Czarnomska Izabella/ Чарномская Изaбелла Ипполитовна (1856–1925), doktor nauk medycznych, chirurg ortopeda, pierwsza w Rosji kobieta konsultant w dziedzinie ortopedii (1907), działaczka społeczna. Z Petersburgiem/Piotrogrodem związana od lat 80. XIX w. do 1922 r.

Urodziła się w 1856 r. w zakupionym od Jaroszyńskich majątku Dąbrowińce na Podolu (pow. lipowiecki gub. kijowskiej) jako córka Hipolita (1820–?), powołanego w związku z reformą agrarną 1861 r. pośrednika mirowego w pow. lipowieckim, i Stefanii z Chłopickich (zm. 1896). Była młodszą siostrą Wacława Jana Czarnomskiego (1846–1924), inżyniera komunikacji, który specjalizował się w hydrotechnice. W służbie czynnej, zakończonej w randze rzeczywistego radcy stanu, pozostawał on od roku 1882. W latach 1906–1916 był zatrudniony jako inżynier ds. technicznych Departamentu Portów w Ministerstwie Handlu i Przemysłu. Był autorem specjalistycznych opracowań, takich jak: Взрывные работы на Анапском рейде, произведенные в 1892 г. [Prace rozbiórkowe na redzie w Anapie <nad Morzem Czarnym> prowadzone w 1892 r.] („Материалы для описания русских коммерческих портов и истории их сооружения”, Санкт-Петербург 1894, t. 15, s. 1–24) czy Исследование состояния опытных и рабочих массивов в сооружениях Либавско гопорта [Studium doświadczalnych i roboczych masywów w strukturze libawskich obiektów portowych] („Труды Отдельных торговых портов”, Санкт-Петербург 1909, t. 36, s. 1–46).

Wykształcenie średnie Czarnomska zdobyła w Kamieńcu Podolskim, następnie podjęła naukę na kursach medycznych w Petersburgu, które ukończyła w 1885 r. Prawdopodobnie były to działające od 1872 r. przy Cesarskiej Wojskowej Akademii Medycznej [Военно-медицинская академия] (WAM) kursy medyczne dla kobiet. Po studiach nawiązała kilkuletnią współpracę z profesorem WAM, a od 1893 r. dyrektorem kliniki Maksymiljanowskiej [Максимилиановская лечебница] Nikołajem A. Weljaminowem (1855–1920), który był również konsultantem w dziedzinie chirurgii w wielu organizacjach charytatywnych nadzorowanych przez członków rodziny cesarskiej. W wyniku tej współpracy w 1891 r. opublikowała w powołanym przez niego do życia w 1885 r. piśmie „Вестник хирургии” [Biuletyn Chirurgiczny] oparty na czterech przypadkach z doświadczenia Weljaminowa artykuł „O leczeniu rozszerzonych żył”, do którego załączyła obszerną literaturę przedmiotu. W tym czasie Czarnomska pracowała już w gub. twerskiej, gdzie przez pięć lat pełniła obowiązki lekarza powiatu kaszyńskiego. W ich ramach wraz z felczerem i akuszerką organizowała tam i prowadziła bezpłatną opiekę medyczną w szpitalikach i ambulatoriach. Zdobyte wówczas doświadczenie wykorzystała po powrocie do Petersburga w 1896 r. Podjęła wówczas ożywioną działalność medyczną, dobroczynną i oświatową. Jesienią objęła stanowisko rezydentki w dziecięcej klinice chirurgicznej WAM. Jak odnotowała ówczesna prasa polsko- i rosyjskojęzyczna, była pierwszą kobietą na tym stanowisku.

