Brochocka-Szczawińska-Dienheim Adela (Adelajda), pseud. Bolska / Больская Аделаида Юлиановна (1863 lub 1864 – 1930), artystka operowa, primadonna Teatru Maryjskiego, pedagog, zamieszkała w Petersburgu/Piotrogrodzie w latach 1897–1923.

Adela z domu Skąpska urodziła się 4/16 listopada 1863 r. lub 1864 r. w Kessemouki, w obwodzie besarabskim (obecnie Mołdowa) w rodzinie polskiej. Była córką Juliana. Naukę muzyki (fortepian, śpiew) rozpoczęła w Monachium. W latach 1883–1888 studiowała śpiew w Konserwatorium Moskiewskim u Giacoma Galvaniego (1825–1889) i Fiodora P. Komissarżewskiego (1838–1905); uczelnię ukończyła z małym srebrnym medalem. W czasie studiów brała udział w koncertach Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego [Русское музыкальное общество], prowadzonych m.in. przez Piotra I. Czajkowskiego (1840–1893). Następnie, dzięki stypendium z macierzystej uczelni, kontynuowała studia we Włoszech – w klasie mistrzowskiej przy mediolańskiej La Scali. W pierwszym sezonie po ukończeniu studiów (1888/1889) występowała w mediolańskich teatrach Manzoni (tam debiutowała pod nazwiskiem panieńskim jako Małgorzata w Fauście) i Dal Verme oraz w pobliskim miasteczku Lodi. W sezonie 1889/1890 roku dzięki rekomendacji Czajkowskiego rozpoczęła występy w moskiewskim Teatrze Wielkim. Występowała tam do końca sezonu 1891/1892 w partiach Paminy w Czarodziejskim flecie Wolfganga Amadeusza Mozarta (1756–1791), Gorysławy w Rusłanie i Ludmile Michaiła I. Glinki (1804–1857), Tatiany w Eugeniuszu Onieginie Czajkowskiego i Elzy w Lohengrinie Richarda Wagnera (1813–1883). Ostatnie dwie partie stały się jej rolami życiowymi; krytycy cenili w nich harmonijne połączenie kunsztu wokalnego i aktorskiego. Ostatnią premierą, w której uczestniczyła Bolska w omawianym okresie była nowa opera Rolla Antona J. Simona (1850-1916), wystawiona na koniec sezonu 1901/1902.

Jesienią 1892 r. Skąpska zerwała kontrakt z moskiewskim teatrem i wyjechała do Paryża. Tam doskonaliła umiejętności wokalne u Caroline Miolan-Carvalho (1827–1895) oraz uczestniczyła w koncertach prowadzonych przez Charles’a Lamoureux (1834–1899) i Édouarda Colonne’a (1838–1910). W 1893 r. artystka wyszła za mąż za hr. Aleksandra Dienheima-Szczawińskiego-Brochockiego (1841–1907) h. Prawdzic, inżyniera technologa, uczestnika powstania styczniowego 1863 r. i popowstaniowego emigranta, a w 1894 r. urodziła córkę Marię Wandę i przerwała karierę. Pod koniec 1896 r. wróciła do występów pod pseudonimem Bolska – wykonywała partię Ofelii w Hamlecie Ambroise’a Thomasa (1811–1896) w Gran Teatre del Liceu w Barcelonie, a w lutym i marcu 1897 r. wystąpiła na czterech zamkniętych koncertach Konserwatorium Paryskiego, wykonując pieśni, a także fragmenty oper i oratoriów, m.in. Carla Marii von Webera (1876–1826), Felixa Mendelssohna-Bartholdy’ego (1809–1847), Roberta Schumanna (1810–1856) oraz uczestnicząc w prawykonaniu oratorium Le paradise perdu autorstwa Théodore’a Dubois (1837–1924), ówczesnego dyrektora konserwatorium.

