Baranowski Gawriił / Барановский Гавриил Васильевич (1860–1920), inżynier cywilny, architekt, historyk i teoretyk architektury, wykładowca, redaktor, wydawca i publicysta.

Urodził się 25 marca/ 6 kwietnia 1860 r. w Odessie (obecnie ukr. Одеса) w rodzinie szlacheckiej o polskich korzeniach. Był synem Wasilija I. Baranowskiego (ok. 1828 – po 1866), najpierw prystawa (funkcjonariusza sądowego) w odeskim 3. Cyrkule (1858), a następnie naczelnika sekretnego referatu kancelarii generała gubernatora podolskiego w randze asesora kolegialnego (1865), i Rozalii (zm. po 1890), córki podpułkownika Konstantego Malinowskiego, 2. v. z Grekiem Diamantidim. Miał braci: Gieorgija (ur. 1855) i Marka (ur. 1861), oraz siostrę Antoninę (ur. 1858). Zgodnie z rodzinną tradycją ród Baranowskich należał do herbu Rawicz. Pamięć o tym znalazła odzwierciedlenie w pseudonimie Gawriiła Baranowskiego, z którego korzystał, podpisując artykuły jako G. Rawicz, oraz w pomniku na grobie jego syna z napisem: „Wasilii de Ravicz Baranowski”.

W 1880 r. ukończył szkołę realną św. Pawła w Odessie; jego kolegą z klasy był Bronisław Prawdzik (1862–1923), przyszły inżynier cywilny i dyrektor Instytutu Inżynierów Cywilnych (IIC) w latach 1921–1922. Następnie Baranowski wyjechał do Petersburga, gdzie otrzymał legitymację wolnego słuchacza na Wydziale Architektury Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych. Po dwóch miesiącach, w listopadzie 1880 r., został jej jednak pozbawiony bez prawa ponownego przyjęcia na studia z powodu nieprawomyślności politycznej. Według policyjnego donosu, będąc obecny na placu Siemionowskim [Семеновскaя пл.] w dniu egzekucji członków założonej w 1879 r. organizacji rewolucyjnych narodników „Wola Ludu” [Народная воля], wyrazić miał współczucie wobec skazanych i solidarność z ich poglądami.

W latach 1881–1885 studiował w IIC (przed rokiem 1882 Szkoła Budowlana [Строительное училище]), gdzie ponownie spotkał się z Prawdzikiem. Rozpoczął tam naukę od II roku, a w czasie jej trwania dwukrotnie (w latach 1883 i 1884) zdobył nagrody Rady Instytutu za najlepsze sprawozdania z praktyki letniej. W ostatnich dwóch latach studiów odbywał staż u stołecznego architekta Pawła J. Suzora (1844–1919) i prof. Dorimedonta D. Sokołowa (1837–1896), od roku 1886 dyrektora IIC. Uczelnię ukończył w 10. randze (sekretarza kolegialnego), uzyskując tytuł inżyniera cywilnego i srebrny medal za projekty architektoniczne. Przyjęty wówczas (1885) został do Komitetu Techniczno-Budowlanego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (KTB MSW) przy nab. Fontanki [наб. p. Фонтанки] 57. W roku 1907 był już etatowym członkiem KTB MSW i rzeczywistym radcą stanu.

Swoje pierwsze prace budowlane realizował w Petersburgu w latach 1886–1887 jako pomocnik wykładowcy IIC, akademika architektury Ernesta I. Giberta (1823–1909), takie jak zespół budynków Głównego Zarządu Pałacowego [Дворцовоe ведомствo] w pobliżu mostu Pralniczego. W 1888 r. wspomagał architekta Antoniego Nowickiego (1834–1900) przy budowie warsztatów Bałtyckiego Zakładu Stoczniowego [Балтийский судостроительный завод] na Wyspie Wasilewskiej [Василевский остров] przy Kosej linii [Косая линия В.О.] 16.

