Stebnicki Hieronim / Стебницкий Иероним Иванович (1832–1897), h. Przestrzał, rosyjski generał piechoty, geodeta i kartograf, z Petersburgiem związany w latach 1854–1858 i 1885-1897.

Urodził się 30 września/ 12 października 1832 r. w Wolańszczyźnie (pow. żytomierski gub. wołyńskiej) w rodzinie szlacheckiej, jako syn Jana. Był katolikiem. Początkowo uczył się w domu rodzinnym, a następnie w męskim gimnazjum w Żytomierzu. W 1844 r. zdał w nim maturę z wyróżnieniem. W tym samym roku podjął naukę w Instytucie Inżynierów Komunikacji w Petersburgu, który ukończył w 1852 r. jako prymus i został 15 czerwca promowany na stopień inżyniera porucznika w Korpusie Inżynierów Dróg i Komunikacji. Skierowano go wówczas do prac przy budowie linii kolejowej Petersburg–Warszawa. Projektował mosty na rzece Dźwinie i Łudze. Ten drugi, którego budową kierował do maja 1853 r., był pierwszym w Rosji kratowym mostem metalowym.

Po utworzeniu w 1854 r. Wydziału Geodezyjnego Cesarskiej Akademii Sztabu Generalnego (ASG) w Petersburgu, Stebnicki starał się o przyjęcie do tejże uczelni. Na wspomniany wydział pozwalano przyjmować oficerów różnych resortów, nie tylko z armii. Nie wymagano od nich też obowiązkowej wysługi w stopniu oficerskim. Od kandydatów oczekiwano w tym czasie znajomości elementów wyższej matematyki, mechaniki teoretycznej i fizyki, nie przykładano też zbyt dużej wagi do znajomości regulaminów wojskowych. Przyjęcia na Wydział Geodezyjny ASG odbywały się przez cały rok, jednak przyjmowano maksymalnie 12 osób. Chcąc dostać się do tej uczelni, Stebnicki musiał zmienić resort komunikacji na resort wojny. Po uzyskaniu zgody przełożonych w marcu 1855 r. został zaliczony w poczet słuchaczy ASG. Wydział Geodezyjny dawał swoim absolwentom pełne wykształcenie matematyczne potrzebne do prac pomiarowych i geodezyjnych. Studia trwały dwa lata i obejmowały astronomię, geodezję, topografię z kreśleniem, wyższą matematykę oraz niezbędne dla służby w Sztabie Generalnym (SG) strategię, taktykę, budowę fortyfikacji czy wojskowe: statystykę, administrację i historię. W lecie słuchacze prowadzili prace topograficzne.

Oficerowie geodeci, którzy ukończyli studia w ASG jako absolwenci 1. i 2. kategorii, byli kierowani na dwa lata do obserwatorium astronomicznego w Pułkowie pod Petersburgiem. Proces kształcenia obejmował tam kurs wyższej geodezji z zastosowaniem praktycznym pod kierunkiem twórcy i pierwszego dyrektora (1839–1862) Nikołajewskiego Głównego Obserwatorium radcy stanu prof. Friedricha Georga Wilhelma Struvego (1793–1864), a kończył się wykonaniem samodzielnego zadania geodezyjnego lub astronomicznego. Podczas pobytu w Pułkowie oficerowie odbywali 4 wykłady tygodniowo i mieszkali w specjalnie wynajętym dla nich budynku, w którym znajdowały się także wszystkie niezbędne do ich pracy instrumenty. Stebnicki ukończył ASG w 1856 r. jako absolwent I kategorii.