W sezonie 1897/1898 r. podjęła współpracę z Teatrem Maryjskim w Petersburgu i zamieszkała wraz z rodziną w stolicy państwa carów. Jej mąż cieszył się szacunkiem miejscowej Polonii, która pamiętała mu doprowadzenie do przeniesienia serca Tadeusza Kościuszki (1746–1817) do Muzeum w Rappersvillu (1895). Bolska debiutowała z wielkim powodzeniem na scenie teatru cesarskiego w listopadzie tegoż roku jako Elza w Lohengrinie i Tatiana w Eugeniuszu Onieginie. Echa jej występów dotarły do prasy europejskiej, o błyskotliwym sukcesie śpiewaczki poinformowało m.in. popularne lipskie pismo „Musikalisches Wochenblatt” (1897, nr 48). Wspominając petersburski debiut artystki, znany krytyk muzyczny Eduard A. Stark (1874–1942) podkreślał „szczęśliwe połączenie talentu artystycznego ze wspaniałą sceniczną powierzchownością” blondynki średniego wzrostu o „delikatnej i pociągłej twarzy”, „pięknych oczach” i „cudownym uśmiechu”, co czyniło ją „samą doskonałością” (Э. А. Старк, Петербургская опера и ее мастера 1890–1910, Ленинград-Москва 1940, s. 35–36). W sezonie 1897/1898 wykonywała w Teatrze Maryjskim partie Tatiany, Elzy, Violetty i Julietty (w operze Charlesa Gounoda [1818–1893] Romeo i Julia) oraz wystąpiła w roli tytułowej w premierowym spektaklu opery Esclarmonde Jules’a Masseneta (1842–1912).

Po zamknięciu sezonu udała się do Paryża. Po drodze – 9/21 kwietnia 1898 r. – zaśpiewała partię Julietty w przedstawieniu Romea i Julii pod dyrekcją Franciszka Spettriniego na scenie opery warszawskiej, przeznaczając dochód z przedstawienia na cel dobroczynny. Poziom jej występu przerósł możliwości percepcyjne warszawskiej publiczności, został jednak właściwie oceniony przez fachowych krytyków. Władysław Bogusławski (1839–1909) przyznał, iż jest artystką „dystyngowaną […], w której drga nerw sceniczny” („Tygodnik Ilustrowany” 1898, nr 18, s. 356), a Antoni Sygietyński (1850–1923) napisał: „Tam jednak, gdzie artyzm wyraża stan duszy człowieka, znamionuje istotę żywą, myślącą, czującą, działającą, pani Bolska, dzięki wysubtylizowaniu formy i powściągliwości niesłychanej w użyciu środków, była po nad poziomem sztuki, zaszczepionej przygodnie w Warszawie” („Kurier Warszawski” 1898, nr 110 z 10/22 kwietnia [wyd. wieczorne], s. 7).

W kolejnych sezonach (do 1918 r.) śpiewaczka kontynuowała działalność na scenie teatru cesarskiego w Petersburgu, występując w dotychczas wyuczonych partiach, a także w rolach Małgorzaty w Hugonotach Giacoma Meyerbeera (1791–1864) (premiera wiosną 1899 r.), Zyglindy w Walkirii Wagnera oraz Wołchowy w Sadku (obie premiery pod koniec 1900 r.) i Marfy w Carskiej narzeczonej – operach Nikołaja A. Rimskiego-Korsakowa (1844–1908), Nalego w Nalim i Damajanti Antona S. Arenskiego (1861–1900), Sefizy w Zemście amora Siergieja I. Taniejewa (1856–1915), Katriny Brigadini i Maszy w Agelu i Córce kapitana Césara A. Cui (1835–1918), Ewy w Śpiewakach norymberskich Wagnera oraz w tytułowej roli w Jolancie Czajkowskiego. Śpiewała m.in. u boku Fiodora I. Szalapina (1873–1938), Mattii Battistiniego (1856–1928), Leonida W. Sobinowa (1872–1934) i Nikołaja N. Fignera (1857-1918), zdobywając miano ulubienicy petersburskiej publiczności. Towarzyszyła też petersburskim występom polskich śpiewaków Jana (1850–1925) i Edwarda (1853–1917) Reszków. Występowała również w ramach kameralnych koncertów Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego, prezentując obszerny repertuar rosyjskiej liryki wokalnej. Uważano ją za najlepszą wykonawczynię romansów Czajkowskiego i Siergieja W. Rachmaninowa (1873–1943). Podczas letnich urlopów odbywała z antrepryzami Pawła Zurabowa i M. Walentynowa liczne tournée w Imperium Rosyjskim, m.in. na scenach Charkowa, Kijowa, Odessy, Taganrogu, Czerkaska, Jekaterinosławia, Kiszyniowa, Kisłowodzka, Rygi, gdzie wykonywała utwory światowej i rosyjskiej klasyki. W 1916 r. obchodziła uroczyście jubileusz 25-lecia pracy na scenie Teatru Maryjskiego („Głos Polski” 1916, nr 47, s. 11).