Jego pierwszym samodzielnym projektem był wzniesiony w latach 1889–1890 budynek czteropiętrowej kamienicy czynszowej dla kupca 1. gildii Grigorija G. Jelisiejewa (1864–1949), współwłaściciela Domu Towarzystwa Handlowego „Bracia Jelisiejewowie” [Братья Елисеевы]. Od tamtego czasu połączyły go z Jelisiejewem nie tylko interesy, lecz także przyjaźń. Zbudował lub przebudował dla niego i członków jego rodziny kilka budynków w Petersburgu i Moskwie oraz w guberniach Imperium Rosyjskiego. W stolicy przeprowadził budowy i przebudowy kamienic czynszowych Jelisiejewów przy: Birżewoj linii [Биржевая линия B.O.] 14 (1887 – nadbudowa, 1893–1894 – przebudowa paradnej klatki schodowej z wystrojem wnętrz na I piętrze), gdzie mieściły się mieszkania oraz główne biuro rodzinnej firmy, nab. Fontanki [наб. р. Фонтанки] 64 (1889–1890 budowa) i zaułku Czernyszowym [Чернышев пер.] (obecnie ul. Łomonosowa [Ломоносова ул.]) 14 (1891–1892 budowa). W latach 1893–1894 na zlecenie G. Jelisiejewa kierował też przebudową jego własnej willi przy Birżewoj linii 12 oraz zaprojektował dla niej wystrój wnętrz. Najważniejszą z tych realizacji był jednak stanowiący ikonę petersburskiego modernizmu Dom Towarzystwa Handlowego „Bracia Jelisiejewowie” na rogu prosp. Newskiego [Невский пр.] 56/8 i ul. Małej Sadowej [Малая Садовая ул.] 8. Zakupiona przez G. Jelisiejewa w 1898 r. 3-piętrowa kamienica czynszowa przebudowana została według jego projektu w latach 1902–1903 na 5-piętrowy gmach, mieszczący oprócz słynnych delikatesów także teatr. Uroczyste otwarcie firmowego sklepu nastąpiło 7/20 września 1903 r. Jelisiejew był drużbą na ślubie Baranowskiego, pożyczył mu także znaczną sumę na budowę własnej kamienicy czynszowej i prawdopodobnie wspomagał go w wydawaniu pisma „Строитель” [Budowniczy] oraz encyklopedii architektury.

Dla rodziny Jelisiejewów Baranowski pracował także poza Petersburgiem. Zaprojektował dla nich m.in. wzniesiony w latach 1897–1899 kosztem 5 mln rub., a zniszczony w czasie II wojny światowej, 57-pokojowy pałac Oru w stylu włoskiego renesansu w miasteczku Toila nad Zalewem Fińskim (obecnie w Estonii). W Moskwie jego dziełem były wybudowana w 1898 r. (według innych danych w latach 1898–1901) kamienica w zaułku Kozickim [Козицкий пер.] 1A oraz zrealizowany w 1903 r. wspólnie z absolwentami IIC architektami Władimirem W. Wojejkowem (1873–1848) i Marianem Peretiatkowiczem (1872–1916) Dom Towarzystwa Handlowego „Bracia Jelisiejewowie” przy ul. Twerskiej [Тверскaя ул.] 14. Ponadto w majątku Jelisiejewów w gub. mohylewskiej zaprojektował wzniesioną w latach ok. 1889–1892 drewnianą cerkiew dla 350 osób.

