Cieplak Jan / Цепляк Ян (Иоанн) Феликс Гиацинтович (Яцентонович) (1857–1926), biskup sufragan mohylewski, arcybiskup metropolita wileński, profesor Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RzAD), działacz społeczny, Sługa Boży.

Urodził się 17/29 sierpnia 1857 r. w Dąbrowie Górniczej (pow. będziński, gub. kieleckiej), ochrzczony został 23 sierpnia w Będzinie jako Jan Chrzciciel. Według różnych źródeł ojciec Jana, Jacenty Cieplak (zm. 1889), służył na kolei lub był górnikiem. W wieku dwóch lat stracił matkę Julię z Bugajskich (1835 – 21 grudnia 1859), był wychowywany przez babcię. Miał przyrodnie rodzeństwo z powtórnego małżeństwa ojca z Teodorą Oleśniewicz; opiekował się młodszym bratem Ludwikiem.

W 1873 r. ukończył cztery klasy gimnazjum, a w 1878 r. kieleckie seminarium duchowne. W tym samym roku przeprowadził się jako stypendysta diecezji kieleckiej na studia w RzAD do Petersburga, gdzie mieszkał prawie 45 lat. Największy wpływ podczas studiów miał na Cieplaka przyszły arcybiskup mohylewski Bolesław Kłopotowski (1848–1903), profesor historii Kościoła i prawa kanonicznego. On sam jednak zainteresował się bardziej naukami teologicznymi i po trzech latach z powodzeniem obronił pracę z dogmatyki oraz otrzymał stopień kandydata teologii. Rok później (22 czerwca 1882) po zdaniu egzaminów i obronie prac De Iustificatione [O usprawiedliwieniu] i Разбор мыслей Гоголя и общая их характеристика по его произведениям: «Выбранные места из переписки с друзьями» [Analiza myśli Gogola i ich ogólna charakterystyka w świetle utworów na podstawie „Wyboru korespondencji z przyjaciółmi”] oraz Авторская исповедь [Spowiedź autorska] uzyskał stopień magistra teologii primi ordinis. 12 czerwca 1881 r. otrzymał święcenia kapłańskie.

Po ukończeniu RzAD w latach 1882–1908 wykładał tamże archeologię biblijną (wrzesień 1882 – wrzesień 1884, wrzesień 1902 – 1904, 1907 – czerwiec 1908), liturgię, śpiew kościelny (wrzesień 1882 – czerwiec 1884, wrzesień 1902 – czerwiec 1908) i teologię moralną i pastoralną (październik 1882 – wrzesień 1889). Wykładał także teologię fundamentalną i apologetykę (październik 1882 – grudzień 1897, styczeń 1900 – wrzesień 1902). W 1888 r. Senat RzAD wnioskował o mianowanie go profesorem z uzasadnieniem, że „wykłada z ogromnym sukcesem i pożytkiem dla wychowanków” (RGIA, F. 821, op. 125, spr. 399, k. 74). W styczniu 1889 r. poruczono mu także wykłady z teologii dogmatycznej dla starszych roczników. Od lipca tegoż roku objął kierownictwo wakującej katedry teologii dogmatycznej, w której pracował prawie 20 lat. Uznaje się, że był jednym z najlepszych profesorów dogmatyki w dziejach RzAD na równi z arcybiskupem mohylewskim Ignacym Hołowińskim (1807–1855). Jeden z uczniów Cieplaka – ks. Piotr Kraujalis (1882–1933) – tak wspominał swego profesora: „poważny, równy i jednakowy. Wykładał teologię dogmatyczną, nie uciekając się do nowinek i nowszych metod. Tradebat doctrinam solidam nie odbiegając daleko od raz obranego podręcznika. Wykłady prowadził piękną łaciną i odznaczał się wymową” (LMAB, F. 242, poszyt 45, k. 11). W uznaniu jego pracy naukowej i pedagogicznej na podstawie rozprawy De momento, quo transubstantiatio in Augustissimo Missae Sacrificio peragitur [O momencie w którym dokonuje się przeistoczenie w Najświętszej Ofierze Mszy] senat RzAD przyznał mu 20 grudnia 1901 r. stopień doktora nauk teologicznych. Był autorem kilku artykułów naukowych, współpracował z Encyklopedią Kościelną ks. Michała Nowodworskiego (1831–1896), chociaż nie opublikował tam żadnego hasła. W 1901 r. wydał wspomnianą rozprawę De momento…, redagował też kalendarz katolicki. Zajmował się bardziej popularyzacją nauki teologicznej, szczególnie w głoszonych na terenie miasta kazaniach. Uznany za cenionego teologa, prowadził dyskusje m.in. z prawosławnym myślicielem Władimirem S. Sołowjowem (1853–1900).

