Centralny Komitet Obywatelski guberni Królestwa Polskiego (Centralny Komitet Obywatelski Królestwa Polskiego) / Центральный Обывательский комитет губерний Царства Польского, polska organizacja społeczno-pomocowa z siedzibą w Piotrogrodzie, funkcjonująca w Rosji w latach 1915–1918.

Geneza. Centralny Komitet Obywatelski guberni Królestwa Polskiego (CKO) w Rosji stanowił przedłużenie organizacji o tej samej nazwie, działającej w Królestwie Polskim w pierwszym roku Wielkiej Wojny, ukonstytuowanej 11 września 1914 r. w Warszawie na bazie zarządu Centralnego Towarzystwa Rolniczego. Kontynuacja sprowadzała się jednakże tylko do warstwy symbolicznej, tj. przejęcia nazwy i retorycznych sformułowań. Faktycznie bowiem w Piotrogrodzie powstała nowa instytucja, która rozwinęła działalność w odmiennych warunkach społecznych, prawnych, a z czasem i politycznych (rewolucja lutowa 1917 r.) oraz w obcym narodowościowo i kulturowo środowisku. Początków CKO w Rosji można się doszukiwać w decyzji władz Komitetu z 23 lipca 1915 r. Była ona reakcją na postanowienia wojskowych i cywilnych władz rosyjskich, które doprowadziły nie tylko do ewakuacji urzędów i instytucji, szkół, zakładów przemysłowych, zatrudnionych w nich pracowników, uczącej się młodzieży, ale przede wszystkim do niejednokrotnie brutalnego wypędzenia przez cofających się Rosjan tysięcy mieszkańców Królestwa Polskiego.

W tych okolicznościach, jak również kiedy stało się oczywiste, że zajęcie Warszawy przez Niemców jest nieuniknione, pod naciskiem endeckiego polityka, posła do Dumy Państwowej pierwszych trzech kadencji (1906–1912), a w II RP m.in. twórcy reformy walutowej Władysława Grabskiego (1874–1938) CKO miał podjąć decyzję, że będzie kontynuował akcję ratowniczą w kraju, natomiast swoim udającym się na emigrację członkom „powierza opiekę nad wygnańcami oraz powierza gromadzenie funduszów, by mogli wrócić do kraju wraz z wygnańcami i z nowemi funduszami” (AAN: CKO sygn. 14 [W. Grabski, Sprawozdanie z działalności w Centralnym Komitecie Obywatelskim oraz artykuły dotyczące sprawy polskiej po rewolucji marcowej 1917 r., k. 14]). W tym celu udzielił im 23 lipca 1915 r. upoważnienia do kontynuowania działalności poza obrębem Królestwa Polskiego. Otrzymali je: W. Grabski, Stanisław Wojciechowski (1869–1953), działacz socjalistyczny, zaangażowany w ruch spółdzielczy, a w przyszłości drugi prezydent II RP, oraz ks. Seweryn Światopełk-Czetwertyński (1873–1945), polityk narodowy, prezes Centralnego Towarzystwa Rolniczego. Decyzję o powołaniu CKO w Rosji przyspieszyły tragiczne położenie uchodźców znajdujących się na szlakach migracyjnych, a także niezaspokajająca ich potrzeb akcja niesienia pomocy. Tę ostatnią przedsięwzięli przedstawiciele Komitetu, naprędce powstające w trakcie migracji organizacje, stowarzyszenia lokalne (nie tylko polskie), a także rosyjskie instytucje i władze państwowe. Za utworzeniem CKO przemawiało ponadto nieprzygotowanie carskiej administracji do przyjęcia wielotysięcznej rzeszy uchodźców.

