Biblioteka Załuskich w Petersburgu / Библиотека Залуских в Петербурге

Dnia 5 listopada 1794 r. wojska rosyjskie pod dowództwem gen. Aleksandra W. Suworowa (1729–1800) zmusiły do kapitulacji Warszawę, wstrząśniętą krwawym szturmem jej przedmieścia (tzw. rzeź Pragi). Na wieść o tym wydarzeniu 21 listopada tego roku caryca Katarzyna II (1729–1796) podjęła decyzję, aby wywieźć nad Newę jako zdobycz wojenną stołeczne archiwalia oraz Bibliotekę Publiczną, której oficjalna nazwa brzmiała „Biblioteka Rzeczypospolitej Załuskich Zwana” (BZ). Jej fundatorami byli bracia Załuscy biskupi Józef Andrzej (1702–1774), bibliofil i bibliograf, oraz Andrzej Stanisław (1695–1758), mecenas i organizator. Zebrane przez nich zbiory otwarte zostały dla publiczności 8 sierpnia 1747 r. w pałacu Daniłowiczowskim, a obejmowały – oprócz zbiorów rodzinnych i nabytków – m.in. część kolekcji króla Jana III Sobieskiego (1629–1696). Od 1774 r. liczący 400 tys. tomów, 20 tys. rękopisów i 40 tys. rycin zbiór tworzył pierwszą w Polsce bibliotekę narodową, jedną z pierwszych w Europie i jedną z największych bibliotek świata 2. poł. XVIII w.

Akcja pośpiesznego wywożenia warszawskiej książnicy rozpoczęła się niemal natychmiast po upadku miasta i trwała od grudnia 1794 do czerwca 1795 r. Skrzynie z książkami ładowano na sanie, które kierowane były przez Grodno do Rygi, a dalej statkami do Petersburga. Błyskawiczna wywózka sprzyjała dekompletowaniu kolekcji, której fragmenty ukryto już w samej Warszawie. Obok strat „technicznych” spowodowanych powierzeniem pakowania i transportu wojsku, dziesiątki tysięcy egzemplarzy zostało – według świadectwa m.in. historyka i bibliografa Joachima Lelewela (1786–1861) – nielegalnie odkupionych w transporcie, zwłaszcza w Grodnie, przez wybitnych twórców prywatnych polskich księgozbiorów. Na ich czoło wysunęli się Tadeusz Czacki (1765–1813), twórca biblioteki poryckiej i liceum krzemienieckiego (gub. wołyńska, obecnie na Ukrainie), oraz założyciel biblioteki w Szczorsach (gub. mohylewska, aktualnie na Białorusi) Joachim Litawor Chreptowicz (1729–1812). Dokładne określanie skali rozproszenia BZ w czasie transportu do Petersburga nie będzie nigdy możliwe, przypuszcza się wszakże, że liczba jednostek oderwanych od całości zbiorów dochodziła do 100 tys. Nad Newę dotarło ostatecznie (według sporządzonego w początkach 1796 r. szacunku G. Bogdanowa) ok. 260 tys. tomów druków (nie wliczając w to druków drobnych) oraz ok. 24,5 tys. rycin. Ponadto ok. 12 tys. rękopisów.

Zbiory te zostały umieszczone w nieładzie na kilka lat (do 1801 r.) w budynku Ministerstwa Dworu Cesarskiego oraz w pawilonie ogrodowym pałacu Aniczkowskiego przy prosp. Newskim [Невский пр.] 39. Przybycie ogromnego jak na owe czasy księgozbioru stało się ostatecznym bodźcem do powołania planowanej już od wielu lat Cesarskiej Biblioteki Publicznej (CBP), która przede wszystkim miała się zająć gromadzeniem dzieł rosyjskich i Rosji dotyczących. Z czasem planowano także przekazać do niej zakupione wcześniej przez państwo kolekcje prezesa Akademii Nauk Johanna Albrechta Korffa (1697–1766) oraz francuskich filozofów Woltera (1694–1778) i Diderota (1713–1784). W oczywisty sposób BZ skazana była w tym układzie na stopniowe „roztopienie” się w rozwijającym się księgozbiorze. 16/27 maja 1795 r. plan siedziby Biblioteki Publicznej uzyskał akceptację Katarzyny II, co umożliwiło rozpoczęcie realizacji inwestycji. Pierwszą osobą, której polecono opracowanie planu uporządkowania przywiezionego z Warszawy księgozbioru, był pisarz i historyk Michaił I. Antonowskij (1759–1816). Wstępnie założył on podział BZ na 10 klas (dziedzin) i rozpoczął segregację tytułów, rychło jednak porzucił pracę bibliotekarza. Przez kilka lat porządkowaniem księgozbioru BZ zajmował się m.in. przybyły do Petersburga w 1796 r. wraz z królem Stanisławem Augustem (1732–1798) jego osobisty bibliotekarz poeta Stanisław Trembecki (1737–1812). W tym samym czasie inny Polak, autor gramatyk i bibliotekarz Maksymilian Siemiginowski (1760–1822) pracował nad katalogowaniem książek w językach greckim, łacińskim i francuskim.