W tym samym roku dołączyła do zespołu szpitala Maksymilianowskiego. Weljaminow powierzył jej organizację i zarządzanie nowatorskimi warsztatami nauki rzemiosł dla kalek [Mастерскиe для обучения калек ремеслам]. Zainaugurowały one działalność 14 października 1897 przy zorganizowanym w 1894 r. oddziale ortopedycznym. Głównym zadaniem opartych na wzorach duńskich warsztatów, w szczególności stworzonych przez twórcę otwartej w 1872 r. kopenhaskiej kliniki ortopedycznej pastora Hansa Knudsena (1813–1886), było zapewnienie dochodów niepełnosprawnym oraz rozwijanie ich zdolności do pracy, jak również zapewnienie opieki ortopedycznej tym spośród nich, którzy znajdowali się w trudnej sytuacji materialnej. Warsztaty dysponowały ośmioma pomieszczeniami (sale do nauki, stołówka, kuchnia i pokój nauczycielki), w których uczono stolarki, tokarstwa, snycerki, tkactwa, szczotkarstwa i wyrobu przyrządów ortopedycznych. Najzdolniejsi byli dodatkowo szkoleni w Kopenhadze i zostawali instruktorami lub zatrudniano ich jako nauczycieli w ochronkach i sierocińcach. Oprócz rehabilitacji pacjentów uczono wytwarzania urządzeń ortopedycznych (kul, gorsetów i gipsów) potrzebnych im do samodzielnego życia, a także wykonywania pracy zawodowej zgodnie z ich możliwościami. Warsztaty wyposażono w niezbędne do masaży, elektroterapii i gimnastyki leczniczej oprzyrządowanie sprowadzone z Finlandii i Niemiec. Zatrudniono także fińską nauczycielkę J. K. Lindström, absolwentkę szkoły zawodowej w Abo, która miała doświadczenie w pracy z dziećmi z niepełnosprawnościami, zdobyte w Helsingforsie (Helsinkach). W październiku 1898 r. z prywatnych składek otwarto przy warsztatach internat (sześć pomieszczeń).

25 października 1901 r. powstało Stowarzyszenie Opieki nad Kalekami Uczącymi się Zawodu (Towarzystwo Wspierania Kalectwa i Rzemiosła), które pacjentom z odległych zakątków finansowało zakwaterowanie na terenie lecznicy. Wkrótce liczyło ono 150 członków, byli wśród nich fundatorka kliniki księżna oldenburska Aleksandra Piotrowna (1838–1900), Weljaminow i Czarnomska jako wiceprezeska. Podopiecznych w wieku szkolnym uczono czytania, pisania i dykcji, a rozmowy o duchowości prowadził z nimi student Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej. Czarnomska zorganizowała również produkcję bandaży i urządzeń ortopedycznych dla biednych dzieci. Już w 1899 r. na petersburskiej Wystawie Rzemiosła w Miasteczku Solnym [Соляной городок] w gronie 450 wystawców warsztaty zostały uhonorowane „najwyższym odznaczeniem”. Prasa odnotowała eksponaty wykonane bez pomocy rąk i nóg, a tylko zębami. Poszukując specjalistów, organizatorka warsztatów zamieszczała w prasie ogłoszenia o pracy w klinice Maksymiljanowskiej dla majstrów ślusarzy ortopedycznych i bandażystów z rekomendacjami.

Od chwili otwarcia warsztatów w okresie dwunastu lat przewinęło się przez nie 703 podopiecznych (w tym grupa żołnierzy inwalidów z wojny rosyjsko-japońskiej z 1905 r.), z czego 174 stało się zdolnymi do samodzielnej egzystencji. Rozwój warsztatów i wyniki rehabilitacji ich podopiecznych Czarnomska syntetycznie przedstawiała w raportach: Bericht über das 10-jährige Bestehen der „Werkstatt für Krüppel an der orthopädischen Abteilung der Maximilian-Heilanstalt” in St. Petersburg [Sprawozdanie z 10-lecia „Warsztatów dla kalek na oddziale ortopedycznym Kliniki Maksymiliana” w Petersburgu] („Zeitschrift fur orthopadische Chirurgie” Stuttgart 1908, t. 22, s. 401–432) oraz Очеркъ деятельности „Мастерской для обучения калекъ ремесламиъ при ортопедическомъ отделени Максимиляновской лечебницы” за 12 летъ [Szkic z działalności „Warsztatu nauczania kalek rękodzieła na Oddziale Ortopedycznym Szpitala Maksymilianowskiego” w okresie 12 lat] („Хирургический архив” 1910, t. 26, s. 1025–1033). Z kliniką tą związana była także podczas I wojny światowej. W 1916 r. pismo „Niwa” (nr 40) zamieściło obszerny artykuł o jej pracy w warsztatach.