Swoje pierwsze prace naukowe o młynarstwie – Заметка о крупчатних мельницах Новгoродской губерни Боровицкого уезда [Uwagi na temat młynów krupiastych w pow. borowickim gub. nowogrodzkiej] (1857, t. 7) i kolejnictwie – О составе и устройстве железных дорог [O składzie i budowie dróg żelaznych] (1857, t. 8) ogłosił jako słuchacz w petersburskim specjalistycznym miesięczniku „Городской и сельский Cтроитель, механик и технолог” [Miejski i wiejski budowniczy, mechanik i technolog]. Były to efekty prac i kursowych zajęć praktycznych słuchaczy ASG w gub. nowogrodzkiej, które odbywały się od czerwca do sierpnia 1856 r. Obejmowały one wykonywanie pomiarów triangulacyjnych i kreślenie map określonych terenów, a ich efektem były topograficzne i statystyczne opisy i szkice, z zaznaczeniem obszarów o zastosowaniu wojskowym (np. do obrony, biwaku). W 1858 r. przetłumaczył z niemieckiego na jęz. rosyjski pracę matematyka i inż. Juliusa Ludwiga Weisbacha (1806–1871) Теоретическая и Практическая Механика Юлия Вейсбаха (Сaнкт-Петербург, 1858, t. 1).

Po praktyce w obserwatorium w Pułkowie Stebnicki został zaliczony z dniem 1 stycznia 1858 r. w stopniu sztabskapitana w poczet oficerów SG i skierowany do Wojskowo-Topograficznego Oddziału SG [Военно-топографическоe управлениe Генерального Штаба]. W związku z prowadzonymi przez rosyjski SG z pracami pomiarowymi od maja do sierpnia 1859 r. prowadził badania geodezyjne w gub. wyborskiej i kuopioskiej (Finlandia).

W tym czasie pracami topograficznymi na Kaukazie kierował jako szef Oddziału Wojskowo-Topograficznego (OW-T) służący w armii rosyjskiej Polak – gen. Józef Chodźko (1800–1881), brat petersburskiego orientalisty Aleksandra Chodźki (1804–1891). Zwrócił się on do przełożonych o przysłanie kilku oficerów SG, którzy mieliby prowadzić pod jego kierunkiem pomiary triangulacyjne Kaukazu. W grupie tej znalazł się Stebnicki, który trafił na Kaukaz w styczniu 1860 r. i 30 sierpnia awansował na kapitana. Od 18 maja 1860 r. prowadził pomiary triangulacyjne północnego Kaukazu, początkowo pod kierunkiem gen. Chodźki, a od 1861 r. samodzielnie. Włączył się wówczas do prac kaukaskiego oddziału Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (CRTG), w którego periodykach „Записки Кавказского Отделения Географического Общества” [Sprawozdania Kaukaskiego Oddziału Towarzystwa Geograficznego] (ZKOGO) oraz „Известия Кавказского Отделения Географического Общества” [Wiadomości Kaukaskiego Oddziału Towarzystwa Geograficznego] (IKOGO) drukował efekty swych badań.

Z jego inicjatywy w 1862 r. założono w Tyflisie (obecnie Tbilisi, Gruzja) pierwszy zakład fotograficzny dla wykorzystywania zdjęć w pracach topograficznych; po włączeniu w strukturę OW-T wykonywano tam kopie map i planów wojskowych. Jednocześnie został dyrektorem utworzonego w tym samym roku w Tyflisie Zakaukaskiego Urzędu Mierniczego i do roku 1865 świadczył także usługi miernicze dla cywilnych ministerstw. 19 kwietnia 1864 r. awansował na podpułkownika. Na podstawie pomiarów triangulacyjnych dokonanych pod kierunkiem Chodźki, a potem jego samego, sporządzono reliefową mapę rzeźby Kaukazu w skali 1 : 420 000. Została ona wyróżniona złotym medalem przez CRTG. Była też eksponowana na powszechnej wystawie w Paryżu w 1896 r. oraz zaprezentowana Aleksandrowi II (1818–1881), który przyznał obu autorom wysokie nagrody i wyraził swe uznanie.

Od 28 lipca do 10 października 1865 r. Stebnicki pełnił obowiązki kierownika Kaukaskiego OW-T. 16 kwietnia 1867 r. dosłużył się rangi pułkownika. Od 1 czerwca 1867 r. do 28 listopada 1885 r. był zaś naczelnikiem (szefem) Kaukaskiego OW-T, które to stanowisko przejął po Chodźce, sprawując nadzór nad całością wojskowych i cywilnych prac triangulacyjnych Kaukazu. Był świadkiem na ślubie gen. Chodźki, który miał miejsce w 1878 r. w kościele św. św. Piotra i Pawła w Tyflisie. W 1881 r. swojemu byłemu zwierzchnikowi poświęcił wspomnienie pośmiertne (Иосифъ Ивановичъ Ходзько 1800–1881. Некролог, „Известия Кавказского отдела ИРГО”, Тифлис 1881, t. 7) i szkic biograficzny (Биографический очерк Генерал-Лейтенанта Ходзко, „Кавказский календарь на 1882 год”).