We wrześniu 1889 r. Cieplak wszedł do Senatu RzAD i był jego członkiem do czerwca 1908 r. Przez pewien czas pełnił w Akademii funkcje bibliotekarza (wrzesień 1884 – wrzesień 1889), inspektora (wrzesień 1897 – październik 1898) i ojca duchownego (listopad 1894 – wrzesień 1897), często głosił kazania i nauki duchowe. W szczególności ceniony był jako spowiednik, gdyż jeszcze przed nominacją na to stanowisko wielu kleryków wybrało go na ojca duchowego i spowiadało się u niego. Jak wspominał absolwent, a następnie profesor Akademii bp Piotr Franciszek Buczys (1872–1951): „W fatalnym klimacie petersburskim klerycy nieraz ulegali zniechęceniu, czarnym myślom i skrupułom. Ks. Cieplak umiał w czasie spowiedzi natchnąć ich nadzieją i zachęcić do wytrwania” (F. Rutkowski, Arcybiskup Jan Cieplak (1857–1926), s. 41, 42).

W niedziele i święta sprawował msze w kaplicy Niepokalanego Poczęcia NMP przy żeńskim przytułku przytułku dla sierot i staruszek sióstr franciszkanek Rodziny Maryi na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров] przy 14. Linii [14-я линия В.О.] 25-27 . Uczył także religii w gimnazjum żeńskim przy kościele św. Katarzyny na prosp. Newskim [Невский пр.] 32–34 oraz innych szkołach państwowych na terenie miasta. Zapraszano go też do głoszenia kazań i spowiedzi w gimnazjum św. Kazimierza. „Niezwykła dobroć i uprzejmość, wielka roztropność, gorliwość i troska o dusze młodzieży czyniły Sługę Bożego znakomitym wychowawcą i kierownikiem młodzieży” (F. Domański, Sługa Boży ks. Jan Chrzciciel Cieplak, s. 12). Od 1900 r. był kanonikiem kapituły kieleckiej oraz asesorem w Kolegium Duchownym z ramienia diecezji kieleckiej. Pełnił także obowiązki kapelana kaplicy w przytułku „Dobry Pasterz” przy ul. Dońskiej [Донская ул.] 9. Po 1905 r. przy jego pomocy utworzono tam parafię, przebudowując też kaplicę. „W kazaniach swoich często mawiał o Eucharystii, zachęcał do Komunii św., szerzył kult Najświętszej Maryi Panny. W czasie tych kazań kaplica [...] nie mogła pomieścić gromadzącego się ludu” (F. Rutkowski, Arcybiskup Jan Cieplak, s. 44). Cieplak jeździł także do oddalonej od Petersburga o 50 km Mikołajówki (obecnie Николаевское w rejonie łomonosowskim obw. leningradzkiego), gdzie była ochronka i szkoła gospodarcza prowadzona przez ss. franciszkanki, a sieroty spędzały tam letnie wakacje.

Wszechstronna działalność Cieplaka została doceniona przez władze duchowne, które kilkakrotnie wysuwały jego kandydaturę na stanowisko rektora seminariów duchownych w Petersburgu (1893), Kielcach oraz w RzAD (1907, 1909, 1913). Rząd rosyjski za każdym razem odrzucał jednak te prośby.

7 grudnia 1908 r. otrzymał święcenia biskupie w kościele św. Katarzyny. W tym samym roku został przewodniczącym Rzymskokatolickiego Kolegium Duchownego , jednak w 1910 r. odsunięto go od pełnienia tej funkcji ze względu na konflikt z władzami świeckimi. Uznały one ówczesną wizytację kanoniczną Cieplaka na terenie gub. mińskiej (opis wizytacji w: Wizytacje duszpasterskie księdza biskupa Jana Cieplaka, s. 99–135) za propagandę katolicką, a jego wystąpienia za mające „charakter polityczny w kierunku antypaństwowym”. Wizytację przerwano w sierpniu 1910 r., nakazując Cieplakowi powrót do Petersburga. Zakazano mu też wyjazdów, odebrano pensję i ustalono dozór policyjny. Ze względu na zły stan zdrowia abp. Apolinarego Wnukowskiego (1848–1909) w poprzednim roku Cieplak odbył już wizytacje parafii na Syberii i w Sachalinie (kwiecień–wrzesień 1909), udzielając sakramentu bierzmowania i konsekrując kościoły, m.in. polski w Harbinie. Zabrał wówczas ze sobą księży znających kilka języków, m.in. litewski, łotewski, niemiecki, by móc przemawiać do wiernych (opis wizytacji: Charitas. Księga zbiorowa wydana na rzecz Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy Kościele św. Katarzyny w Petersburgu, Petersburg 1894, s. 513–547). We wrześniu 1911 r. uzyskał zgodę władz świeckich na wizytacje parafii w centralnej Rosji (wrzesień–listopad 1911), tym razem w towarzystwie tajnej policji. Podróży nie przerwano, ale również i ta wizytacja została źle oceniona przez władze, skutkiem czego odebrano mu całe uposażenie. Karę cofnięto dopiero w 1913 r. z okazji jubileuszu dynastii Romanowów.