Po wstąpieniu na tron cara Pawła I (1754–1801) nadzór nad biblioteką otrzymał francuski emigrant, prezydent petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych Marie-Gabriel Choiseul-Gouffier (1752–1817). Trudności związane z budową nowego gmachu spowodowały, że w 1797 r. przekazano część przywiezionego z Warszawy księgozbioru do zbiorów m.in. Sztabu Generalnego, Akademii Nauk, Akademii Medyko-Chirurgicznej oraz Uniwersytetu Petersburskiego. Całość kolekcji poniosła w tym okresie kolejne straty także na skutek kradzieży, dokonywanych przy cichej akceptacji Choiseula. Proceder ten został powstrzymany dopiero po przejściu biblioteki (z początkiem 1800 r.) pod zarząd Aleksandra S. Stroganowa (1733–1811), który już we wrześniu 1801 r. przystąpił do przenoszenia zgromadzonego zasobu do świeżo oddanego budynku. Przeniesienie zbiorów BZ odbyło się w kolejnych miesiącach pod kierownictwem Osipa O. d’Augarda (1740–1808). Powierzono mu także kontynuację prac związanych z uporządkowaniem księgozbioru, jednak przed śmiercią ich nie ukończył.

W 1805 r. powołano w ramach CBP Dział Manuskryptów. Na jego czele stanął wybitny kolekcjoner Piotr P. Dubrowskij (1754–1816), który wcześniej sprzedał do biblioteki swoją bezcenną kolekcję. W latach 1806–1807 do Działu Manuskryptów trafiły też rękopisy Załuskich, sporządzono tam wówczas ich pierwsze w Petersburgu spisy.

29 kwietnia/11 maja 1808 r. za sprawą A. Stroganowa zatrudniony został w BP wybitny intelektualista, a zarazem sprawny administrator Aleksiej N. Olenin (1763–1843), który trzy lata później objął stanowisko dyrektora. Dokonany w 1809 r. pod jego kierownictwem prowizoryczny rachunek wykazał, że przywieziony z Warszawy księgozbiór liczył 64 tys. tomów w jęz. łacińskim, 36 tys. – francuskim, 24 tys. – niemieckim, 9,5 tys. – włoskim i po 5 tys. – polskim i angielskim. Pozostałe języki były reprezentowane znacznie mniejszą liczbą dzieł, przy czym w jęz. rosyjskim i cerkiewnosłowiańskim na stanie CBP znajdowało się ze zbiorów BZ zaledwie osiem książek. Naliczono także 45 tys. dubletów oraz 40 tys. tzw. dysertacji i dzieł drobnych. Wszystkiego razem – 238 tys. tomów. Można zatem stwierdzić, że straty dla całości kolekcji BZ wynosiły w pierwszym okresie jej pobytu w Petersburgu około kilkunastu tysięcy tomów. Poza wspomnianym wyżej podsumowaniem naliczono 12 tys. rękopisów oraz 24 tys. jednostek zbiorów ikonograficznych.

Równocześnie A. Olenin rozpoczął prace nad „nowym systemem bibliograficznym”, który miał stać się podstawą organizacji księgozbioru. Efektem tych trudów była drukowana francusko-rosyjska broszura (Essai sur un nouvel ordre bibliographique pour la bibliothèque Imperiale de St. Petersbourg, 1809), stawiająca sobie za cel prezentację metody porządkowania i opracowywania zbiorów CBP. Trzy podstawowe klasy (nauka, sztuka, filologia) zostały podzielone łącznie na 15 działów rzeczowych. Przy czym planowano dalszą systematyzację książek w ramach tychże działów. Prace te zakończono w 1812 r. Niestety w ich trakcie, w przypadku gdy klocek introligatorski zawierał dzieła z różnych działów, rozrywano go, niszcząc oryginalną oprawę.

Naciskany przez władze, w tym samego imperatora Aleksandra I (1777–1825) Olenin podjął pracę nad nowym katalogiem systematycznym. W 1819 r. dokonał pewnych zmian w systemie bibliograficznym, utrzymując podstawowy podział na grupy językowe, któremu towarzyszył podział na 18 głównych działów rzeczowych. Według tego systemu w ciągu następnych trzech lat spisano 23 tomy katalogów. W rubryce Notae literą „Z” zaznaczano przynależność jednostki do dawnej kolekcji Załuskich. W przypadku książek nierosyjskich ponad 90 proc. katalogowanych jednostek otrzymało taką adnotację. Niestety prace te nie zostały ukończone, przez co nie objęto nimi książek w jęz. polskim.