W 1870 r. kierował ekspedycją badającą koryto Amu-Darii i jako pierwszy je opisał. Sporządził także mapy obecnej zachodniej Turkmenii oraz oznaczył pasma wzgórz Bałchan Wielki, Bałchan Mały i Kurendag. Prace na tym terenie (Kraj Zakaspijski) prowadził też w 1873 r. Został wówczas wybrany na członka-korespondenta Cesarskiej Akademii Nauk, a w 1872 r. nagrodzony przez CRTG wielkim złotym medalem Konstantynowskim. Za wspomnianą wyżej pracę otrzymał też medal 1 kl. Międzynarodowego Kongresu Geograficznego. W drugiej połowie 1874 r. udał się do Tyflisu i Teheranu, by tam obserwować przejście planety Wenus przed tarczą Słońca (20 grudnia 1874). W 1875 r. awansował na generała majora (ze starszeństwem od 15 czerwca 1877).

W czasie wojny rosyjsko-tureckiej 1877–1878 Stebnicki kierował pracami Oddziału Topograficznego Armii Kaukaskiej. Po zakończeniu tego konfliktu od marca 1878 do lipca 1881 r. brał udział w pracach w wytyczaniu rosyjsko-tureckiej linii granicznej. Sporządził projekt linii granicznej, który wykorzystano podczas rokowań rosyjsko-tureckich na kongresie berlińskim (13 czerwca – 13 lipca 1878). W celu wyznaczenia ostatecznej linii delimitacyjnej jeździł wielokrotnie do Stambułu (Konstantynopola). W 1881 r. jako pierwszy związał to miasto z innymi europejskimi punktami pomiarowymi, co potem znalazło zastosowanie w połączeniu telegraficznym Stambułu i Odessy. Efektem tych prac były także publikacje: Определение широты и долготы Константинополя [Określenie szerokości i długości Konstantynopola] („Морской сборник”, 1880, nr 7) oraz Русско-Турецкая граница в Малой Азии по Берлинскому трактату 1878 года [Rosyjsko-turecka granica w Azji Mniejszej w świetle traktatu berlińskiego z 1878 r.] („Военный сборник” 1881, nr 12).

Od 28 listopada 1885 r. do roku 1896 Stebnicki pełnił obowiązki naczelnika Oddziału Wojskowo-Topograficznego SG oraz naczelnika (szefa) Korpusu Topografów Wojskowych. Wtedy też zamieszkał nad Newą. W latach 90. XIX w. notowany jest w księgach adresowych najpierw pod adresem SG na placu Pałacowym [Дворцовая пл.] 10 (1894–1896), a w ostatnim roku życia przy prosp. Newskim [Невский пр.] 4, w kamienicy, gdzie mieścił się z kolei Oddział Wojskowo-Topograficzny SG. W tym samym czasie wchodził w skład Wojskowego Komitetu Naukowego SG. Koncentrował się na kształceniu kadr geodetów i kartografów wojskowych, reorganizując i wyposażając w urządzenia astronomiczno-geodezyjne i kartograficzne podległe sobie instytucje i szkoły (Szkoła Topografów Wojskowych). Nawiązywał także kontakty z analogicznymi instytucjami zagranicznymi, m.in. Austro-Węgierskimi. 30 sierpnia 1886 r. został generałem porucznikiem.
Był członkiem wielu rosyjskich towarzystw naukowych: CRTG (od 1861 r. pomocnik przewodniczącego Oddziału Kaukaskiego, od 1886 r. przewodniczący oddziału geografii matematycznej i od 1889 r. pomocnik przewodniczącego CRTG), Akademii Nauk w Petersburgu (członek korespondent od 1878 r.), Rosyjskiego Towarzystwa Naukowego (wiceprezes od 1895 r.) i Rosyjskiego Towarzystwa Astronomicznego (brał udział w jego tworzeniu oraz wchodził w skład rady towarzystwa). W latach 1884–1897 przewodniczył komisji badającej rozłożenie siły grawitacji na terytorium Rosji. Podejmował też problematykę kształtu Ziemi. Interesował się również zagadnieniem ustalenia uniwersalnego czasu. Był członkiem rosyjskiej delegacji na kongres waszyngtoński w 1884 r., na którym podjęto się uregulowania tej kwestii. W 1886 r. wziął udział w VIII Międzynarodowej Konferencji Geodezyjnej, w czasie której został wybrany na stałego członka Międzynarodowej Komisji Geodezyjnej.