Od stycznia 1914 r. był prezesem komisji Szkoły Siestrzeńcewicza przy kościele św. Stanisława. Także w 1914 r. wziął udział w 25. Międzynarodowym Kongresie Eucharystycznym w Lourdes jako jedyny przedstawiciel episkopatu Królestwa Polskiego i Imperium Rosyjskiego (1914). Od 6 sierpnia tego roku wybrany przez kapitułę administratorem archidiecezji mohylewskiej, pełnił funkcję do 2 grudnia 1917 r. W czasie I wojny światowej stworzył wiele organizacji dobroczynnych i pomagał uchodźcom. Reagował na potrzeby Kościoła w różny sposób – od przedkładania memoriałów u władz państwowych po działania w organizacjach i komitetach wspomagających osoby różnych narodowości. Był aktywny m.in. w Centralnym Komitecie Obywatelskim Królestwa Polskiego oraz Polskim Towarzystwie Pomocy Ofiarom Wojny, będąc honorowym prezesem ostatniego. Organizował duszpasterstwo dla wygnańców i jeńców, odwiedzał rannych, tworzył duszpasterstwo wojskowe, inicjował zarówno otwieranie tymczasowych kaplic, jak i szkół czy przytułków. Zarządzał zbieranie pieniędzy dla wsparcia ofiar wojny zarówno na terenie Rosji, jak i poza nią. Z jego inicjatywy powstało seminarium duchowne dla kleryków jeńców z terenu Austro-Węgier w Saratowie (1916–1918). Wspierał działalność charytatywną, był prezesem Towarzystwa św. Wincentego à Paulo. Cechą charakterystyczną biskupa była zdolność łagodzenia waśni i godzenia stron. Skupiał wokół siebie „zwolenników różnych orientacji, pozyskując ich do akcji na rzecz potrzebujących” (cyt. za: I. Wodzianowska, Niezłomny obrońca wiary, s. 358). Po rewolucji lutowej 1917 r. przedstawił potrzeby Kościoła katolickiego w memoriale z 7 kwietnia 1917 r. skierowanym do ówczesnego ministra sprawiedliwości Aleksandra F. Kiereńskiego (1881–1970). Uczestniczył w posiedzeniach Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego, wszedł w skład specjalnej Komisji Wyznaniowej utworzonej przez Rząd Tymczasowy, która wypracowała nowe ustawodawstwo zapewniające swobodę działania Kościoła w Rosji. Działał też na rzecz katolików wschodniego obrządku, biorąc udział w pierwszym Synodzie, który odbył się w 29 maja 1917 r. w Piotrogrodzie.