Swoją wiedzą i doświadczeniem zdobywanym na oddziale ortopedycznym i w warsztatach Czarnomska dzieliła się na bieżąco w publikacjach: Genu recurvatum congenitum [Zwichnięcie stawu kolanowego] (Санкт-Петербург 1902), K вопросу o помощи увечным воинами [W sprawie pomocy poszkodowanym wojnami] (Санкт-Петербург 1905), Трудовая помошь увечным [Pomoc w pracy dla poszkodowanych] (tamże 1908). Ogłaszała też na ten temat artykuły w fachowym periodyku pod redakcją Weljaminowa „Русский хирургический архив” [Rosyjskie Archiwum Chirurgiczne], ponadto w 1908 r. wygłaszała odczyty na VII Kongresie Niemieckiego Towarzystwa Chirurgii Ortopedycznej i I Wszechrosyjskim Kongresie Kobiet w Rosyjskim Towarzystwie Kobiet w Sankt Petersburgu. Jej osiągnięcia w zakresie ortopedii i rehabilitacji odnotowywała branżowa bibliografia niemiecka (1908), były też przywoływane w publikacjach amerykańskich przez twórcę pojęcia rehabilitacja, dyrektora Instytutu Czerwonego Krzyża dla Inwalidów w Nowym Jorku Douglasa Crawforda McMurtiego (1888–1944) w jego The Evolution of National Systems of Vocational Reeducation for Disabled Soldiers and Sailors (Washington 1918) czy we wznawianej do dziś pracy Cecila W. Hutta (1880–1934) The Future of the Disabled Solider (New York 1917). W 1907 r. lekarze kliniki Maksymilianowskiej uhonorowali wiedzę, doświadczenie i skuteczną działalność Czarnomskiej oraz jej prekursorskie badania nad leczniczym działaniem lampy kwarcowej, wybierając ją jednogłośnie na stanowisko konsultantki w dziedzinie ortopedii. Stanowisko to powierzono wówczas po raz pierwszy kobiecie, co do dziś podkreślane jest w literaturze przedmiotu.

W 1897 r. Czarnomska zaangażowała się wraz z Weljaminowem w utworzenie Towarzystwa Nadmorskich Sanatoriów dla Przewlekle Chorych Dzieci [Обществo приморских санаторий для хронически больных детей] z siedzibą w pałacu Aniczkowskim [Аничков дворeц] przy nab. Fontanki [Фонтанки р. наб.] 33, którego statut Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zatwierdziło 15 listopada 1898 r. Wśród blisko 300 dożywotnich członków (stan na 1909 r.) znaleźli się przedstawiciele wielu arystokratycznych i kupieckich rodzin, a także właściciele przedsiębiorstw przemysłowych, firm handlowych, banków i restauracji. Do czasu pierwszego zebrania 14 marca 1899 r. towarzystwu udało się zgromadzić ponad 63 tys. rub. z przeznaczeniem na urządzenie sanatorium dla dzieci chorych na gruźlicę. Miejsce pod budowę nowej placówki zostało wybrane na podstawie szeroko zebranych przez Czarnomską informacji o klimatologii Morza Bałtyckiego. Wśród nich była zapewne Опыт медико- топографического описания города Виндавы [Próba medyczno-topograficznego opisu miasta Windawy] (Юрьев 1894), praca doktorska lekarza z Windawy Isaaca Feitelberga (1863–1941). Wiosną 1898 r. towarzystwo zakupiło w Windawie (obecnie Ventspils na Łotwie) grunt, na którym wybudowano dwa pawilony: pierwszy w 1900 r., kolejny w roku 1903. W ciągu pierwszych 10 lat w sanatorium dochodziło do zdrowia 370 dzieci, a czas ich pobytu wynosił od trzech do sześciu miesięcy. Podczas Kongresu Uzdrowiskowego, który odbył się w 1914 r. w Pałacu Taurydzkim, Czarnomska odczytała raport dotyczący wyników leczenia gruźlicy chirurgicznej w windawskim sanatorium w latach 1900–1914 (opublikowany w materiałach Kongresu). Działalność placówki przerwał wybuch I wojny światowej (1914).

