Branicka Aleksandra Katarzyna urodzona Engelhardt / Браницкая Александра Васильевна (1754–1838), zaufana dama dworu Katarzyny II (1729–1796), żona hetmana wielkiego koronnego i generała anszefa Imperium Rosyjskiego Franciszka Ksawerego Branickiego (ok. 1730-1819), właścicielka petersburskiego pałacu nad rzeką Mojką (1895–1830).

W polskich opracowaniach poświęconych Branickim często można spotkać sugestię, że mogła być córką cesarzowej Katarzyny II z jej związku z hr. Siergiejem W. Sałtykowem (1726–1807), może nawet podmienioną po urodzeniu na dziecko płci męskiej, późniejszego cesarza Pawła I (1754–1801). Nie znajduje to jednak potwierdzenia w źródłach, dlatego należy przyjąć, że Aleksandra była córką niezbyt zamożnego szlachcica ze Smoleńszczyzny Wasyla A. von Engelhardta (zm. 1794) i poślubionej przezeń ok. 1750 r. Marfy (Jeleny) A. Potiomkin (1725–1775). Miała cztery siostry: Warwarę, Jekatierinę, Tatianę i Nadieżdę oraz młodszego brata Wasilija (1755–1828), generała porucznika (1790), rzeczywistego radcę stanu i senatora, który z nieformalnego związku z „polską księżną” pozostawił trzech synów i dwie córki.

Od śmierci matki znajdowała się pod opieką babki Darii W. Potiomkin (1704-1780) z domu Kondratjewej, wdowy po płk. Aleksandrze W. Potiomkinie (1673–1746), która w 1775 r. przeniosła się z wnukami do Moskwy, gdzie w 1776 r. otrzymała tytuł stats-damy. Aleksandra trafiła tam (1775) wraz z siostrami pod skrzydła wuja Grigorija A. Potiomkina (1739–1791) – faworyta cesarzowej, od 1784 r. generała feldmarszałka, stając się szybko jego ulubienicą, a w końcu kochanką, podobnie jak jej dwie siostry, także frejliny Katarzyny II: Warwara (1757–1815), od 1779 r. żona gen. Siergieja F. Golicyna (1749–1810), i Jekatierina (1761–1829), żona 1. v. kamergera hr. Pawła M. Skawrońskego (1757–1793) 2 v. wiceadmirała hr. Giulio Renato de Litty (1763–1839). Wprowadzona na dwór imperatorski w Petersburgu 24 listopada 1777 r. Aleksandra podniesiona została do rangi kammerfräulein – panny dworu, wchodząc w krąg najbardziej zaufanych członków dworu Katarzyny II. Ambasador brytyjski w Petersburgu w latach 1777–1782 James Harris (1746–1820) określił ją jako młodą, bardzo atrakcyjną i dobrze wychowaną kobietę, posiadającą dzięki swoim wpływom na dworze dostęp do wartościowych informacji, które wymieniała za podarunki. Stąd też uważał ją za cennego informatora.

W 1781 r. wydana została za mąż za pozostającego w przyjaznych relacjach z jej wujem F. K. Branickiego. W odróżnieniu od skromnej ceremonii ślubu jej młodszej siostry, Katarzyny, z hr. P. Skawrońskim, który chociaż odbył się 10/21 listopada 1781 r. w kaplicy pałacu cesarskiego, to miał prywatny charakter, cesarzowa zadbała o okazałą oprawę wesela Branickich. Uroczystości rozpoczęły się wieczorem 11/22 listopada od przygotowania w zajmowanym przez hetmana pałacu sypialni małżeńskiej, przewiezienia do niej na ośmiu wozach rzeczy Aleksandry, a także podpisania przez Branickiego spisanego w jęz. rosyjskim – choć przygotowanego jako dwujęzyczny – kontraktu z Potiomkinem. Po raz pierwszy w praktyce rosyjskiej kontrasygnowała go Katarzyna II. Następnego dnia wieczorem w pałacu cesarskim odbyły się zorganizowane z rozmachem uroczystości ślubne w obrządku prawosławnym. Obu małżonkom przydzielono jako „rodziców” przedstawicieli rodów Golicynów, Repninów i Rumiancewów. Najważniejszymi uczestnikami zaślubin była Katarzyna II i Potiomkin, a uczestniczyło w nim wielu arystokratów, wojskowych i dworzan. Polaków było tylko trzech: sekretarz wielki koronny ksiądz Maciej Kajetan Sołtyk (zm. 1804), blisko związany z hetmanem strażnik polny koronny Józef Mierzejewski (zm. po 1799) oraz poseł Rzeczypospolitej w Petersburgu Augustyn Deboli (1747–1810).