Rokrocznie udawał się w różne rejony Rosji, gdzie brał udział w pracach geodezyjnych i triangulacyjnych. W czasie tych wypraw zbierał okazy geologiczne oraz dokonywał obserwacji etnograficznych. W trakcie jednej z nich w rejonie budowy Kolei Transsyberyjskiej latem 1896 r. ciężko zachorował. Skłoniło go to do podania się do dymisji. Ze służby odszedł z dniem 31 grudnia 1896/ 12 stycznia 1897 r. z jednoczesnym awansem na stopień generała piechoty.
Stebnicki utrzymywał kontakty z Polonią w Tyflisie i Petersburgu. Cenił rodaków i starał się ich wspierać. Prywatnie posługiwał się jęz. polskim, w kontaktach służbowych i oficjalnych mówił jednak wyłącznie po rosyjsku.

Pozostawił po sobie liczne mapy i około 100 dzieł naukowych. Swoje prace drukował przeważnie w rosyjskich czasopismach naukowych, w tym w petersburskich CRTG „Известия Географического общества” [Wiadomościach Towarzystwa Geograficznego]: О высоте линии вечных снегов на Кавказских горах [O wysokości linii wiecznych śniegów w górach Kaukazu] (1873, t. 9), Пояснительная записка к карте Персии [Zapiska objaśniająca do mapy Persji] (1879, t. 7), piśmie SG „Записки Военно-Топографического Отдела Главного Штаба” [Sprawozdania Oddziału Wojskowo-Topograficznego Sztabu Generalnego], którego 13 tomów (cz. 41–53) opublikował jako wydawca: Описание Триангуляции Северного Кавказа. Часть геодезическая [Charakterystyka triangulacji Kaukazu Północnego. Część geodezyjna] (1869–1870, cz. 30 i 31), Астрономические наблюдения, произведенные для определения географического положения мест в Закаспийском крае в 1872 году [Obserwacje astronomiczne przeprowadzone w celu określenia położenia geograficznego miejsc w Kraju Zakaspijskim w 1872 r.] (1874, cz. 34), Отчет об экспедиции для наблюдения прохождения Венеры перед диском солнца 26 ноября (8 декабря) 1874 года [Sprawozdanie z wyprawy mającej na celu obserwację przejścia Wenus przed tarczą słoneczną 26 listopada/8 grudnia 1874 r.] (1878, cz. 36) oraz dodatku do „Записок Императорской Академии Наук” [Wiadomości Cesarskiej Akademii Nauk]: Об отклонении отвесных линий притяжением Кавказских гор. Геодезическое исследование [O odchyleniu sił ciążenia w górach Kaukazu. Badania geodezyjne] (1870, t. 17) i Наблюдения над качаниями маятников русского академического прибора, произведенные в г. Тифлисе [Badania nad wahnięciami wahadeł rosyjskiego przyrządu akademickiego przeprowadzone w m. Tyflisie] (1880, t. 38).