Czarnomska pełniła też, obok byłego rektora Uniwersytetu Warszawskiego psychiatry Pawła I. Kowalewskiego (1850–1931), obowiązki lekarki w przytułku dla niepełnosprawnych i umysłowo chorych w wieku od 7 do 17 lat, prowadzonym od 1896 r. przez utworzone w 1891 r. Towarzystwo Opieki nad Niedorozwiniętymi i Idiotami [Oбществo призрения калек несовершенного возраста и идиотов]. Zakład ten, oferujący podopiecznym warsztaty i naukę rzemiosł, mieścił się od roku 1905 we wzniesionym specjalnie w tym celu budynku w Pargołowie [Парголово] przy ul. Maryninskiej [Мариинскaя ул.] (obecnie ul. Akkuratowa [Аккуратова ул.]) 11, gdzie funkcjonował do końca I wojny światowej, dając schronienie ponad 100 podopiecznym. Jako członkini rzeczywista Czarnomska była również związana z założonym w 1901 r., funkcjonującym najpierw (do 1909 r.) pod nazwą Kuratela nad Egzystującymi Dzięki Własnej Pracy Dziećmi i Nastolatkami […] w Petersburgu [Попечительство о существующих личным трудом детях и подростках […] в С.-Петербурге], a następnie Kuratela nad Małoletnimi Żyjącymi z Własnej Pracy w Petersburgu [Попечительство о малолетних, живущих личным трудом в С.-Петербурге], które wspierało małoletnich pobierających naukę rzemiosł oraz rozpoczynających pracę w wyuczonym zawodzie w rosyjskiej stolicy. Zarząd tej organizacji, prowadzącej przytułki dla ponad setki dziewcząt i chłopców, także znajdował się przy nab. Fontanki [Фонтанки р. наб.] 33.

Czarnomska działała też na rzecz miejscowej Polonii. Od roku 1898 pełniła obowiązki lekarki na katolickiej pensji żeńskiej przy kościele św. Katarzyny. W ich ramach dbała o higienę i zdrowie ponad 200 dziewcząt, przeprowadzała również badania bakteriologiczne, dzięki którym w listopadzie 1900 r. wykryła na pensji przypadki zakaźnej błonicy. Kiedy w celu powstrzymania epidemii zwróciła się do przełożonej zakładu, absolwentki Gimnazjum żeńskiego przy kościele św. Katarzyny z 1880 r. Zofii Kossowskiej o jego zamknięcie, przełożona odmówiła, twierdząc, iż byłaby to utrata dobrej reputacji zakładu. W wyniku konfliktu z Kossowską, która bez jej wiedzy wezwała innych lekarzy, Czarnomska zmuszona była odejść z zajmowanego stanowiska. Co znamienne, jubileuszowe wydawnictwo Z murów św. Katarzyny. Księga pamiątkowa b. wychowanek i wychowanków gimnazjum przy kościele świętej Katarzyny w Petersburgu (Warszawa 1933), wielokrotnie wychwalając Kossowską, ani razu nie wzmiankuje Czarnomskiej, pełniącej z poświęceniem przez niemal trzy lata obowiązki lekarki w tej kościelnej placówce.

W 1901 r., kiedy przy Rzymskokatolickim Towarzystwie Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny powstało świadczące charytatywnie pomoc medyczną Koło Lekarzy Polskich (KLP), Czarnomska włączyła się w jego działalność. Była wówczas jedyną kobietą lekarką figurującą wśród 98 mężczyzn pracujących na rzecz tego nieformalnego stowarzyszenia. Pracę w kole kontynuowała w kolejnych latach (1908). Potrzebujących pomocy przyjmowała pod adresem: „Maksymiljanowski Zaułek 2, mieszkanie 29, ortopedya, codziennie w Maksym. leczn. godz. 4-6, oprócz świąt” (tak w kalendarzach RzTD z lat 1902–1904). Z czasem w działalność KLP włączyły się inne lekarki pediatrzy – w 1904 r. Janina Witkiewiczówna (1877–1934), późniejsza pierwsza żona inż. chemika i ekonomisty Bolesława Miklaszewskiego (1870–1941), a w 1906 r. Jadwiga Białobłocka (zm. 1913), zatrudniona jako szkolna lekarka w gimnazjum żeńskim przy kościele św. Katarzyny, w którym wykładała także higienę. Po wybuchu I wojny światowej (1914), w grudniu 1915 r. na walnym zgromadzeniu wspierającego poszkodowanych przez działania wojenne rodaków Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW) podjęto decyzję o nawiązaniu współpracy z Czarnomską z uwagi na rosnącą liczbę inwalidów wymagających fachowej pomocy. Wniosek w tej sprawie skierowała dr Zofia Sadowska (1887–1960), kierująca wówczas sekcją sanitarno-lekarską PTPOW.