Za nowego dyrektora CBP, którym od 1843 r. był Dymitr P. Buturlin (1790–1849), rozpoczęto szeroką akcję katalogowania rękopisów. Zastosowano wtedy w obrębie każdego języka system 18 działów rzeczowych, analogiczny do stosowanego w przypadku druków. Dodatkowo stworzono grupę rękopisów różnojęzycznych, a dla łaciny utworzono dział „autorzy klasyczni”. Ponadto dla oryginalnych autografów i dokumentów utworzono tzw. Collectio Autographorum, sporządzając ponad 21 tys. opisów, co pozwala stwierdzić, że pięćdziesiąt lat po przybyciu do Petersburga manuskrypty Załuskich stanowiły ok. 50 proc. całej kolekcji rękopisów CBP. Uporządkowane i skatalogowane w 10 tomach zostały w tym czasie także zbiory grafiki, z których przygniatająca większość pochodziła z BZ. Dokonał tego architekt Wasilij I. Sobolszczikow (1808–1872).

W 1832 r. po upadku powstania listopadowego 1830/1831 r. wywieziono nad Newę m.in. większość zbiorów Biblioteki Publicznej przy Uniwersytecie Królewskim w Warszawie. Nad Wisłą pozostawiono z jej zasobu jedynie druki i rękopisy polskie. W zbiorach tych znajdowały się pewne fragmenty BZ, które odpadły od całości kolekcji podczas wywózki sprzed blisko czterdziestu lat. Jednak na specjalny rozkaz cara Mikołaja I (1796–1855) pozycje posiadające znaki BZ były bez względu na język dzieła wywożone do Petersburga. W latach 1840–1863 warszawska Biblioteka Rządowa (następczyni uniwersyteckiej) została z kolei zasilona wieloma tysiącami dubletów ze zbiorów petersburskich, wśród których znaczącą liczbę stanowiły Zalusciana.

Za dyrektorstwa Modesta A. von Korffa (1800–1876) w latach 1849–1861 wprowadzono nową strukturę zbiorów CBP, dzieląc je na 17 oddziałów stanowiących autonomiczne księgozbiory, czemu towarzyszyło ponowne katalogowanie. Zbiory dawnej BZ uległy wówczas rozproszeniu po wielu oddziałach. Z uwagi na dynamiczny rozwój książnicy w tym okresie ulegały także coraz większej marginalizacji. Korff usunął też z sali przyjęć biblioteki stare zbiory, w tym część BZ, umieszczając w ich miejsce zakupioną od historyka Michaiła P. Pogodina (1800–1875) kolekcję ruskiego piśmiennictwa, tak aby „człowieka rosyjskiego, przy pierwszym kroku wejścia do biblioteki, witało jego ojczyste”. Jednak gdy utworzono w specjalnej szafie kolekcję książek, ilustrującą dzieje CBP umieszczono tam również wydania dotyczące BZ.

Nauka Polska nie zapomniała o znajdujących się w CBP skarbach narodowej spuścizny. Petersburskie badania dawnego zasobu BZ prowadzili m.in. bibliofil i kolekcjoner Ignacy (Żegota) Onacewicz (1781–1845), wydawca źródeł Mikołaj Malinowski (1799–1865), który odnalazł w zbiorach CBP rękopis słynnej bibliografii Józefa Andrzeja Załuskiego Bibliotheca Polona magna universalis, oraz znakomity historyk prawa Romuald Hube (1803–1890). Książę Antoni Moszyński (1800–1893), historyk prawa Alfred Halban (1865–1926) czy historyk i bibliotekarz Józef Korzeniowski (1863–1921) podali natomiast do druku znaczącą liczbę opisów jednostek rękopiśmiennych. Wspomnieć też warto historyka literatury Aleksandra Brücknera (1856–1939), który w 1890 r. odkrył w wywiezionym do CBP w roku 1832 warszawskim zasobie Kazania świętokrzyskie, najstarszy zabytek polskiego piśmiennictwa, oraz pochodzący ze zbiorów Załuskich diariusz poselstwa Lwa Sapiehy do Moskwy (1600), sporządzony wierszem przez Eliasza Pielgrzymowskiego, który częściowy ogłosił drukiem w „Bibliotece Warszawskiej” (1896).