Nad Newą Baranowski prowadził też prace dla innych zleceniodawców. Pierwszą z tych realizacji był generalny remont kamienicy czynszowej Kudriawcewej przy nab. Fontanki 66/12 ok. 1892 r. W 1895 r. ukończył budowę willi dla kupca 1. gildii dyrektora zarządzającego browaru „Nowa Bawaria” Iwana A. Durdina (1865–1908) przy nab. Polustrowskim [Пoлюстровская наб.] (obecnie nab. Swierdłowskie [Свердловская наб.]) 36, w 1897 r. zaś wzniósł własną modernistyczną kamienicę czynszową przy ul. Jamskiej [Ямскaя ул.] (obecnie ul. Dostojewskiego [Достоевского ул.]) 36. W latach 1899–1900 prowadził prace przy wznoszonym według własnego projektu eklektycznym gmachu prywatnego gimnazjum żeńskiego ks. Aleksandry A. Oboleńskiej (1831–1890) w zaułku Baskow [Басков пер.] 8. Kolejne stołeczne realizacje Baranowskiego powstały po 1907 r. Były to: budynek Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego w zaułku Griwcowa [Гривцова пер.] 10 (1907–1909), przebudowa w 1909 r. lombardu przy nab. Mojki [наб. р. Мойки] 72, a wreszcie druga po Domu Towarzystwa Handlowego Braci Jelisiejewów charakterystyczna budowla w krajobrazie nadnewskiej metropolii – świątynia buddyjska tzw. Dacan Gunzaczojnej [Дацан Гунзачойнэй] przy prosp. Primorskim [Приморский пр.] 91 wraz z należącym doń budynkiem mieszkalnym pod nr. 93. Pierwotny projekt świątyni, będącej pierwszym i największym z europejskich dacanów, był dziełem inż. cywilnego Nikołaja M. Bieriezowskiego (1879–1941). Baranowski przerobił go pod okiem złożonego z orientalistów komitetu zgodnie z kanonami tybetańskiej architektury, zaprojektował fasadę (1910) oraz nadzorował budowę w latach 1909–1912. Prace budowlane w okresie od 1912 od 1915 r. prowadził już stołeczny architekt Richard Georg Behrsén (1868–1958), a dacan poświęcono 10 sierpnia 1915 r. Samodzielną realizacją Baranowskiego był zaś wspomniany budynek mieszkalny przy świątyni buddyjskiej, wznoszony w latach 1909–1910.

W 1901 r. Baranowski został przydzielony do Kancelarii Resortu Zakładów Cesarzowej Marii [Ведомство учреждений императрицы Марии] (RICM). Był to centralny organ nadzorujący państwowe instytucje dobroczynne na terenie Imperium Rosyjskiego. Jako architekt szpitala okulistycznego RICM w Petersburgu Baranowski opracował kilka projektów przebudowy korpusów szpitalnych.

Jako przedstawiciel KTB MSW był członkiem rozmaitych komisji i rad, m.in. Komisji Specjalnej do Rozpatrywania Projektów Przepisów Przeciwpożarowych dla Kopalni Nafty w Baku i Rejonie Fabryczno-Zakładowym przy Departamencie Górniczym Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Państwowych (1903); Rady ds. Górnictwa przy Ministerstwie Rolnictwa i Dóbr Państwowych (1904); Narady Specjalnej do Omówienia Projektu Statutów Miejskich dla Guberni Królestwa Polskiego (przedstawiciel MSW, 1909); Specjalnej Rady Międzyresortowej przy Ministerstwie Handlu i Przemysłu (1911); komisji międzyresortowej obradującej nad programem polityki wobec Finlandii [Межведомственная комиссия для установления проекта программы законных в отношении Финляндии мер и начертания надлежащих во исполнение ее законопроектов]; Komisji do Opracowania Planu Osiedla Romanow na Murmaniu (przedstawiciel KTB MSW, 1917); Komisji do spraw Statutu Budowlanego (1915–1917).

Szczególne znaczenie miała jego praca w komisji obradującej nad nowym kształtem Statutu Budowlanego [Комиссия по составлению новой редакции (пересмотру) Строительного устава]. Dokument był skodyfikowanym aktem, regulującym zagadnienia związane z budownictwem oraz pokrewnymi dziedzinami, jak urbanistyka, praktyka architektoniczna, państwowy nadzór budowlany. Życie ciągle stawiało nowe wyzwania, wymagające dostosowania do nowego ustawodawstwa. Baranowski, który marzył w młodości o wykształceniu prawniczym, doskonale nadawał się do tej pracy.