Kilkakrotnie była zapraszana do zawarcia kontraktu z operą warszawską, a w 1900 r. wyraziła – jak podała prasa – zgodę na zaproponowany jej przez Tadeusza Pawlikowskiego (1861–1915) angaż do opery lwowskiej, zorganizowanej w nowo otwartym teatrze („Kurier Lwowski” 1900, nr 156 z 7 czerwca), jednak przyjazd na stałe do Galicji nie doszedł do skutku. Od marca 1902 r. do końca sezonu 1917/1918 Bolska występowała w Petersburgu jako solistka dworu panującego, otrzymawszy honorowy tytuł „solistki dworu Jego Cesarskiej Wysokości”. Śpiewała również gościnnie w Bayreuth i Tyflisie (1901), w Wilnie i Londynie (1902), w Paryżu (m.in. w 1903 i 1905) oraz w Warszawie.

12/25 kwietnia 1905 r. wzięła udział w jubileuszowym 600. przedstawieniu Halki w warszawskim Teatrze Wielkim, otrzymując w podzięce symboliczny dar od Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego – portret Stanisława Moniuszki (1819–1872). Dochód z koncertu przeznaczyła na cele dobroczynne. W następnych dniach jeszcze dwukrotnie śpiewała Halkę, 24 kwietnia/7 maja 1905 r. wzięła udział w koncercie Filharmonii Warszawskiej (również na cel dobroczynny), wykonując pod dyrekcją Zygmunta Noskowskiego (1846–1909) arie z oper Moniuszki Halka, Hrabina i Paria, a 30 kwietnia/13 maja wystąpiła w Fauście Gounoda. Ponownie zjawiła się w Warszawie w październiku 1905 r. (6.10 – Traviata, 1.10 – Halka, 12.10 – Traviata) oraz w kwietniu 1906 r. (Faust, Romeo i Julia, Halka). Czołowy krytyk warszawski Aleksander Poliński (1845–1916) wielokrotnie wypowiadał się z entuzjazmem o sztuce śpiewaczki. Po jesiennym spektaklu Traviaty w 1905 r. stwierdził, że artystka „czarodziejską potęgą swego artyzmu wysokiego przywrócić zdołała zwiędłym już melodjom wdzięk pierwotny” (Z teatru i muzyki, „Kurier Warszawski” 1905, nr 277 z 24 września/7 października, s. 3), a występ w Halce w 1906 r. uznał za „niezmiernie zajmując[y] z tego względu, że pani Bolska nadzwyczaj zręcznie stosowała swój piękny sopran liryczny do wymagań dramatycznej roli Halki, zastępując w wielu momentach tej roli siłę głosu mistrzostwem cieniowania artystycznego, subtelnością frazowania szlachetnego i uczuciowością śpiewu wykwintnego” (Z teatru i muzyki, „Kurier Warszawski” 1906, nr 111 z 23 kwietnia).