Oprócz pracy zawodowej i społecznej Czarnomska współpracowała także z istniejącymi wówczas organizacjami feministycznymi. 29 maja 1908 r. podczas zjazdu Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich (ZRKP) w Warszawie wiceprzewodnicząca Związku Józefa Bojanowska (zm. 1945) wygłosiła odczyt prezentujący stworzone przez Czarnomską warsztaty. Wystąpienie to spotkało się z dużym zainteresowaniem i propozycją skierowaną przez dr. Józefa Zawadzkiego (1865–1937) o jego ponowne przedstawienie w Towarzystwie Lekarzy i Stowarzyszeniu Techników. 27 maja 1908 r. Bojanowska powtórzyła swoją prelekcję podczas otwartego spotkania w siedzibie pisma „Ster”, organu prasowego ZRKP, którego była redaktorką. W listopadzie 1910 r. Czarnomską wybrano na przewodniczącą powołanego wówczas do życia Petersburskiego Oddziału ZRKP. Do nadnewskiego Zarządu, w którym przeważały lekarki, weszły między innymi absolwentka Wyższych Kursów Żeńskich, lekarka Romualda z Bagnickich Baudouin de Courtenay (1857–1935), żona językoznawcy Jana Niecisława (1845–1929), oraz farmaceutka i założycielka żeńskiej apteki Antonia Leśniewska (1866–1937) i J. Białobłocka.

W grudniu 1908 r. wraz z R. Baudouin de Courtenay i A. Leśniewską Czarnomska uczestniczyła w petersburskim I Wszechrosyjskim Kongresie Kobiet. Nie mogąc oficjalnie reprezentować polskich organizacji, zgłosiły one indywidualne odczyty. Czarnomska wystąpiła (12 grudnia) z referatem „W kwestii pomocy w pracy poszkodowanym”, w którym zwróciła uwagę na możliwości edukacji i pracy dla kalekich dziewcząt stworzone w kierowanych przez nią warsztatach. W swoim wystąpieniu, powtórzonym na życzenie uczestniczek kongresu na zebraniu ogólnym, podkreśliła, że współpraca organizacji medycznych i oświatowych, jak również sfinansowanie kosztów ich działalności na rzecz zawodowego przysposobienia niepełnosprawnych przez państwo, przyniosłyby oszczędności w wysokości 3,18 mln rub. rocznie. Tyle bowiem kosztowało wówczas utrzymanie w przytułkach 22 tys. bezdomnych niepełnosprawnych przy rocznych kosztach 200 rub. od osoby. Wszystkie trzy panie uczestniczyły również w obradach I Wszechrosyjskiego Kongresu na temat zwalczania handlu kobietami i jego przyczyn. Odbywający się w Petersburgu w dniach 21–25 kwietnia/ 2–6 maja 1910 r. kongres zwołany został przez powstałe w 1900 r. Rosyjskie Towarzystwo Ochrony Kobiet [Российское общество защиты женщин] z siedzibą przy ul. Mochowoj [Моховая ул.] 5. W spisie jego uczestników Czarnomska wymieniona została jako praktykujący lekarz, wiceprezeska Towarzystwa Wspierania Kalectwa i Rzemiosła oraz konsultant kliniki Maksymiljanowskiej.

Jako lekarz ortopeda z prywatną praktyką odnotowana jest ona co najmniej w latach 1899–1913 w zaułku Maksymiljanowskim [Макcимиляновский пер.] (obecnie zaułek Pirogowa [Пироговапер.]) 2 i 13, czyli na terenie kliniki Maksymiljanowskiej.

Nad Newą Czarnomska mieszkała przy ul. Oficerskiej [Офицерская ул.] (obecnie ul. Dekabrystów [Декабристов ул.]) 3 (1898–1917), czasowo wraz z bratem Wacławem i jego żoną Heleną przy ul. 7-ej Rożdiestwieńskiej [Рождественская ул.] (obecnie [7-я Советская ул.]) 9/11 m. 27 (1915/1916). Przed wyjazdem do odrodzonej Polski w 1922 r. zamieszkiwała w rejonie Admiraltiejskim pod adresem ul. Kaznaczejskaja [Казначейскаяул.] 2.