To samo dotyczyło publikacji specjalistycznych. Będąc doświadczonym architektem i człowiekiem niezwykle systematycznym, był w stanie jako autor i redaktor opracować i opublikować siedmiotomowe wydawnictwo Архитектурнaя энциклопедия второй половины XIX века [Encyklopedia architektury drugiej połowy XIX wieku] (drukarnia czasopisma „Stroitiel”, Petersburg 1902–1908). Każdy z tomów był poświęcony innemu zagadnieniu: I. Architektura sakralna; II. Budynki publiczne w dwóch częściach; III. Wystawy, widowiska, sport; IV. Budynki mieszkalne i służbowe; V. Ulice, place, parki; VI. Części budynków; VII. Szczegóły. Prace nad encyklopedią poprzedziły europejskie podróże autora (Niemcy, Austria, Węgry, Francja, Włochy, Szwajcaria i Belgia), w tym delegacja na wystawę światową i kongres w Paryżu w 1900 r., współpraca z czasopismem „Зодчий” [Architekt] oraz publikowanie w latach 1895–1905 w charakterze redaktora prowadzącego i wydawcy własnego czasopisma „Строитель. Вестник архитектуры, домовладения и санитарного зодчества” [Budowniczy. Biuletyn o architekturze, zarządzaniu nieruchomością i budownictwie sanitarnym] (pierwotny tytuł z 1894 r. „Наше жилище” [Nasze mieszkanie]). Redakcja tego periodyku mieściła się w latach 1894–1905 przy nab. Fontanki 64 m. 1, w budynku, którym od 1891 r. administrował. Według jej autora encyklopedia była „prawdopodobnie najpełniejszą kolekcją najlepszych wzorców twórczości architektoniczno-artystycznej drugiej połowy XIX wieku”. Zawierała ok. 22 tys. wizerunków graficznych fasad i planów budynków, detali i małych form architektonicznych oraz planów generalnych, a także bogaty zestaw tabel i fotografii.

Z kolei jubileuszowa księga poświęcona działalności byłych wychowanków IIC pt. Юбилейный сборник сведений о деятельности бывших воспитанников института гражданских инженеров (Строительного училища) 1842–1892 [Księga jubileuszowa o działalności byłych wychowanków Instytutu Inżynierów Cywilnych (Szkoły Budowlanej) 1842–1892] (Petersburg, 1893), którą Baranowski ułożył i zredagował na podstawie własnego pomysłu, stała się jego hołdem złożonym przyjaźni i pamięci połączonych wspólną uczelnią różnych pokoleń inżynierów cywilnych. Fakt, że to właśnie on był pomysłodawcą tej publikacji, charakteryzuje go jako człowieka oddanego kolegom oraz świadomego ogromnego wysiłku architekta, o którym szybko się zapomina po jego odejściu z placu budowy. Poza wyżej wymienionymi publikacjami należy również wymienić prace, w których przygotowaniu uczestniczył Baranowski. Były to: История МВД России [Historia MSW Rosji] (Petersburg, 1906 – typografia i oprawa artystyczna) oraz Альбом зданий и сооружений Всероссийской Художественно-Промышленной выставки 1896 г. в Нижнем-Новгороде [Album gmachów i budowli Ogólnorosyjskiej Wystawy Artystyczno-Przemysłowej 1896 r. w Niżnym Nowogrodzie] (Moskwa, 1896 – koncepcja).

Baranowski jest znany przede wszystkim jako architekt, w 2017 r. zostały jednak odkryte dokumenty, pozwalające mówić o nim także jako o filozofie. Przez wiele lat pracował bowiem nad ukończonym niedługo przed śmiercią traktatem filozoficznym La Substance Universelle et ses Dérivés. Essai de démonstration géometrique du probléme ontologique [Substancja Wszechświata i jej elementy. Próba geometrycznego wyjaśnienia problemu ontologicznego], który dedykował swojej matce.

W 1889 r. ożenił się z Jekatieriną W. Kobielewą (1869 Petersburg – 1932 Lund w Szwecji), córką unter-stallmeistra Dworu Cesarskiego Wasilija W. Kobielewa. Ich syn, prawnik, kompozytor i pianista Wasilij Baranowski (1890 Petersburg – 1946 Lund, Szwecja), otrzymał wykształcenie w założonej w 1709 r. niemieckiej Sankt-Petri-Schule przy prosp. Newskim 22/24, Cesarskiej Szkole Prawoznawstwa (1911) i Konserwatorium Petersburskim (1914 – jako ekstern). Był urzędnikiem do specjalnych poruczeń w 5. Departamencie Kancelarii Rady Ministrów (1911–1914) oraz przy generale gubernatorze Finlandii (1914–1917). Żenił się dwukrotnie. Od 1912 r. jego żoną była Polka z pochodzenia, Jewgienia (Eugenia) Miklaszewska (ur. 1885), córka Ryszarda (1859–1914), majora w korpusie artylerii morskiej, i Aleksandry W. Krotkowej – małżeństwo zakończone rozwodem, a od 1924 r. znana skrzypaczka Nora Duesberg (1895–1982, Wiedeń). Po rewolucji 1917 r. wyemigrował do Szwecji, gdzie uzyskał obywatelstwo. Komponował tam muzykę oraz występował wraz z żoną w różnych krajach Europy jako pianista orkiestrowy.