Do wybuchu I wojny światowej Bolska dawała także recitale pieśniowe w Petersburgu i miastach Europy, m.in. w Wiedniu (luty 1910), wykonując utwory Jeana-Baptiste’a Lully’ego (1632–1687), Josepha Haydna (1732–1809), Ludwiga van Beethovena (1770–1827), Franza Schuberta (1797–1828), Edvarda Griega (1843–1907), Ferenca Liszta (1811–1886), Camille’a Saint-Saënsa (1835–1921), Masseneta oraz twórców rosyjskich, w tym C. Cui, M. Czajkowskiego, A. Arenskiego, N. Rimskiego-Korsakowa, Aleksandra T. Greczaninowa (1864–1956), S. Rachmaninowa. Była członkiem rzeczywistym Towarzystwa Pedagogów Muzycznych i Innych Działaczy Muzycznych [Общество музыкальных педагогов и других музыкальных деятелей].

Jej nazwisko zostało trwale związane z polskim środowiskiem muzycznym po tym, jak w 1901 r. wystarała się w Petersburgu o pozwolenie na wzniesienie w Warszawie pomnika Chopina. Ustną zgodę na budowę pomnika na placu Wareckim wydał cesarz Mikołaj II (1868–1918) z końcem 1901 r., a od stycznia 1902 r. zaczął działać w Warszawie komitet budowy pomnika, na którego czele stanęła Bolska wraz z mężem, a do którego należeli m.in. Ignacy Jan Paderewski (1860–1941), znany dziennikarz warszawski Marian Gawalewicz (1852–1910), przedsiębiorca i kompozytor amator Ludwik Grossmann (1835–1915) oraz przedstawiciele polskiej arystokracji: książę Maurycy Klemens Zamoyski (1871–1939), hr. Feliks Czacki, hr. Adam Krasiński (1870–1909) i książę Stefan Lubomirski (1862–1941). Wielu artystów polskich i rosyjskich, wśród nich Bolska czy Milij A. Bałakiriew (1837–1910), przeznaczyło dochody z koncertów na budowę pomnika, którego koszt obliczono na 100 tys. rub. Liczne przeszkody sprawiły, że nad projektem pomnika zaczęto pracować dopiero w 1908 r., a ostatecznie stanął on w warszawskim parku Łazienkowskim w 1926 r.

W Petersburgu Bolska organizowała liczne koncerty na cele filantropijne. W latach 1900–1902 sprawowała opiekę artystyczną nad dorocznymi „koncertami polskimi” na rzecz Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny Aleksandryjskiej (RzTD). W 1899 r. była jedną z gospodyń tzw. balu polskiego, najważniejszej corocznej imprezy towarzyskiej petersburskiej Polonii. 9 grudnia 1900 r. koncertem na rzecz RzTD w sali Towarzystwa Kredytowego Miejskiego uczciła zgon jego ówczesnego prezesa gen. Adama Teofila Jochera (1833–1900). W dowód uznania zasług została wybrana członkiem honorowym RzTD w 1901 r. O związkach z miejscowymi Polakami świadczy też nieukończony portret śpiewaczki namalowany przez animatora polskiego życia kulturalnego w Petersburgu – malarza Jana Ciąglińskiego (1858–1913).

20 lutego 1916 r. w sali Szkoły Handlowej przy nab. Fontanki [Фонтанки наб.] 62 przygotowała koncert na rzecz Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół Polski” z udziałem pianistki Zofii Rabcewiczowej (1870–1947) i młodej skrzypaczki Cecilii Hansen (1898–1989), podczas którego wykonała utwory polskich kompozytorów. 27 lutego/ 11 marca 1917 r. zorganizowała z kolei wielki koncert charytatywny w Teatrze Dramatu Muzycznego rzecz utworzonego w 1914 r. Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW). W jego ramach artyści Teatru Dramatu Muzycznego wykonali operę Jolanta P. Czajkowskiego, a Józef Krzesiński (1868–1942) przygotował divertimento baletowe z udziałem artystów teatrów cesarskich. Ponadto, zaprezentowano fantazję Chopin u George Sand w wykonaniu Bolskiej i artystów działającego od roku 1916 r. przy Polskiej Kooperatywie Spożywczej Teatru Literacko-Artystycznego z akompaniamentem Pawła Kochańskiego (1887–1934) i Zofii Poznańskiej-Rabcewicz (1870– 1947). Fantazję specjalnie na tę okazję wyreżyserował pracujący wówczas w Teatrze Maryjskim Nikołaj N. Bogolubow (1870–1951). Bolska była także inicjatorką zorganizowanego 5 maja 1917 r. w „Ognisku Polskim”, połączonego z koncertem rautu na rzecz ofiar wojny w Galicji. W latach 1917-1918 była również członkinią rzeczywistą Petersburskiego Koła Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości.