Struktura. 11/24 sierpnia 1915 r. w rosyjskiej stolicy ukonstytuowało się Zebranie Ogólne Członków CKO „do jej spraw na obczyźnie”. W jego skład weszli m.in.: członkowie CKO i Komitetu Obywatelskiego m. Warszawy, którzy znaleźli się poza granicami Królestwa Polskiego i nie zaniechali pracy na rzecz uchodźców, przedstawiciele CKO w Moskwie i Piotrogrodzie oraz komitetów obywatelskich z Kongresówki, posłowie rosyjskiej Dumy i członkowie Rady Państwa. Przyjmuje się, że w latach 1915–1917 naczelny organ CKO liczył od 31 do 34 członków i funkcjonował do reformy struktur Komitetu w 1917 r., kiedy została utworzona w jej miejsce Rada Główna. Zebranie Ogólne miało zastąpić rozwiązany w Warszawie CKO, nadawać ton pracom Komitetu oraz odgrywać rolę „ostatniej instancji” dla jego działaczy w Rosji. Wydaje się, iż Zebranie Ogólne uznawano za swego rodzaju reprezentację społeczną, legitymizującą działalność CKO poza granicami Królestwa Polskiego.

Rozpoczęciu prac CKO nad Newą towarzyszyło też reaktywowanie Zebrań Urzędowych, na których rozpatrywano sprawy wymagające interwencji lub pomocy prezesa CKO z urzędu, tj. pomocnika generała gubernatora warszawskiego ds. cywilnych, senatora Dmitrija N. Lubimowa (1864–1942). Warto zauważyć, że pełnił tę funkcję jeszcze przed opuszczeniem Warszawy jako przedstawiciel władz rosyjskich w Komitecie. Zasadnicze czynności prezydialne, reprezentacyjne, a w istocie rzeczywiste organizowanie i kierowanie pracami CKO w Rosji, przypadły jego Pełnomocnikowi Głównemu. Funkcję tę sprawował w latach 1915–1918 W. Grabski, natomiast od kwietnia 1918 r. do likwidacji w lipcu 1918 r. CKO przez władze bolszewickie – inż. Józef Dangel (1883–1952), w odległej przyszłości delegat Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na emigracji w sprawach przemysłu. Pełnomocnika Głównego podczas jego nieobecności zastępował Stanisław Leśniowski (1871–1957), który jednocześnie sprawował funkcję kontrolera głównego (naczelnego) Komitetu (w II RP był wysokim urzędnikiem Ministerstwa Spraw Rolnych).

Niezmiernie ważną pozycję w strukturach CKO posiadał Zarząd Główny, który zajmował się wszelkimi sprawami bieżącymi wynikającymi z działalności Komitetu. Przyjmuje się, że został ostatecznie utworzony w marcu 1916 r. Weszli do niego: Pełnomocnik Główny, jego zastępca, Pełnomocnicy Szczególni i dwóch członków „specjalnie do tego przez komitet wybranych”. Pierwotny skład Zarządu Głównego tworzyli: W. Grabski, S. Leśniowski oraz Pełnomocnicy Szczególni kierujący pracami poszczególnych rejonów CKO, tj. J. Dangel, Joachim Gallera (1853–1928), inż. górnictwa; Paweł Górski (1870–1921); Władysław Gutowski; Stanisław Jasiukowicz (1882–1946), podczas II wojny światowej członek Delegatury Rządu na Kraj, sądzony w tzw. procesie szesnastu; inż. Marian Lutosławski (1871–1918); prawnik Adolf Świda (1855–1922) i S. Wojciechowski. Ponadto na członków Zarządu Głównego powołani zostali prawnik Franciszek Nowodworski (1859–1924), w II RP m.in. pierwszy prezes Sądu Najwyższego i prezes Trybunału Stanu, Stanisław Glezmer (1853–1916), przemysłowiec i członek Rady Państwa. Z czasem do zarządu organizacji weszli Leopold Julian Kronenberg (1849–1937), bankier, działacz gospodarczy; Eustachy Dobiecki (1856–1919), ziemianin i były członek Rady Państwa; oraz Jerzy Gościcki (1876–1946), ziemianin, ekonomista; ks. S. Światopełk-Czetwertyński, Jan Harusewicz (1863–1929), lekarz, poseł do Dumy Państwowej; Jerzy Zdziechowski (1880–1975), w II RP minister skarbu; i inż. technolog Wacław Paszkowski (1881–1950), w II RP profesor Politechniki Warszawskiej i minister komunikacji (1918).