Do Warszawy przyjechała w październiku 1922 r. co odnotował „Kurjer Polski”, podkreślając dotychczasowe osiągnięcia lekarki-filantropki w leczeniu osób z niepełnosprawnościami i inwalidów. Podjęła wówczas pracę w tzw. szpitalu mokotowskim im. Marszałka Piłsudskiego, funkcjonującym już jako Wojskowy Instytut Przyrodo-Leczniczy. Do czasu ciężkiej choroby kierowała w nim działem gimnastyki ortopedycznej, który prowadził następnie ordynator dr Leon Kalina (1893–1942).

Pomimo iż w Warszawie przepracowała zaledwie trzy lata, po śmierci Czarnomskiej, 25 maja 1925 r. ukazało się wiele nekrologów przywołujących jej osiągnięcia, m.in. w organie prasowym Towarzystwa Wydawniczego „Bluszcz”, wychodzącym pod nazwą „Komunikat Biura Prasowego dla Spraw Kobiecych”. Po mszy żałobnej w kościele św. Aleksandra 28 maja została pochowana w grobie rodzinnym na Powązkach (kw. 202, rz. 6, m. 30).



Barbara Gąsieniec

Bibliografia:

C. McMurtrie, Bibliography of the Education and Care of Crippled Children. A Manual and Guide to the Literature Relating to Cripples, Together with an Analytical Index, New York 1913; Blätter für die gesamten Sozialwissenschaften, Drezno 1908, t. 4, s. 421–422 (publikacje Czarnomskiej); Проф. А. Эйленбург, проф. М. Я. Афанасьев, Реальная энциклопедия медицинских наук. Медико-хирургический словарь, Санкт-Петербург 1892, t. 3, s. 196; Д. Я. Северюхин, Обществo приморских санаторий для хронически больных детей, tenże, Oбществo призрения калек несовершенного возраста и идиотов oraz Попечительство о малолетних, живущих личным трудом в С.-Петербурге, w: Энциклопедии благотворительности Санкт-Петербург. 1703–1918. Историческая энциклопедия,http://encblago.lfond.spb.ru/showObject.do?object=2811806150;http://encblago.lfond.spb.ru/showObject.do?object=2806468979; ihttp://encblago.lfond.spb.ru/showObject.do?object=2806469007 [dostęp: 15 XI 2023]; З. М. Ашурилова, М. А. Шилова, Женщины в медицине, „Медицина и гуманитарные знания: области соприкосновения”, Архангельск 2014, t. 2, s. 55–64, tu s. 59; Е. Н. Чабан, А. Е. Часовникова,Русские писательницы-авторы книг: XVIII в. – 1917, tu: Чарномская Изабелла Ипполитовна (1858–?), https://doxie-do.livejournal.com/508122.html? [dostęp: 9 XI 2023]; T. Epsztein, Polska własność ziemska na Ukrainie (gubernia kijowska, podolska i wołyńska) w 1890 r., Warszawa 2008, s. 102; C. W. Hutt, The Future of The Disabled Solider, New York 1917, s. 12; Ю. Н. Дмитриенко, М. Н. Рябков, Н. И. Рябкова, Благотворительные общества Санкт-Петербурга XIX века: охрана материнстваидетства, „Волонтёр” 2021, nr 4, s. 37–40 (towarzystwo sanatoriów, hasło D. Ja. Siewieriuchina); Максимиліановскаялечебница, 1850–1900 гг., составил Н. А. Вельяминов, поматеріаламсобраннымВ. В. Хорватом, Санкт-Петербург 1900, tu: Поортопедическомуотделениюимастерскимдляобучениякалекремесламс 1894 по 1900 г., Составвилад-р И. И. Чарномская, заведующая отделением и мастерскими, s. 74–81 (warsztaty, il.); Отчет Общества приморских санаторий для хронически больных детей... за 1899 год [i następne], Санкт-Петербург 