Wybuch rewolucji październikowej 1917 r. przyspieszył zakończenie kariery Bolskiej w Rosji. W 1918 r. została zwolniona z Teatru Maryjskiego za arystokratyczne pochodzenie. Rok później otrzymała posadę w klasie śpiewu Konserwatorium Piotrogrodzkiego. Nie przestawała udzielać się wśród miejscowych Polaków, wspierając inicjatywy organizacji pomocowych. 21 kwietnia 1918 r. wzięła udział w zorganizowanym w Domu i Klubu Młodzieży Polskiej „Zgoda” koncercie charytatywnym na rzecz dzieci najuboższych podopiecznych jednej z ochronek PTPOW („Dziennik Narodowy” [DN] 1918, nr 173 z 19 kwietnia). Z kolei 26 maja tegoż roku w kościele luterańskim św. św. Piotra i Pawła przy prosp. Newskim [Невский пр.] 22 odbył się koncert muzyki kościelnej, zorganizowany z jej inicjatywy celem wsparcia nowo powstałego Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci („DN” 1918, nr 200 z 25 maja).

Co najmniej od 1900 r. do 1917 r. mieszkała w narożnej eklektycznej kamienicy czynszowej barona Vietingoffa przy ul. Glinki [Глинки ул.] 1/ nab. Mojki [Мойки p. наб.] 100.

Jesienią 1923 r. udało się jej wyjechać do Polski. Wedle słów finansisty Leopolda Juliana Kronenberga (1849–1937), admiratora talentu Bolskiej, „przetrwała [ona] na stanowisku aż do chwili, w której musiała uciekać od zgrai bolszewików, którzy ją doszczętnie ograbili” (L. J. Kronenberg, Wspomnienia, Warszawa 1933, s. 205). Do roku 1924 uczyła śpiewu w Konserwatorium Muzycznym w Wilnie, a w 1925 r. przyjechała na stałe do Warszawy, podejmując współpracę z prywatną Wyższą Szkołą Muzyczną im F. Chopina, prowadzoną przez Warszawskie Towarzystwo Muzyczne.
Zmarła w Tallinie 29 września 1930 r. Jej szczątki pochowano na warszawskich Powązkach w grobowcu rodziny męża (kw. M, rz. 6, m. 22), brak napisu na płycie nagrobnej.


Bibliografia:
L. Markiewicz, Bolska Adelajda, w: Encyklopedia Muzyczna PWM. Część biograficzna m, red. E. Dziębowska, Kraków 1979, s. 360; Bolska Adelajda, w: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, Warszawa 1973, s. 54 (bibliografia); J. Morawski, Brochocka-Skąpska Adelajda, w: Słownik muzyków polskich, t. 1, A–Ł, Kraków 1964, s. 52; M. Ankudowicz-Bieńkowska, Polskie życie muzyczne w Wilnie lat II Rzeczypospolitej, Olsztyn 1997, s. 119; M. Ivanowa, Adela Bolska (1863–1930), przeł. J. Kazem-Bek, „Muzyka” 2008, nr 3, s. 87–103 (bibliografia); M. Iwanowa, Pomnik Fryderyka Chopina, seria „Polonica Petropolitana”, Petersburg 2011, t. 9; Э. А. Старк, Петербургская опера и ее мастера 1890–1910, Ленинград-Москва 1940, s. 35–41; L. J. Kronenberg, Wspomnienia, Warszawa 1933, s. 205; W. Antonczyk, Polscy muzycy w dziewiętnastowiecznym Petersburgu, praca doktorska obroniona na UW pod kierunkiem A. Żurawskiej-Witkowskiej, Warszawa 2019 (w druku); Redakcja składa podziękowania p. Marze Iwanowej za uwagi i uzupełnienia.