Wymienić należy także jego teksty ogłoszone w tyfliskich ZKOGO: Статистические таблицы Кавказского края [Tablice statystyczne Kraju Kaukaskiego] (1862, ks. 5), etnograficzne Заметки о Туркмении [Notatki o Turkmenii] (1873, ks. 8) i IKOGO: Отчет о путешествии в Закаспийском крае в 1872 году [Sprawozdanie z podróży po Kraju Zakaspijskim w 1872 r.] (1873–1874, t. 4), Обзор сведений о прежнем течении Аму-Дарьи [Przegląd informacji o dawnym nurcie Amu-Darii] (1875–1876, t. 4), О распространении ледников на Кавказе [O rozprzestrzenieniu lodowców na Kaukazie] (1877–1878, t. 5), Заметки о Босфоре и Константинополе [Uwagi o Bosforze i Konstantynopolu] (1879, t. 6), По поводу 6-й книги Всеобщей Географии Элизе Реклю [O szóstej księdze Geografii Powszechnej Élisée Reclusa] i Понтийский хребет [Grzbiet pontyjski] (oba 1882, t. 7). Drukował także korespondencje i listy w prasie Królestwa Polskiego, w „Wędrowcu”, gdzie pisał o badaniach prowadzonych w Rosji przez Polaków (m.in. 1885, t. 4, nr 38 o Chodźce) i „Wszechświecie”, gdzie z kolei opisywał swe badania i wyprawy (Lodowce w górach Kaukazu [1878, nr 82 i 83], Wycieczka naukowa do Teheranu [1879, nr 148–150]).

Od 1872 r. Stebnicki był właścicielem 800 dziesięcin ziemi w obwodzie kubańskim. W 1883 r. otrzymał na 6 lat arendę z dochodem 1200 rub., w 1889 r. zwiększenie dochodów z tejże arendy do 1500 rub. i jej przedłużenie o 4 lata, w 1893 r. zaś kolejne powiększenie do 1800 rub. z przedłużeniem o 4 następne lata (1893). W 1896 r. oprócz 1800 rub. tytułem arendy pobierał rocznie łączną kwotę 5200 rub. (pensja – 2100, stołowe – 2100 oraz diety – 1000 rb.).

Był żonaty z Praskowią Michajłowną Pczelnikową (1839–1908), z którą miał siedmioro dzieci, w tym syna Wiktora (1861–1909) i córki: Marię (1859–1903), zamężną z Fiodorem I. Kaliszewskim, Eugenię (1862–1863 Tyflis), Julię (ur. 1864), Aleksandrę (ur. 1868) oraz Olgę (1866–1937) – pedagożkę, specjalistkę w zakresie literatury dziecięcej i folkloru. Była ona żoną Leonida P. Kapicy (1864–1919), generała majora korpusu inżynierów, budowniczego fortów w Kronsztadzie, absolwenta petersburskich Konstantynowskiej Szkoły Wojskowej, Michajłowskiej Szkoły Artylerii, Nikołajewskiej Akademii Inżynieryjnej. Ich syn, Piotr L. Kapica (1894–1984), został w 1978 r. laureatem nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, był też m.in. doktorem honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego (1964).

Zmarł 29 stycznia/ 10 lutego 1897 r. w Petersburgu, pochowany został na tamtejszym luterańskim cmentarzu Smoleńskim (kw. nr 5) – rosyjskojęzyczny nagrobek zachował się. Jego fachowy księgozbiór rodzina przekazała w 1898 r. Bibliotece Naukowej Uniwersytetu Petersburskiego.

W trakcie służby otrzymał rosyjskie ordery i nagrody: św. Anny 3 kl. (1862), 2 kl. (1870), 2 kl. z koroną cesarską (1871) i 1 kl. (1880), św. Stanisława 2 kl. (1866), 1 kl. z mieczami (1877), św. Włodzimierza 4 kl. (1867), 3 kl. (1873) i 2 kl. (1892), Podziękowanie Cesarskie (1891 i 1892), znak za 40 lat służby (w stopniu oficerskim) (1893), Wdzięczność Monarszą (1894 i 1896) oraz Order Orła Białego (1896). Posiadał też wyróżnienia zagraniczne: najwyższe honorowe odznaczenie perskie – Lew i Słońce 2 kl. z gwiazdą (1875), Lew i Słońce 1 kl.; tureckie – Order Osmana (tur. Osmaniye Nişanı) 2 kl. z gwiazdą (1880) oraz Medżydie (tur. Mecidiye Nişanı) 1 kl. (1887) i Emiratu Buchary – Order Gwiazdy Wschodzącej 1 kl. (1893).