Liczba członków Zarządu Głównego uległa zmianie w grudniu 1917 r. w wyniku reorganizacji struktur Komitetu w Rosji. Rada Główna podjęła wówczas decyzję, iż nowy zarząd CKO będzie się składać z prezesa (tj. W. Grabskiego) i sześciu osób – „wszystkich wybranych” spośród jej członków. Wśród nich znaleźli się J. Dangel, W. Paszkowski, F. Nowodworski, S. Leśniowski, J. Zdziechowski, i M. Lutosławski. Ostatnią reorganizację Zarząd Główny przeszedł w kwietniu 1918 r. W jego miejsce został powołany Zarząd Główny do Likwidacji Spraw CKO w Rosji.

Tworzenie centralnych struktur CKO przebiegało równolegle z kształtowaniem sieci organizacyjnej Komitetu na rosyjskiej prowincji. Organizacja kierowała się bowiem przekonaniem, że obok świadczeń niezbędnych do przetrwania powinna zająć się również organizowaniem przedsięwzięć oświatowych, gospodarczych, kulturalnych i religijnych. Miały one zapewnić uchodźcom nie tylko możliwość zdobycia środków na utrzymanie, ale także zachowanie swojej tożsamości oraz umocnienie świadomości narodowej. Te przesłanki oraz specyfika rosyjskiej prowincji skłoniły CKO do podzielenia państwa Romanowów na rejony. Tworzono je sukcesywnie i powierzano podległym im strukturom niesienie pomocy uchodźcom rozmieszczonym w guberniach, które znalazły się w ich granicach administracyjnych.

W 1915 r. powstały rejony z siedzibami w Rosławlu (Zachodni), Piotrogrodzie (Północny), Kijowie (Południowo-Zachodni), Mohylewie (Północno-Zachodni), Charkowie (Południowy) oraz w Moskwie (Środkowy). W marcu 1916 r. został utworzony Rejon Frontowy w Mińsku. Nie doszło natomiast do założenia planowanego przez CKO Rejonu Wschodniego w Samarze. Terytoria, które miał obejmować, wraz z Syberią i Turkiestanem, znalazły się pod bezpośrednim zarządem władz centralnych Komitetu. Pracami każdego rejonu kierował Zarząd Rejonowy z mianowanym przez CKO spośród jego członków Pełnomocnikiem Szczególnym. Władze Komitetu traktowały Zarząd Rejonowy jako swój organ wykonawczy na określonym obszarze, a jednocześnie instytucję przedstawicielską wobec uchodźców z Królestwa Polskiego.

W październiku 1916 r. Zebranie Ogólne Członków CKO podjęło decyzję o likwidacji Zarządów Rejonowych i, jak się przyjmuje, rejonów. Akcja niesienia pomocy miała być skupiona w okręgach w celu skuteczniejszego jej realizowania oraz pozyskiwania środków finansowych. Ta jednostka strukturalna stanowiła podstawę organizacji rejonów, natomiast po ich likwidacji stała się elementarna dla niesienia pomocy uchodźcom. Swoim obszarem miała odpowiadać granicom guberni. Ze względu na znaczną powierzchnię niektórych z nich, liczbę uchodźców, nadmiar pracy ratowniczej dopuszczalny był podział danej guberni pomiędzy dwa lub więcej okręgów oraz objęcie jednym okręgiem kilku guberni. Pracami okręgu i podległych mu struktur CKO kierował Pełnomocnik Okręgowy. W okresie od sierpnia 1915 r. do października 1916 r. CKO posiadał 37 takich pełnomocników.

Działalność okręgów z kolei opierała się na dzielnicach, które wielkością terytorialną z reguły miały odpowiadać granicom powiatu lub obejmować jego część czy też być jednostką organizacyjną obejmującą kilka powiatów. Dzielnicą zarządzał instruktor lub starszy instruktor mianowany przez Pełnomocnika Okręgowego. Zgodnie z zaleceniami władz Komitetu odpowiadał on m.in. za przeprowadzenie rejestracji uchodźców, ich zbieranie i grupowanie w określonych miejscowościach oraz formowanie w tzw. partie, które z kolei były najważniejszym elementem struktury organizacyjnej CKO.