Od połowy 1919 r., gdy został uwięziony abp Edward Ropp (1851–1939), kierował archidiecezją jako wikariusz generalny, 19 kwietnia tego roku otrzymał tytuł arcybiskupa Ochrydy. Osobiście interweniował u władz o uwolnienie Roppa, a 25 czerwca wezwał wiernych do kościoła św. Katarzyny, skąd wyruszyła procesja do siedziby piotrogrodzkiej Czeki (Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy) z modlitwą o zwolnienie arcybiskupa. Sprzeciwiał się nacjonalizacji budynków kościelnych, kontrolowaniu ich przez komitety parafialne i konfiskacie majątku kościelnego pod pretekstem niesienia pomocy głodującym na Powołżu. W tym samym czasie organizował zbiórki środków na rzecz ofiar głodu, zarówno mieszkańców Powołża, jak i jeńców, m.in. polskich i węgierskich. Protestował także przeciwko profanacji relikwii bł. Andrzeja Boboli (1591–1657) w Połocku, w trakcie dwukrotnie podejmowanych prób otwarcia relikwiarza rzekomo z inicjatywy „mas pracujących” w 1919 i w 1922 r. Za jego czasów przy parafiach w Piotrogrodzie zorganizowano tajne szkoły, w których nauczano religii. W latach 1921–1923 działało nielegalne seminarium duchowne, którego rektorem został ks. Antoni Malecki (1861–1935). Zorganizowano także działające w latach 1918–1923 kursy teologiczne dla inteligencji przy kościele św. Katarzyny. Z powodu represji, aresztowań i wyjazdów duchowieństwa odczuwano brak kapłanów. Cieplak dbał, by wierni nie pozostawali bez posługi duszpasterskiej, delegując pozostałych na wolności duchownych do różnych miejscowości w celu sprawowania sakramentów. Od grudnia 1918 r. do kwietnia 1920 r. uczestniczył w zebraniach duchowieństwa, które odbywały się najczęściej w mieszkaniu proboszcza parafii św. Katarzyny ks. Konstantego Budkiewicza (1867–1923). Z inicjatywy duchowieństwa wydawano „Kronikę Archidiecezji Mohylowskiej i Diecezji Mińskiej”, w której drukowano artykuły na temat sytuacji Kościoła oraz jego stanowiska wobec komunizmu.

W 1920 i 1922 r. Cieplak był kilkakrotnie tymczasowo aresztowany przez Państwowy Zarząd Polityczny przy Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (GPU NKWD). Gdy aresztowano go w marcu 1920 r., „duchowieństwo z księdzem prałatem Budkiewiczem na czele postanowiło na niedzielę przewodnią (11 kwietnia) zwołać do kościoła św. Katarzyny wiernych Piotrogrodu, aby z nimi wespół umówić, co dalej przedsięwziąć. Zebrało się kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Ponieważ kościół nie mógł wszystkich pomieścić, większość zajęła miejsce na podwórzach kościelnych i na ulicach. […] Bolszewicy wobec takiego tłumu nie wiedzieli, co robić. Starali się wypędzić ludzi z kościoła. Bili, popychali i odbierali chorągwie. Przed kościołem kilka osób raniono, strzelając do tłumu. Wierni nie użyli siły fizycznej i protestowali tylko słowami. […] Dzielniejszych ludzi, stojących na czele procesji, około 200 osób, aresztowano. Wkrótce wydano rozkaz aresztowania wszystkich księży, znajdujących się przy kościele św. Katarzyny” (J. Wasilewski, W szponach Antychrysta. Wspomnienia księdza z Rosji bolszewickiej, Lublin 2001, s. 56.). Żądania uwolnienia arcybiskupa wystosowali także marynarze.

Ponownie Cieplak został aresztowany 10 marca 1923 r. w grupowej sprawie duchownych katolickich. W trakcie procesu 21–26 marca 1923 r. w Moskwie był oskarżany o stworzenie kontrrewolucyjnej organizacji, która miała sprzeciwiać się dekretowi rozdziału kościoła od państwa. Skazany na karę śmierci, którą pod wpływem protestów międzynarodowych na mocy postanowienia Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego (WCIK) z 29 marca 1923 r. zastąpiono 10 latami pozbawienia wolności. Wyrok odbywał w Butyrkach [Бутырская тюрьма], w połowie marca 1924 r. przeniesiono go na Łubiankę. 21 marca 1924 r. w świetle postanowienia Prezydium WCIK wyrok więzienia zastąpiono wydaleniem za granicę.

9 kwietnia 1924 r. opuścił więzienie i przez Łotwę przedostał się do Polski. Na dworcu kolejowym w Siebieżu oddano mu paszport z wizą łotewską, tam też wsiadł do pociągu do Rygi. Na swym szlaku do Wilna, a następnie przez Białystok do Warszawy był witany przez tłumy ludzi i przedstawicieli władz. 15 kwietnia 1924 r. Senat Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie uchwalił nadanie Cieplakowi honorowej katedry profesorskiej. W maju tego samego roku przybył do Rzymu do dyspozycji papieża. Na początku 1925 r. na zaproszenie biskupa amerykańskiego wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Odwiedził tam ponad 300 polskich parafii, wygłosił około 800 kazań i przemówień. 14 grudnia 1925 r. wyznaczony na arcybiskupa i metropolitę nowo powstałej metropolii wileńskiej, jednak nie zdążył objąć stanowiska.