Nad Newą Baranowski wielokrotnie zmieniał miejsca pobytu, początkowo mieszkając w wynajmowanych pokojach (do roku 1881). Były to kolejno adresy: prosp. Zagorodnyj [Загородный пр.] 20 (od 20 sierpnia/ 1 września do 1/13 września 1880 r.), ul. 2 Rota Pułku Izmajłowskiego [2-я Рота Измайловского полка] (obecnie ul. 2. Krasnoarmiejskaja [2-я Красноармейская ул.]) 5, m. 18 (1/13 września – 1/13 listopada 1880), prosp. Zagorodnyj 58/1 m. 10 (listopad 1880 r.), ul. Bronnickaja [Бронницкая ул.] 2 (listopad 1880 – 10/22 marca 1881 r.), prosp. Moskowskij [Московский пр.] 19 m. 5 (10/22 marca – 17/29 czerwca 1881 r.), 8. Rota Pułku Izmajłowskiego [8-я Рота Измайловского полка] (obecnie ul. 8. Krasnoarmiejskaja [8-я Красноармейская ул.]) 8 m. 2 (od 17/29 czerwca 1881 r. – 1889?), ul. Bolszaja Koniuszennaja [Большaя Конюшенная ул.] 1 m. 21, (mieszkanie służbowe teścia, W. Kobielewa, w budynku resortu stajennego, 1889–1894), nab. Fontanki 64 m. 1. (1891 r. jako administrator budynku), tamże 66/12 m. 20 (mieszkanie, od ok. 1892 r., prawdopodobnie także 1914–1918), ul. Bolszaja Koniuszennaja [Большая Конюшенная ул.] 17 (1913–1914).

W latach 1905–1920 posiadał wraz z żoną własną willę w stylu śródziemnomorskim. Znajdowała się ona w Przesmyku Karelskim nad Zatoką Fińską w miejscowości letniskowej Komarowo [Комарово] (potem fińskie Kellomäki; do grudnia 1918 r. w Wielkim Księstwie Finlandii) przy prosp. Bolszom [Большой пр.] 7 (stacja Kellomäki Kolei Fińskich przy ul. Cerkownoj [Церковная ул.]). Zbudowana została na zakupionej w 1905 r. działce i znana była jako Willa Nordycka lub Willa Harfa (Harpulinna). Szybko stała się osobliwością Przesmyku Karelskiego i jest utrwalona na licznych zdjęciach z lat 30. XX w., uległa jednak zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Baranowski zamieszkał tam na stałe od 1915 r. (w Piotrogrodzie wynajmował mieszkanie), tam też zmarł 28 lipca 1920 r. z powodu zawału serca. Jego ostatnim zrealizowanym projektem był zbudowany w 1913 r. w tej miejscowości letniskowej niezachowany kamienny piętrowy budynek szkoły ludowej im. premiera i ministra spraw wewnętrznych Piotra A. Stołypina (1862–1911) przy ul. Leningradzkiej [Ленинградская ул.], w okolicy domów o numerach 3–7.

Według świadectwa syna Baranowski był człowiekiem wszechstronnym: nie tylko architektem, ale także matematykiem, filologiem, malarzem, prawnikiem i filozofem. Opinię tę potwierdza dorobek materialny i naukowy Baranowskiego. Jego pozostałością są liczne gmachy, wzniesione w różnych miastach Imperium Rosyjskiego, a także wymienione wyżej publikacje, budzące zainteresowanie nawet po upływie stu lat. Pamięta się o nim nie tylko jako o utalentowanym architekcie, zdolnym dzięki swoim realizacjom uczynić Petersburg piękniejszym, lecz także jako o człowieku zorientowanym w aktywności zawodowej na innych ludzi. Tworzył we własnym stylu i reprezentował własny światopogląd. W dowód uznania zasług w stulecie śmierci 28 lipca 2020 r. na cmentarzu w miejscowości Komarowo dokonano uroczystego odsłonięcia cenotafu ku jego pamięci.