Terminem „partia” (rzadziej skupisko, gromada) określano grupę ludzi pochodzących z jednej wsi, gromady czy powiatu, których zrzeszano w celu przetrwania czasu tułaczki i umocnienia poczucia odrębności narodowej. Partie powstawały w trakcie przymusowej migracji oraz po jej zakończeniu spośród uchodźców, do których nie dotarł CKO podczas ich przemarszu w głąb Rosji. Partią, liczącą zgodnie z zaleceniami CKO od 50 do 300 osób, kierował wybrany spośród jej członków przewodnik, mający do dyspozycji, w zależności od liczebności zgromadzonych w niej uchodźców, dwóch lub trzech ławników. Funkcję tę z reguły otrzymywała osoba legitymująca się pewnym wykształceniem. Przewodnik posiadał istotne znaczenie dla funkcjonowania CKO w Rosji, ponieważ w dużym stopniu od niego zależała właściwa relacja między podległymi mu uchodźcami a Komitetem. Inną formą organizowania uchodźców i skupiania ich w większej liczbie były kolonie. CKO zakładał je przy ważnych szlakach komunikacyjnych, węzłach kolejowych oraz w rejonach, w których występowała niewielka, ale rozproszona liczba uchodźców, w celu udzielania im skutecznej pomocy. Życiem codziennym kolonii kierowała tzw. Rada Opiekuńcza. Według zaleceń CKO jej skład miał być oparty na personelu szkół, ochron i innych pracownikach tej organizacji oraz przewodnikach partii.

Tak rozbudowana struktura organizacyjna CKO wymagała zatrudnienia na stałe znacznej liczby pracowników, na których w grudniu 1916 r. obok wspomnianych członków Zebrania Ogólnego i Pełnomocników Szczególnych składało się 53 Pełnomocników Okręgowych i ich zastępców, 455 instruktorów, 2205 przewodników i 368 stałych pracowników biur oraz 125 osób społecznie pracujących w administracji Komitetu.

Reforma struktur CKO. Zmiany polityczne w Rosji w 1917 r., narastające problemy z prowadzeniem zorganizowanej pomocy dla uchodźców, polaryzacja ich postaw wobec CKO, a wreszcie chęć zachowania kontroli nad tą grupą polskiej ludności doprowadziły do podjęcia przez władze Komitetu decyzji o gruntownej zmianie jego organizacji w Rosji. Postanowienie to zapadło ostatecznie na II Zjeździe pełnomocników i instruktorów CKO, który odbył się w maju 1917 r. Kilka dni później Zebranie Ogólne Członków CKO przyjęło nowe zasady organizacji Komitetu w Rosji. Przeprowadzenie reformy powierzono dotychczasowym pracownikom CKO oraz osobnym komisarzom w tych miejscowościach, z jakich wpłynęły od uchodźców skargi na jego personel. Nowe zasady organizacji stwierdzały ponadto, że CKO był reprezentantem interesów ludności (w tym uchodźców) z Królestwa Polskiego, która znalazła się w państwie rosyjskim. Organizacja CKO miała się oprzeć na mandacie otrzymanym jeszcze w Królestwie Polskim od komitetów obywatelskich, których wyrazicielem byli pracownicy CKO działający w Rosji, oraz wynikającym z woli uchodźców wyrażonej w wyborze ich przedstawicieli do rad wygnańczych.