Po zakończeniu ceremonii religijnej Katarzyna II powitała małżonków chlebem i solą oraz dała im do pocałowania ikonę. Rozpoczęło to trwający dwie godziny bal. Kolejnym elementem wesela była kolacja na 80 osób, w trakcie której cesarzowa wzniosła toast za zdrowie młodej pary. O godzinie 22 większość gości przeniosła się z pałacu cesarskiego do kwatery hetmańskiej. Nie towarzyszyła im już jednak Katarzyna II, która parze młodej posłała bogato zdobione ikony św. Aleksandry i św. Jerzego. W ozdobionym i iluminowanym pałacu powitali nowożeńców chlebem i solą siostra panny młodej, księżna W. Golicyna, i książę Nikołaj W. Repnin (1734–1801). Ten ostatni rozpoczął wznoszenie toastów za ich zdrowie w trakcie wydanej na 60 osób, trwającej dwie godziny kolacji „cukrowej”. Honorową straż pełniło 46 grenadierów, którzy jednocześnie pilnowali porządku na udekorowanej ulicy, a także rozstawili 100 karet, którymi przyjechali goście. Rankiem 13/24 listopada do Branickich przybył generał adiutant Paweł A. Bibikow (1764–1784) z informacją, że Katarzyna II podniosła Aleksandrę do rangi starszej damy dworu – jednej z czterech. Wieczorem wielki bal na cześć pary młodej wydał mąż Warwary, książę S. Golicyn, a przez następny tydzień bale wydawali przedstawiciele establishmentu petersburskiego i akredytowanego nad Newą korpusu dyplomatycznego.

Z posagu panny młodej spłacony został sięgający 2 mln złotych dług jej małżonka. Ponadto Branicka otrzymała od cesarzowej i wuja G. Potiomkina 600 tys. rub. w srebrze. Uważając się przede wszystkim za poddaną Katarzyny II, starała się jak najdłużej przebywać w Rosji, spędzając aż do 1791 r. zimy tam, gdzie rezydował dwór, czyli w Petersburgu lub Moskwie. W okresie letnim mieszkała na Ukrainie w przynoszących 750 tys. złotych rocznie dobrach białocerkiewskich małżonka, o ile nie kolidowało to z obowiązkami wobec carowej, z którą pozostawała w stałym kontakcie korespondencyjnym. W 1787 r. Branicka z siostrą J. Skawrońską towarzyszyła nawet Katarzynie II w podróży do południowych prowincji i na Krym, co zostało nagrodzone 20/31 marca tego roku Orderem św. Katarzyny. Dalej utrzymywała bliskie kontakty z Potiomkinem – w 1788 r. towarzyszyła mu (jak też mężowi) w trakcie oblężenia Oczakowa. W 1791 r. w ostatnich tygodniach życia opiekowała się, uczestnicząc w mołdawskich Jassach w negocjacjach pokojowych z Turkami, chorym Potiomkinem, który zmarł na jej rękach 5/16 października w drodze do swej rezydencji w Mikołajowie. Zadbała następnie o odpowiednie upamiętnienie pochowanego w Chersoniu wuja, fundując pomnik na miejscu jego śmierci, a przede wszystkim wystawiając mu zaprojektowane w 1795 r. przez architekta Iwana Je. Starowa (1745–1808), autora petersburskiej rezydencji Potiomkina – pałacu Taurydzkiego [Таврический дворец], okazałe mauzoleum w parku Aleksandria nad Rosią w Białej Cerkwi (gub. kijowska, obecnie ukr. Біла Церква).