Bibliografia:
Ю. Ш. [Юлий Михайлович Шокальский], Стебницкий (Иероним Иванович, 1832–1897), w: Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Сaнкт-Петербург 1901, t. 31a, s. 548; Стебницкий Иероним Иванович, w: Большая советская энциклопедия, Мocква 1976, t. 24, ks. 1, s. 469; С. В. Волков, Генералитет Российской Империи. Энциклопедический словарь генералов и адмиралов от Петра I до Николая II, Москва 2010, t. 2, s. 527; A. i Z. Judyccy, Rodacy w obcych mundurach. Popularny słownik biograficzny, Toruń 2001, t. 1; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 336 (bibliografia); H. P. Kosk, Generalicja polska. Popularny słownik biograficzny, Pruszków 2001, t. 2, s. 184; St. T. Sroka, Stebnicki Hieronim, w: Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków 2004, t. 43, s. 50–52 (bibliografia); Список генералам по старшинству. Составлен по 1-е Сентября 1896 года, Сaнкт-Петербург 1896, s. 159; Стебницкий Иероним Иванович, w: Российскaя академия наук, http://www.ras.ru/win/db/show_per.asp?P=.id-52248.ln-ru [dostęp: 24 VIII 2020]; Стебницкий Иероним Иванович, w: Электронная библиотека «Научное наследие России», http://e-heritage.ru/ras/view/person/history.html?id=53741457 [dostęp: 25 VIII 2020]; Стебницкий Иероним Иванович, w: Русскaя Императорскaя Армия, http://regiment.ru/bio/S/411.htm [dostęp: 24 VIII 2020]; G. Bezaniszwili, Hieronim Stebnicki (1832-1897) zasłużony badacz Kaukazu, „Czasopismo Geograficzne” 2002, t. 73, z. 4, s. 359-367 (bibliografia); A. Chodubski, Generałowie Józef Chodźko (1800–1881) i Hieronim Stebnicki (1832–1897) oraz ich zasługi cywilizacyjne, w: Polacy i osoby polskiego pochodzenia w siłach zbrojnych i policji państw obcych. Historia i współczesność. Materiały VI Międzynarodowego Sympozjum Biografistyki Polonijnej, red. A. i Z. Judyccy, Toruń 2001, s. 42–50; tenże, Hieronim Stebnicki i jego działalność geodezyjna i kartograficzna na Kaukazie, w: Swoistości cywilizacyjne, kwestia narodowościowe i polonijne, red. A. Chodubski, Toruń 1999, s. 125-137; J. Ciechanowicz, W bezkresach Eurazji, Rzeszów 1997, s. 308–312 i 312–316 (wnuczka Nina Stebnicka-Pigulewska); A. Furier, Józef Chodźko 1800–1881. Polski badacz Kaukazu, Warszawa 2001, s. 86, 88, 154, 156–157, 203; tenże, Polacy w Gruzji, Warszawa 2009, s. 159, 162–165; З. К. Новокшанова-Соколовская, Иероним Иванович Стебницкий: военный геодезист, географ, ученый, Мocква 1960; taż, Картографические и геодезические работы в России в XIX — начале XX в., Мocква 1967, s. 236–237; J. Reychman, Podróżnicy polscy na Bliskim Wschodzie w XIX w., Warszawa 1972; Ф. А. Шибанов, И. И. Стебницкий — геодезист-картограф и географ, выдающийся деятель Географического общества (к 150-летию со дня рождения), „Известия Всесоюзного географического общества” 1982, t. 114, z. 5, s. 416–424; М. Н. Герсеванов, С. М. Житков, Иероним Иванович Стебницкий: Биографический очерк, Сaнкт-Петербург [Институт инженеров путей сообщения] 1898; Исторический очерк Николаевской Академии Генерального Штаба, oprac. Н. П. Глиноецкий, Сaнкт-Петербург 1882, tu załącznik: Список г.г. офицеров, кончивших курс Геодезического Отделения при Николаевской Академии Генерального Штаба, с 1856 по 1882 год, poz. 5, s. 197; Список Генерального Штаба. Исправлен по 1-е Января 1893 года, Сaнкт-Петербург 1893, s. 25.