Podstawową strukturą organizacyjną nadal pozostawała partia. Utrzymano również kolonię, za którą uważano skupisko liczące ponad 300 osób i wybierające spośród siebie radę kolonialną, a ta z kolei przewodniczącego. Jednocześnie nowy zbiór przepisów określał zasady przeprowadzenia głosowania do rad wygnańczych. Mogli w nim uczestniczyć pełnoletni uchodźcy, niezależnie od płci. Dla ważności wyborów niezbędna była obecność takiej liczby wyborców, aby przynajmniej połowa rodzin uchodźczych z danej partii lub kolonii miała po jednym przedstawicielu w radzie. Do przewodników i członków rady kolonialnej należało wyrażanie opinii co do potrzeb wygnańców i ułożenie wspólnie z instruktorem CKO planu zagospodarowania środków finansowych.

To właśnie rady kolonialne razem z przewodnikami i ławnikami w obrębie danego instruktoratu stanowiły drugi stopień organizacyjny CKO, tj. radę dzielnicową (instruktorską). Organ ten, mający się spotykać przynajmniej raz na kwartał, decydował m.in. o organizacji niesienia pomocy uchodźcom na podległym mu obszarze, ewentualnym wyborze stałego komitetu (jeśli skupisko uchodźców liczyło ponad 2 tys. osób i pracowało w nim kilku instruktorów), opracowywał plany powrotu do kraju, wskazywał kandydatów na stanowiska instruktorów i opiniował ich pracę. Rady dzielnicowe wybierały również delegatów do rad okręgowych, a ich liczba zależała od wielkości danego skupiska uchodźczego, które mogło wybierać od 1 do 3 swoich przedstawicieli.

W radach okręgowych znalazły się również, obok reprezentantów wybranych przez rady dzielnicowe, osoby, które były pracownikami CKO. Rady te decydowały o sprawach całego okręgu, wybierały spośród siebie przewodniczącego oraz członków Rady Głównej, zakładając, iż jeden wchodzący do niej reprezentant przypadał na 5 tys. wygnańców zarejestrowanych i znajdujących się pod opieką CKO. Jeżeli w okręgu znajdowało się od 5 tys. do 15 tys. tułaczy, to w Radzie Głównej reprezentowało ich dwóch przedstawicieli, od 15 tys. do 25 tys. – trzech, od 25 tys. do 35 tys. zaś – czterech itd. Wybory do rad kolonialnych, dzielnicowych i okręgowych CKO przeprowadził w ciągu 1917 r. Doprowadziły one do ustanowienia składu nowych władz centralnych organizacji, a przede wszystkim Rady Głównej.

Wybory do rad stworzyły podstawę do zwołania zjazdu CKO, który odbył się w grudniu 1917 r. W jego trakcie stwierdzono, że pochodząca z wyborów Rada Główna posiada mandat do reprezentowania uchodźców, zorganizowanych w 33 okręgach CKO, obejmujących 47 guberni państwa rosyjskiego i sprawuje go w imieniu 333 794 podopiecznych Komitetu. W piśmie do Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego ze stycznia 1918 r. CKO podkreślał, że pomimo zmian ustrojowych w Rosji nadal sprawował opiekę nad wskazaną wyżej liczbą uchodźców oraz że w partiach i koloniach skupił 252 743 osób. Pełnej pomocy udzielał 98% wszystkich zarejestrowanych przez siebie uchodźców, ponad 23 tys. osób zaś zarejestrowanych przez Komitet świadczyły ją inne instytucje ratownicze. Uchodźcami rozproszonymi w 5 tys. miejscowości i zorganizowanymi w 3054 partie i kolonie, zajmowało się 2754 przewodników i ławników, 300 instruktorów i starszych instruktorów oraz 33 Pełnomocników Okręgowych. Według komunikatu z lutego 1917 r. prowadził 981 początkowych zakładów wychowawczych różnego typu dla blisko 48,5 tys. dzieci, zorganizował 226 szkół dla 12 382 dzieci, 227 przytułków dla 11 912 dzieci i 506 ochron dla 24 141 dzieci. Na ich utrzymanie i udzielanie innych form pomocy CKO do końca 1917 r. przeznaczył prawdopodobnie 47,6 mln rub. Podkreślić przy tym należy, że polskie instytucje niesienia pomocy ofiarom wojny uzyskały ponad 90,5 mln. rub., które otrzymały od rządu rosyjskiego, Komitetu w. ks. Tatiany Mikołajewny, ziemstw i władz gubernialnych.