W obliczu problemów związanych z przejmowaniem olbrzymiego, ale też poważnie zadłużonego i nieuregulowanego prawnie spadku po Potiomkinie, jak też zapewne w obawie o rozwój wydarzeń w Rzeczypospolitej, pod koniec 1791 r. Branicka udała się do Petersburga. Cesarzowa udzieliła jej gościny, oddając w użytkowanie obszerne apartamenty w pałacach – stołecznym Taurydzkim i podmiejskim w Peterhofie [Петергоф] nad Zatoką Fińską, jak też przyznając apanaże w wysokości sięgającej 200 tys. rub. rocznie. Ponadto Katarzyna II podarowała Branickiej w latach 1793 i 1795 majątki skonfiskowane na ziemiach przejętych po II rozbiorze uczestnikom powstania kościuszkowskiego 1794 r.: generałowi majorowi wojsk koronnych Rafałowi Tarnowskiemu (zm. 1803), gen. Ignacemu Działyńskiemu (1754–1797) i biskupowi kamienieckiemu Adamowi Stanisławowi Krasińskiemu (1714–1800), a także dawny petersburski pałac Szuwałowów nad Mojką – znany dziś jako pałac Jusupowów [Юсуповский дворец] przy nab. Mojki [наб. р. Мойки] 94. Ten ostatni po 35 latach, w 1830 r. odsprzedała za 250 tys. rub. swojej najmłodszej siostrze Tatianie (1769–1841), od 1793 r. żonie dyplomaty i mecenasa sztuki księcia Nikołaja B. Jusupowa (1750–1831), 1. v. (1785) z gen. porucznikiem Michaiłem S. Potiomkinem (1744–1791).

Dzięki wsparciu Katarzyny II Branicka przejęła uporządkowaną pod względem prawnym i finansowym większość spadku po Potiomkinie. Od tego momentu datuje się wzrost jej zainteresowania sprawami gospodarczymi. Dodatkowego impulsu do zajęcia się rozległymi majątkami ziemskimi dostarczyło jej odsunięcie od dworu po objęciu władzy w 1796 r. przez syna cesarzowej, Pawła I – po raz ostatni spędziła w Petersburgu zimę przełomu lat 1796 i 1797. Zamieszkała wówczas na stałe z mężem w Białej Cerkwi, przejmując całkowity zarząd nad dobrami, które Branicki podarował jej jeszcze w 1784 r. Obok budowy mauzoleum wuja zajęła się wówczas stworzeniem imponującego parku w stylu angielskim z klasycystycznymi pawilonami i architekturą ogrodową. Według hr. Aleksandra de Moriolles’a (1760–1845), goszczącego w dobrach białocerkiewskich od 1797 r. do 1810 r., hetmanowa w krótkim czasie powiększyła majątek o 3 mln rub., czym tak „zawojowała męża, że ten choć jeszcze w sile wieku, powierzył jej wszystkie interesa. Dla siebie zatrzymał tylko niewielki mająteczek, przynoszący mu 15 tysięcy dukatów rocznie” (Pamiętnik hrabiego de Moriolles, s. 76). Rzeczywiście, nie tylko szybko oddłużyła ona dobra męża, ale już w 1797 r. powiększyła jego główny kompleks majątkowy w namiestnictwie, później gub. kijowskiej, o klucz (dawne starostwo) bohusławski, złożony z miasta Bohusław oraz 29 wsi i 4 folwarków, odkupiony od bratanka króla Stanisława Augusta (1732–1798), podskarbiego litewskiego Stanisława Poniatowskiego (1754–1833). Z kolei w 1830 r. zakupiła po zmarłym dwa lata wcześniej bracie Wasyliju dobra olszańskie w pow. czerkaskim (ukr. Вільшана).

