Beata K. Nykiel

Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół Polski” w Petersburgu / Гимнастическое обществo «Польский Сокол» в Петербурге, organizacja społeczna, stawiająca sobie za cel propagowanie kultury fizycznej oraz zdrowego stylu życia jako czynników rozwoju duchowego oraz budzenia świadomości narodowej i obywatelskiej, działająca nad Newą w latach 1906–1918.

Ruch sokoli narodził się na terenie Imperium Habsburgów – w Pradze, gdzie w lutym 1862 r. powstało pierwsze towarzystwo gimnastyczne „Sokół”. Do Rosji sokolstwo sprowadzili osiedli na Wołyniu Czesi, którzy w latach 70. XIX w. zaczęli organizować tam pierwsze sokolnie. Pierwsze rosyjskie towarzystwo gimnastyczne powstało w 1879 r. w Petersburgu, od roku 1900 działało tam też czeskie kółko gimnastyczne, przekształcone w 1903 r. w towarzystwo pod nazwą „Siewier” [Cевер]. Jego prezesem był nauczyciel gimnastyki z III Gimnazjum Czech Henryk Wichra (1871 – po 1927). Zrzeszające wyłącznie poddanych wyznania prawosławnego Rosyjskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” powstało z kolei w 1883 r. w Moskwie. Tymczasem petersburski „Siewier” podzielił się na trzy stowarzyszenia sokolskie, jednym z nich był skupiający także Rosjan „Sokół 1” [«Сокол-1»], funkcjonujący od roku 1909 pod prezesurą sympatyzującego z Polakami senatora Nikołaja A. Sułtan Krym Gireja (1836–1920), który corocznie gościł na popisach stołecznych polskich sokołów. W 1904 r. powołano do życia Ogólnosłowiański Związek Sokolski, w 1910 r. utworzony został z kolei Wszechrosyjski Związek Sokolstwa pod przewodnictwem członka IV Dumy Państwowej (DP) Aleksandra S. Giżyckiego (ur. 1869), ówczesnego prezesa „Sokoła 1”. Jak większość towarzystw sportowych w krajach słowiańskich rosyjskie sokolstwo działało w duchu panslawizmu.

Na ziemiach polskich ruch sokolski rozwijał się we wszystkich zaborach, przy czym od powołania w 1867 r. we Lwowie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” najprężniej funkcjonował w Galicji (w 1905 r. działały tam już 142 organizacje sokolskie), a najpóźniej pojawił się w Królestwie Polskim. Sokolstwo w zaborze rosyjskim zaczęło kiełkować po zapowiadającym swobody obywatelskie i prawo wyborcze manifeście październikowym z 17/30 października 1905 r. Już 10 listopada tego roku nielegalną działalność rozpoczęło w Warszawie inspirowane przez galicyjskich działaczy Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Jednak podjęta w styczniu 1906 r. próba jego rejestracji nie powiodła się. Dopiero odzwierciedlona w tymczasowych przepisach o stowarzyszeniach i związkach z 4/17 marca 1906 r. liberalizacja polityki państwa rosyjskiego wobec formalnych struktur życia społecznego spowodowała 29 maja/11 czerwca tego roku legalizację warszawskiego „Sokoła” (statut zatwierdzono 27 czerwca/10 lipca) oraz wysyp gniazd sokolskich w Królestwie Polskim; wcześniej działały tam oficjalnie jedynie gniazda niemieckie (niekiedy z udziałem Polaków). Jednak już 4 września 1906 r. władze carskie zawiesiły legalną działalność królewiackiego ruchu sokolskiego.

Z inicjatywą utworzenia nad Newą polskiego „Sokoła” wyszła tamtejsza młodzież akademicka, prosząc o wsparcie prezesa Koła Lekarzy Polskich, przekształconego niebawem w Związek Polski Lekarzy i Przyrodników, chirurga prof. Józefa Kazimierza Ziemackiego (1856–1925). Jesienią 1905 r. w jego mieszkaniu zaczęło spotykać się wąskie grono przyszłych działaczy. Pod koniec roku powstała komisja organizacyjna, która w styczniu 1906 r. przystąpiła do tworzenia nowego stowarzyszenia, mającego za zdanie „pielęgnowanie i rozpowszechnianie gimnastyki hygjenicznej i wychowawczej śród ludności polskiej w Petersburgu i jego okolicach” (Kalendarz na rok przestępny 1908…, s. 137). Oprócz Ziemackiego w grupie tej znaleźli się głównie przedstawiciele inteligencji pracującej: dyrektor zakładów Putiłowskich Ignacy Jasiukowicz (1847–1914); organizator „Sokoła” w Paryżu, a z czasem spiritus movens nadnewskiego gniazda, dyrektor zarządzający domu handlowego Aubusson Jan Stanisław Barchwitz v. Barchwic (1878–1950) [dalej: J. Barchwic]; zarządzający Księgarnią Polską Ferdynand Heidenreich (1868–1921); członek Zarządu petersburskiego oddziału Banku Handlowego w Warszawie Eugeniusz Zieliński; pracownik tego oddziału Witold Kulesza; prawnik Jan Żarnowski (1852 lub 1862 – 1926), od 1903 r. Generalny Kontroler Dep. Sprawozdawczości Kolejowej; adwokaci: Józef Chrzanowski, Paweł Kleczkowski, Józef Nowakowski i Bolesław Olszamowski (1848–1920); pomocnicy adwokaccy Adolf Kopeć (1876–1951) i Henryk Lewestam (1879–1939); inżynierowie górnictwa: geolog Leonard Jaczewski (1858–1916) oraz inicjator Rady Zjazdów Przedstawicieli Przemysłu i Handlu Adolf Wolski (1869–1918); inż. komunikacji, współwłaściciel Towarzystwa Akcyjnego „Stroitiel” i działacz społeczny Franciszek Skąpski (1881–1966); prof. anatomii w Wojskowej Akademii Medycznej Jan Szawłowski; studenci Instytutu Technologicznego: Antoni Olszewski – syn przedstawiciela warszawskiej fabryki Lilpop, Rau i Loewenstein i przyszły przemysłowiec Andrzej Wierzbicki (1877–1962); studentka Wyższych Kursów Przyrodniczych, później lekarka specjalizująca się w zakresie zdrowia publicznego Stanisława Piekarska Adamowiczowa (1888–1965), a także były nauczyciel gimnastyki w X gimnazjum miejskim Jan Biegański, pomocnik apteczny Stanisław Bielski, Zofia Mańkowska, Witold Mokrzycki, Bolesław Paskiewicz, Witold Wańkowicz (1882–1944) i Romuald Wismont. Wszyscy oni zajęli się rekrutacją potencjalnych członków towarzystwa... [czytać całość]