Uchodźcy z Królestwa Polskiego, jak wynika po części z dokumentów CKO, otrzymywali pomoc od różnych polskich, rosyjskich i narodowościowych instytucji opiekuńczych. Pierwszą grupę stanowiły osoby znajdujące się pod opieką CKO, rozmieszczone w partiach i koloniach na obszarze Rosji. Drugą tworzyli uchodźcy korzystający z pomocy organizacji, rządowych i samorządowych instytucji rosyjskich. Kolejna składała się z wygnańców otrzymujących wsparcie od polskich organizacji opiekuńczych m.in. Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny. Następna uzyskiwała je od organizacji innych narodowości (np. białoruskich, litewskich i żydowskich).

CKO koncentrował się przede wszystkim na zapewnieniu opieki polskim uchodźcom z Królestwa Polskiego, którym udzielał m.in. pomocy żywnościowej, odzieżowej, mieszkaniowej, oświatowej (patrz wyżej), prawnej czy w wyszukiwaniu pracy. Poza wymienionymi działaniami otwierał np. schroniska dla starców, a także dbał o zaspokojenie potrzeb duchowych uchodźców. Okazywana rodakom pomoc, wedle słów W. Grabskiego, miała wynikać „nie z łaski, lecz z prawa i z rąk własnej polskiej instytucji […], utrzymującej wygnańca w ustawicznej spójni z ziemią ojczystą, chroniącej od wszelkiego wrastania w miejscowe stosunki społeczne i krzepiącej go wciąż w myślach i dążeniach jak najszybszego powrotu do ojczyzny” (cyt. za: M. Korzeniowski, M. Mądzik, D. Tarasiuk, Tułaczy los…, s. 54).

Początkowo siedziba Zarządu Głównego CKO znajdowała się w zaułku Dmitrowskim [Дмитровский пер.] 17 m. 11. Na przełomie 1915 i 1916 r. przeniesiono ją nieopodal na ul. Kołokolną [Колокольная ул.] 8 m. 5 do kamienicy czynszowej architekta Aleksandra L. Liszniewskiego. W poprzednim lokalu działał od tamtej pory Oddział Północny.

Bibliografia:
W. Grabski, A. Żabko-Potopowicz, Ratownictwo społeczne w czasie wojny, w: Polska w czasie wielkiej wojny (1914–1918), t. 2, Historia społeczna, red. M. Handelsman, Warszawa 1932, s. 55–84, 102–109; M. Korzeniowski, Na wygnańczym szlaku... Działalność Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego na Białorusi w latach 1915–1918, Lublin 2001; tenże, Za Złotą Bramą. Działalność społeczno-kulturalna Polaków w Kijowie w latach 1905–1920, Lublin 2009, s. 99–120; tenże, Rejon Zachodni Centralnego Komitetu Obywatelskiego – powstanie i początki działalności, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 1994, t. 29, s. 29–46; tenże, Struktura organizacyjna i początki działalności Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego w Rosji w 1915 r., „Annales UMCS”, Sec. F, 1991/1992, t. 46/47, nr 14, s. 343–368; tenże, Wydział Opieki nad Dziećmi Centralnego Komitetu Obywatelskiego w Rosji – powstanie i początki działalności, „Echa Przeszłości” 2008, nr 9, s. 165–179; M. Korzeniowski, M. Mądzik, D. Tarasiuk, Tułaczy los. Uchodźcy polscy w imperium rosyjskim w latach pierwszej wojny światowej, Lublin 2007, s. 51–78; M. Mądzik, Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny w Rosji w latach I wojny światowej, Lublin 2011, s. 157–164; tenże, Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny i Centralny Komitet Obywatelski w Mińsku. Próba zjednoczenia organizacji na przełomie 1917/1918 r., „Annales UMCS”, Sec. F, 1995, t. 50, s. 235–257; W. Najdus, Polacy w rewolucji 1917 roku, Warszawa 1967.