Zmarł 17 lutego 1926 r. w szpitalu Najświętszej Maryi Panny w mieście Passaic (stan New Jersey) na skutek przeziębienia, które ze względu na przemęczenie spowodowało poważne komplikacje zdrowotne. Pochowano go w katedrze wileńskiej, a pogrzeb zgromadził licznych wiernych, duchowieństwo oraz władze państwowe z udziałem Prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego (1869–1953). W 1952 r. wszczęto proces beatyfikacyjny, który trwa nadal.
W 1925 r. odznaczony został Wielką Wstęgą Orderu Polonia Restituta. Za życia był określany jako męczennik i święty, stąd też w różny sposób go upamiętniano, najczęściej w postaci tablic w miejscowościach, z którymi był związany w Polsce, Rosji i Stanach Zjednoczonych. Polski poeta Jan Lechoń (1899–1956) poświęcił mu wiersz pt. Arcybiskup Cieplak.


Bibliografia:
R. Bender, Cieplak Jan, w: Encyklopedia Katolicka, Lublin 1979, t. 3, s. 471; Dzwonkowski R., Leksykon duchowieństwa polskiego represjonowanego w ZSRS 1939–1988, Lublin 2003; Cz. Falkowski, Cieplak Jan, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1938, t. 4, s. 55–57 (bibliografia); M. Grzybowski, Cieplak Jan, w: Słownik biograficzny katolicyzmu społecznego w Polsce, Lublin 1994, t. 1, s. 86, 87; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 49 (bibliografia); T. Krahel, Cieplak Jan, w: Słownik polskich teologów katolickich, Warszawa 1983, t. 5, s. 227, 228 (bibliografia); Б. Чаплицкий, История Католической Церкви в СССР, Санкт-Петербург 2001; Б. Чаплицкий, И. Осипова, Книга памяти. Мартиролог Католической церкви в СССР, Мocква 2000; F. Domański, Sługa Boży ks. Jan Chrzciciel Cieplak, Arcybiskup Wileński, New Britain, Connecticut 1953; R. Dzwonkowski, Losy duchowieństwa katolickiego w ZSRR. 1917–1939. Martyrologium, Lublin 1998, s. 195–198 (bibliografia); О. А. Лиценбергер, Римско-католическая Церковь в России. История и правовое положение, Саратов 2001; ks. F. Rutkowski, Arcybiskup Jan Cieplak (1857–1926). Szkic biograficzny, Warszawa, 1934; М. В. Шкаровский, Н. Ю. Черепенина, А. К. Шикер, Римско-Католическая Церковь на Северо-Западе России в 1917–1945 гг., Санкт-Петербург 1998; I. Wodzianowska, Niezłomny obrońca wiary, gorliwy duszpasterz i odważny profesor arcybiskup Jan Cieplak (1857–1926), w: Źródła wielkości mistrzów, red. M. Nowak, R. Jusiak, J. Mazur, Lublin 2013, s. 345–362 (bibliografia i wykaz publikacji J. Cieplaka); taż, Rzymskokatolicka Akademia Duchowna w Petersburgu. 1842–1918, Lublin 2007, s. 119, 138–140, 151, 166, 170, 179, 180, 211, 212, 217–219, 243; Arcybiskup Jan Cieplak – niezłomny obrońca praw Kościoła w Rosji (1857–1926), „Nasz Kraj” 2011, nr 40–41 (bibliografia, fot.); W. Meysztowicz, Articuli in causa beatificationis et canonizationis servi Dei Joannis Baptistae Cieplak archiepiscopi vilnensis, Roma 1953; Pośmiertne wspomnienia pierwszego arcypasterza metropolji wileńskiej ś. p. Ks. Arcybiskupa Jana Cieplaka, Wilno 1926; Wizytacje duszpasterskie księdza biskupa Jana Cieplaka, w: Kościół w Rosji i na Białorusi w relacjach duszpasterzy (1892–1926), wybór tekstów i opr. M. Radwan, Kraków 1999, s. 99–135; Российский государственный исторический архив (RGIA) w Petersburgu: F. 821, оp. 125, spr. 403 (nominacje na stanowiska w RzAD), оp. 128, spr. 1066 (o nominacji na rektora RzAD), F. 826, оp. 3, spr. 91 (nominacje na stanowiska w RzAD); Lietuvos Mokslu Akademijos Biblioteka: F. 315, poszyt 164 (Piotr Kraujalis – wspomnienia o J. Cieplaku).