Zgodnie z postanowieniami pokoju ryskiego z 18 marca 1921 r. między Rzeczypospolitą Polską a Rosją Radziecką i Ukrainą Radziecką wywiezione z ziem polskich przez władze carskie dobra kultury miały zostać zwrócone. Konsekwencją tych postanowień był zwrot niemal całej przechowywanej w CBP kolekcji rękopisów BZ (na miejscu pozostało zaledwie ok. 300 jednostek). W przypadku druków strona radziecka odmówiła zwrotu wszystkich pochodzących z kolekcji Załuskich książek, żądając od strony polskiej dokonania wyboru jednostek szczególnie cennych z punktu widzenia kultury narodowej. Ostatecznie łączna liczba zwróconych w latach 1922–1935 tomów przekroczyła 70 tys., z czego większość musiały stanowić Zalusciana, choć dokładne określenie proporcji nie jest możliwe przy obecnym stanie badań. Ponadto zwrócono stronie polskiej ponad 13 tys. rycin. Większa część rewindykowanych zbiorów spłonęła jednak w 1944 r. po upadku powstania w podpalonym przez Niemców gmachu na ul. Okólnik 9.

W 2013 r. jako efekt wieloletniego bilateralnego projektu badawczego ukazał się opracowany wspólnie przez Rosyjską Bibliotekę Narodową i Bibliotekę Narodową w Warszawie Inwentarz rękopisów Biblioteki Załuskich w Cesarskiej Bibliotece Publicznej, w roku 2014 zaś w gmachu petersburskiej BP otwarto prezentującą Zalusciana z jej zbiorów wystawę (Первые коллекции Императорской Публичной библиотеки: рукописи Залуских).



Bibliografia:
The Inventory of Manuscripts from the Załuski Library in the Imperial Public Library, red. Olga N. Bleskina, Natalia A. Elagina, współpraca Krzysztof Kossarzecki, Sławomir Szyller, Warszawa 1913; P. Bańkowski, Rękopisy rewindykowane przez Polskę z Z.S.R.R. na podstawie Traktatu Ryskiego i ich dotychczasowe opracowanie, Kraków 1937; tenże, Ze studiów nad rękopisami byłej cesarskiej biblioteki publicznej w Petersburgu, „Przegląd Biblioteczny” 1937; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984; E. Chwalewik, Zbiory polskie […] w ojczyźnie i na obczyźnie…, Warszawa 1916, s. 114–116 oraz Warszawa 1926–1927, wyd. 2 poszerz., tu t. 1, reprint Kraków 1991, t. 1, s. 293–304; H. Juszczykowska, Z badań nad załuscianami w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi” 1976, z. 2, s. 35–76; J. Korzeniowski, Zapiski z Rękopisów Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu, „Archiwum Do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce”, 1910, t. 9; J. Kozłowski, Źródła do rekonstrukcji Biblioteki Załuskich, „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi” 1993, nr 15; J. Kumaniecki, Pokój polsko-radziecki 1921. Geneza – rokowania – traktat – komisje mieszane, Warszawa 1985; tenże, Tajny raport Wojkowa, czyli radziecka taktyka zwrotu polskiego mienia gospodarczego i kulturalnego po Pokoju Ryskim, Warszawa 1991; E. Kuntze, Układy o zwrot Bibljoteki Załuskich, Lwów 1930; T. Szwaciński, The Collectio Autographorum of the Imperial Public Library. Its contents and history in St. Petersburg and Warsaw, „Polish Libraries” 2014, vol. 2, s. 194–213; tenże, An Important Milestone in Research on the Manuscripts from the Załuski Library and their Documentation, tamże, s. 242–247; Z Bibliotek Rosyjskich, Kraków 1898, z. 1; T. Zarzębski, Biblioteka Rzeczypospolitej, Warszawa 1997; М. Вреде, С. Шиллер, Исследования рукописного фонда библиотеки братьев Залуских, w: Западные Рукописи и традиция их изучения, Санкт-Петербург 2009, s. 42–52; Императорская Публичная Библиотека за сто лет 1814–1914, Санкт-Петербург 1914; М. Д. Моричева, Библиотека Залуских и Российская национальная библиотека, Санкт-Петербург 2001; Записки Михаила Ивановича Антоновскаго, „Русский Архив” 1885/2, nr 23, s. 145–178; От рукописной части библиотеки Залуских остался один реестр, http://www.cogita.ru/polskii-peterburg/istoriya/ot-rukopisnoi-chasti-biblioteki-zaluskih-ostalsya-odin-reestr [dostęp: 14 X 2015]; Выставка „Первые коллекции Императорской Публичной библиотеки: рукописи Залуских”, „Gazeta Petersburska” 2013, nr 5–6, http://www.gazetapetersburska.org/pl/node/1541 [dostęp: 14 X 2015].