(przekł. oryginalnego hasła Nikita Kuznetsov)


Bibliografia:
Архитекторы-строители Санкт-Петербурга середины XIX – начала ХХ века, общ. ред. Б. М. Кириков, Санкт-Петербург 1996, s. 609–627; Барановский Гавриил Васильевич, w: Известные выпускники ИГИ–ЛИСИ, https://www.spbgasu.ru/Vypusknikam/Stud_Vip_Prep/BARANOVSKIY_Gavriil_Vasilevich/ [dostęp: 4 VIII 2020]; Барановский Гавриил Васильевич, w: Прогулки по Петербургу Знакомому и неизвестному, https://walkspb.ru/istoriya-peterburga/lich/baranovskiy [dostęp: 4 VIII 2020]; Б. М. Кириков, Архитектура петербургского модерна. Особняки и доходные дома, wyd. 2 Санкт-Петербург 2006, s. 195–202; tenże, Архитектура петербургского модерна. Общественные здания, Санкт-Петербург 2012, ks. 1, s. 273–305; toż, Санкт-Петербург 2017, ks. 2, s. 81–100, 469–484; С. Левошко, Е. Травина, Гавриил Васильевич Барановский, 1860–1920. К 160-летию со дня рождения, „Архитектурный ежегодник” Санкт-Петербург 2020, t. 18, s. 135–141; Е. Травина, Архитектор Гавриил Барановский. Годы жизни, w: Старые дачи, https://terijoki.spb.ru/old_dachi/komarovo_articles.php?item=7 [dostęp: 7 III 2020]; В. Ю. Жуков, «Приобретение человеческого духа»: архитектурная энциклопедия Г. В. Барановского, „Мастер’Ok: Журнал СПбГАСУ” 2017, nr 1 (15) czerwiec, s. 7–11, https://www.spbgasu.ru/upload-files/users/lilia/izdaniya/masterok/Masterok-1-15.pdf [dostęp: 6 VIII 2020] (tu streszczenie zawartości poszczególnych tomów); Юбилейный сборник сведений о деятельности бывших воспитанников института гражданских инженеров (Строительного училища) 1842–1892, cост. Г. В. Барановский, Санкт-Петербург 1892–1893. s. 21–22; Fińskie Archiwum Narodowe (Kansallisarkisto) w Helsinkach: sygn. ORT 1668 KEL IC1 1920 (Księga zgonów i pochówków cerkwi pw. Ducha Świętego w Kellomäki, tu akt zgonu G. Baranowskiego z 1920 r.); Российский государственный исторический архив (RGIA) w Sankt Petersburgu: F. 19 (Духовнaя консистория), op. 125, spr. 1081 (Запись о повенчании Г. В. Барановского и Е. В. Кобелевой), k. 548; F. 184 (Институт гражданских инженеров Императора Николая I), op. 2, spr. 39 (Личное дело воспитанника Барановского Гавриила,1881–1886 гг.), F. 201 (Петроградскaя глазнaя лечебницa), op. 1, spr. 170 (Об определении гражданского инженера титулярного советника Гаврила Барановского архитектором при Глазной лечебнице. 1891–1894 гг.), F. 569 (Управления Петроградского Градоначальства и столичной полиции), op. 6, spr. 248 (О высказывании сожаления к казненным преступникам вольнослушателя Императорской Академии художеств Гавриилом Барановским, 1880 г.), F. 733 (Министерствo народного просвещения), op. 224, spr. 146 (Смета на постройку двухклассной школы имени П. А. Столыпина в селении Келломяки Выборгской губернии, 1913 г.), F. 789 (Императорскaя Академиия художеств), оp. 11, spr. 160 (Личное дело Барановского Гавриила Васильевича, 1880 г.), F. 1293 (Техническо-Строительный комитет МВД), op. 118, spr. 85 (Личное дело Барановского Гавриила Васильевича. О причислении к Министерству Внутренних дел и Техническо-Строительному комитету, 1885–1917 гг.); Szwedzkie Archiwum Narodowe (Riksarkivet) w Sztokholmie: sygn. 1923-07-13 (Justitidep Konseljakter medborgarskapsakt, Sweden. Baranovsky Vassily).