W latach 30. XIX w. wartość zarządzanego przez Branicką majątku oceniano na 28 mln rub. Był to efekt konsekwentnie realizowanej polityki oszczędności, przeradzającej się niekiedy w zwykłe skąpstwo, jak też jej smykałki do interesów. Już w 1791 r. zarobiła fortunę na spekulacyjnych dostawach zboża i koni dla armii rosyjskiej, a do tej inicjatywy handlowej powróciła w latach 1806–1812, gdy stała się jednym z ważniejszych dostawców zboża dla wojującego z Turcją wojska. Było to możliwe dzięki jej bardzo dobrym osobistym relacjom z synami Pawła I, dwoma kolejnymi władcami Rosji, zwłaszcza z Aleksandrem I (1777–1825). W okresie wojen z Turcją (1787–1792) i z cesarzem Francuzów Napoleonem (1769–1821) w latach 1807–1812 udzielała Aleksandrowi I pomocy finansowej, a w drugiej połowie 1812 r. dbała o interesy Rosji w Wiedniu. Cesarz odwdzięczył się Branickiej, nadając jej (w 1824 r. została nadochmistrzynią [обер-гофмейстрина]) i jej córkom tytuły dworskie, jak też próbując wyswatać panny Branickie z książętami niemieckimi. Ponadto obdarzał protegowanych hetmanowej urzędami. Podobno to za sprawą Aleksandry bliski współpracownik jej męża z lat 70.–90. XVIII w. gen. Józef Zajączek (1752–1826) został w 1815 r. namiestnikiem Królestwa Polskiego. Na pewno zaś dzięki Branickiej hr. Moriolles otrzymał w 1810 r. posadę guwernera syna wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza (1779–1831) – Pawła K. Aleksandrowa-Romanowskiego (1808–1857). Co ciekawe, w czasach panowania Aleksandra I Branicka zdecydowała się przekazać jego matce, cesarzowej wdowie Marii Fiodorownie (Zofia Dorota Wirtemberska, 1759–1828) 400 tys. rub. na fundusz szkół dla dziewcząt zakonu św. Elżbiety, choć wcześniej była z nią w konflikcie po niefortunnej sprzedaży klejnotów w 1796 r. Kolejnemu władcy Rosji Mikołajowi I (1796–1855) Branicka udzieliła z kolei wsparcia finansowego (rzekomo w wysokości 2 mln złotych) w trakcie powstania listopadowego 1830/1831 r. „W nagrodę tej przysługi miała codzień kurjera z głównej kwatery Dybicza i bataljon piechoty, odkomenderowany umyślnie do strzeżenia jej skarbów” (Polski słownik biograficzny, Kraków 1936, t. 2, s. 395). Zapobiec też miała rozszerzeniu się ruchu powstańczego na dobra białocerkiewskie, a tym samym na Kijowszczyznę.

Działania te należy postrzegać przede wszystkim jako wyraz lojalizmu Branickiej wobec władzy imperatorskiej, a nie jej rosyjskiego pochodzenia. Jeszcze Katarzyna II przypominała jej „żeś ty wcale nie Polka, ty Smoleńszczanka” oraz nakłaniała do wychowywania potomstwa w duchu lojalizmu rosyjskiego. Hetmanowa zachowała jednak w tym względzie umiar. Swoim dzieciom, to jest dwóm synom: Władysławowi (1783–1843), żonatemu od 1813 r. z Różą (1780–1862), córką targowiczanina Stanisława Szczęsnego Potockiego (1752–1805), i Aleksandrowi (1788–1806), oraz trzem córkom: Katarzynie (1782? – 1820), żonie 1. v. (1806) księcia Konstantego Sanguszki (1778–1808), 2. v. (1813) gen. majora Stanisława Potockiego (1787–1831), Zofii (1790–1879), wydanej w 1816 r. za protoplastę krzeszowickiej linii rodu Artura Stanisława Potockiego (1787–1832), syna podróżnika i pisarza Jana Potockiego (1761–1815), oraz Elżbiecie (1792–1880), zamężnej z hr. Michaiłem S. Woroncowem (1782–1856), w latach 1823–1854 generałem gubernatorem noworosyjskim i besarabskim, zapewniła staranne wykształcenie, w którym nie zabrakło elementów tradycji polskiej. Sprawiło to, że z wyjątkiem E. Woroncowej, wszystkie dzieci czuły się Polakami, przekazując to swoim zstępnym. Co więcej, wychowane zostały w wierze katolickiej, choć ich matka do śmierci pozostała przy prawosławiu.