1900–1916; T. Bobrowski, Pamiętnik mojego życia, Warszawa 1979, t. 2, s. 415 (Hipolit); I. Czarnomska, Bericht überdas 10-jährige Bestehender „Werkstatt für Krüppelander orthopädischen Abteilung der Maximilian-Heilanstalt” in St. Petersburg, „Zeitschrift für Orthopädische Chirurgie” Stuttgart 1908, t. 22, s. 401–432; И. И. Чарномская, Очеркъ деятельности „Мастерской для обучения калекъ ремесламиъ при ортопедическомъ отделени Максимиляновской лечебницы” за 12 летъ, „Хирургический архив” 1910, t. 26, s. 1025–1033; R. Pachucka, Pamiętniki z lat 1886–1914, Wrocław 1958, s. 186–189; Труды 1-го Всероссійскаго женскаго съѣзда при русском женском обществѣ в С.-Петербургѣ 10-16 декабря 1908 года, Санкт-Петербург 1909, s. 111–119, tu s. 115; Труды первого всероссийского съезда поборьбе с торгом женщинами и его причинами, проходившего в С.-Петербургес 21 по 25 апреля 1910 г., Санкт-Петербург 1911, t. 1, s. 19; „Церковные ведомости, издаваемые при Святейшем Правительствующем Синоде” 1900, nr 25, s. 871; „Gazeta Polska” 1915, nr 54, 16/29 grudnia, s. 2 (Walne Zgromadzenie oddziału P.T.P.O.W.); „Южно-русская медицинская газета” 1896, t. 4, s. 543; „Клинический журнал Саратовсково Университета” 1925, t. 1–2, s. 17; „Komunikat Biura Prasowego dla Spraw Kobiecych” 1925, nr 29, 18 lipca, s. 4 (Ś.P. Dr. Izabella Czarnomska); „Ilustracja” [Warszawa] 1925, nr 27, 4 lipca, s. 3 (Ś. P. Dr. Izabela Czarnomska, fot.); „Kraj” 1896, nr 44, 1/13 listopada 1896, s. 20 (Kronika Petersburska); „Kurjer” [Warszawa] 1909, nr 30, 7 lutego, s. 1 (J. Olszewska, Witaj!); „Kurjer Codzienny” [Warszawa] 1902, nr 1, 19 grudnia, s. 6 (Ogłoszenia drobne); „Kurjer Polski” 1922, nr 294, 27 października, s. 6 (Pomoc dla ułomnych dzieci i inwalidów), 1925, nr 151, 3 czerwca, s. 10 (Nekrologia. ś.p. Dr Izabella Czarnomska); „Kurjer Warszawski” 1925, nr 146 wyd. wieczorne, 26 maja, s. 12 (nekrolog), nr 151–152, 31 maja, s. 12 (Ś. p. dr Izabela Czarnomska); „Нива” 1896, t. 27, nr 47, 23 listopada/ 5grudnia, s. 1173, 1899, nr 27, 3/15 lipca, s. 515–516 (C.-Петербургская ремесленная выставка 1899 г.), 1902, nr 16, 20 kwietnia/ 2 maja, s. 319–320 i 322 (Трудкалек, il.), 1916, nr 40, 1/13 października, s. 661–665 (Возвращение к жизни); „Nowa Gazeta” 1908, nr 246, 29 maja, s. 3 (Odczyty); „Nowiny Lekarskie” 1901, nr 4, s. 289 (VIII. Korespondencye. St. Ostrowski, Z Petersburga); „Новое время” 1905, nr 10553, 20 czerwca/ 2 lipca, s. 10–11 (В. В. Розанов, И. И. Чарномская. К вопросу о помощи увечным воинам); „Przegląd Tygodniowy” [Warszawa] 1901, nr 31, 21 lipca/3 sierpnia, s. 368–369 (Kroniki i korespondencje. Z cesarstwa); „Русский врач” 1907, nr 22; „Słowo” 1908, nr 141, 23 maja, s. 2 (Pracujący kalecy); Parafia św. Aleksandra w Warszawie: Księga zgonów z 1925 r., akt nr 231, https://metryki.genealodzy.pl/index.php?op=pg&ar=8&zs=9214d&se=&sy=547&kt=1&plik=226-231.jpg&x=1911&y=1698&zoom=1 [dostęp: 7 XI 2023]; Petersburskie/Piotrogrodzkie kalendarze z lat 1881–1917 oraz księgi adresowe z lat 1894–1922.

Autorka składa podziękowania za pomoc w zebraniu materiału dr Beacie Nykiel.