Branicka zmarła 15/27 sierpnia 1838 r. w Białej Cerkwi. Jej pragnieniem było zostać pochowaną przy mężu Franciszku Ksawerym w kościele katolickim. Nie wyraził na to jednak zgody Mikołaj I i jej ciało zostało złożone w nieukończonej wtedy jeszcze katedrze Przemienienia Pańskiego [Спасо-Преображенский собор] w Białej Cerkwi. Była to kolejna ufundowana przez Branickich świątynia. W swoim testamencie dokonała kilku zapisów na cele religijne i dobroczynności. Między innymi przeznaczyła 200 tys. rub. na wykup dłużników z więzień oraz 300 tys. rub. na założenie funduszu wspierającego poddanych w dobrach Branickich. Ten ostatni powołany został dopiero w 1875 r., gdy rząd rosyjski wyraził zgodę na utworzenie „Wiejskiego banku hrabiny Branickiej” z kapitałem wynoszącym 600 tys. rub. Współcześnie w parku Aleksandria doczekała się pełnopostaciowego pomnika.


Bibliografia:
H. Mościcki, Branicka Aleksandra, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1936, t. 2, s. 393–396 (bibliografia); Е. Лихач, Браницкая, графиня Александра Васильевна oraz Браницкий, граф Франц Ксаверий Петрович, w: Русский биографический словарь, red. А. А. Половцов, t. 3: Бетанкур – Бякстер, Санкт-Петербург 1908, s. 326–331; M. Czeppe, J. Śmigielski, Sołtyk Maciej Kajetan, w: Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków 2001, t. 40, s. 405; E. Rostworowski, Mierzejewski Józef Wojciech, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1976, t. 21, s. 13; Е. Чернецький, Браницькі – Braniccy, Біла Церква 2011; Eu... Heleniusza [E. Iwanowskiego], Listki wichrem do Krakowa z Ukrainy przyniesione, Kraków 1901, t. 1, s. 107–114; R. Kaleta, Oświeceni i sentymentalni, Wrocław 1971; W. Kalinka, Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, Poznań 1868; tenże, Sejm czteroletni, Kraków 1880; Ł. Kądziela, Między zdradą a służbą Rzeczypospolitej. Fryderyk Moszyński w latach 1792–1793, Warszawa 1993; T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta, 1764–1794. Badania historyczne ze stanowiska ekonomicznego i administracyjnego, Kraków–Warszawa 1897, t. 1–5; J. Łojek, Misja Debolego w Petersburgu w latach 1787–1792. Z dziejów stosunków polsko-rosyjskich w czasach Sejmu Czteroletniego, Wrocław i in. 1962; S. S. Montefiore, Potemkin: Catherine the Great’s Imperial Partner, London 2005; E. Rulikowski, Opis powiatu wasylkowskiego pod względem historycznym, obyczajowym i statystycznym, Warszawa 1853; M. Ruszczyc, Dzieje rodu i fortuny Branickich, Warszawa 1991; А. В. Тихонова, Род Энгельгардтов в истории России XVII–XX вв., Смоленск 2001; W. Węgrzyn, Polskie piekło. Literackie biografie zdrajców targowickich Stanisława Szczęsnego Potockiego, Franciszka Ksawerego Branickiego i Seweryna Rzewuskiego, Kraków 2005; F. Wróblewski, Powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie w roku 1831; opisane podług podań dowódzców i współuczestników tegoż powstania, Lipsk 1875; Pamiętnik hrabiego de Moriolles o emigracji, Polsce i dworze Wielkiego Księcia Konstantego (1789–1833), tłum. Z. Przyborowska, Warszawa 1902, s. 75–78; Б. Познанский, Император Александр в Белой-Церкви у графину Браницкой, „Киевская старина” 1889, t. 25, s. 187–188; Rok nadziei i rok klęski 1791–1792. Z korespondencji Stanisława Augusta z posłem polskim w Petersburgu Augustynem Deboli, oprac. J. Łojek, Warszawa 1964; Записки Льва Николаевича Енгельгардта 1766–1836, Москва 1868; Archiwum Państwowe w Łodzi: Archiwum rodziny Bartoszewiczów, 265.