Poniższy tekst jest fragmentem książki Tamary M. Smirnowej Narodowe teatry Piotrogrodu-Leningradu (1917–1941) [tytuł oryginalny: Национальные театры Петрограда-Ленинграда. 1917 – 1941, Санкт-Петербург 2006]. © Т. M. Смирнова, 2016 © Санкт-Петербургская государственная Театральная библиотека, 2016.

Stanowi go rozdział IX tej publikacji pt. Teatr Polski i Polskie Studio Teatralne [Польский театр и Польская театральная мастерская] wraz z aneksem – Pracownicy Polskiego Studia Teatralnego [Сотрудники Польскoй театральнoй мастерскoй] (s. 361–390). W wersji spolszczonej, tam gdzie udało się to ustalić, dodano imiona i daty życia postaci oraz aktualne nazwy ulic, jednocześnie zrezygnowano z przypisów.

Zob. też link Państwowej Sankt-Petersburskiej Biblioteki Teatralnej: http://sptl.spb.ru oraz hasło Alicji Kędziory Polskie życie teatralne w Petersburgu przed 1917 r.

Czytaj całość...

Tamara M. Smirnowa
TEATR POLSKI I POLSKIE STUDIO TEATRALNE
[Fragment]

W czasie I wojny światowej do Piotrogrodu ruszyły rzesze Polaków, uchodźców z dawnego Królestwa Polskiego oraz z zachodnich i nadbałtyckich guberni Rosji. Do stolicy przywożono również rannych żołnierzy i oficerów. Wskutek tych działań ludność polska Piotrogrodu znacząco wzrosła – w 1917 r. w mieście mieszkało już nie 65 tys. Polaków, jak w okresie przedwojennym, lecz ponad 100 tysięcy. Mnóstwo ludzi pozbawionych dobytku przez wojnę potrzebowało nie tylko dachu nad głową i jedzenia, ale też strawy duchowej. Wszystko to w miarę możliwości starały się zapewnić liczne polskie stowarzyszenia – dobroczynne, sportowe, naukowe, medyczne, kulturowo-oświatowe oraz artystyczne. Jednocześnie w petersburskich Polakach umacniało się poczucie polskości – wysokiej świadomości narodowej i przynależności do polskiej kultury.

W polskich środowiskach Petersburga istniała silna tradycja amatorskich teatrów. Kółka dramatyczne działały przy towarzystwie społecznym „Ognisko Polskie”, Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół Polski”, Rzymskokatolickim Towarzystwie Dobroczynności [przy kościele św. Katarzyny], Klubie Robotniczym „Promień”, a nawet przy zakładach Putiłowskich. Na bazie wszystkich tych stowarzyszeń w maju 1915 r. powstało Towarzystwo Popierania Polskiego Teatru Ludowego (TPPTL), które po kilku miesiącach założyło Polski Teatr Ludowy w Piotrogrodzie. Pierwszym kierownikiem artystycznym teatru został aktor amator Władysław Klott (zm. 1921), pod koniec zaś roku 1916 stanowisko to objął zawodowy aktor Bolesław Bolesławski (właśc. Aleksander Nowicki, 1867–1923), a kierownictwo artystyczne ze strony TPPTL sprawowała pianistka Lucyna Robowska (1877–1958).

Polski Teatr Ludowy rozpoczął działalność 18 września 1915 r. spektaklem według patriotycznej sztuki Ludwika Morstina (1886–1966) Szlakiem legionów (reż. W. Klott) wystawionym na scenie teatru „Komedia” (Mochowaja ul. [Моховая ул.] 33). Heroiczno-tragiczna treść sztuki o Legionach Dąbrowskiego w okresie wojen napoleońskich odpowiadała patriotycznym nastrojom publiczności, współbrzmiała z aktualnymi wydarzeniami i była zgodna z ideologią TPPTL.

W repertuarze Polskiego Teatru Ludowego znalazły się m.in. sztuki Dom otwarty i Grube ryby Michała Bałuckiego (1837–1901), Zaczarowane koło Lucjana Rydla (1883–1936), Łobzowianie Władysława Ludwika Anczyca (1823–1883), Bracia Lerche Adama Asnyka (1838–1897), Damy i huzary, Zemsta oraz Pan Benet Aleksandra Fredry (1793–1876), Warszawianka, Sędziowie oraz Wesele Stanisława Wyspiańskiego (1869–1907), Karykatury Jana Augusta Kisielewskiego (1876–1918), W noc lipcową Bolesława Gorczyńskiego (1880–1944), Takich więcej Wincentego Wdowiszewskiego (1849 lub 1850 – 1906), Gra serc Stanisława Kiedrzyńskiego (1886–1943), Wianek mirtowy Jerzego Żuławskiego (1874–1915), Upiory Henrika Ibsena (1828–1906), Nadzieja Hermana Heijermansa (1864–1924). W pierwszym roku swojego istnienia teatr dał 36 przedstawień. Później do repertuaru weszły takie spektakle, jak Miód kasztelański Józefa I. Kraszewskiego (1812–1887), Ogniem i mieczem oraz Hajduczek („Pani Wołodyjowska”) według Henryka Sienkiewicza (1846–1916), Tamten Gabrieli Zapolskiej (1857–1921), Chłopskie wesele. Teatr grał również spektakle dla dzieci: Żabi król, Królewna jezior i inne.

Licząca ponad 40 osób trupa Polskiego Teatru Ludowego składała się z profesjonalistów i amatorów (w przeważającej części). Należeli do niej: W. Klott, Michał Snarski, J. Bursztyński (pseudonim Jana Korsaka, inicjatora zespołów amatorskich i jednego z najlepszych aktorów Teatru Ludowego), Stanisław Bielecki, Franciszek Stróżewski (1867–1928), K. Żurkowski, Zenon Choroszczo (zm. 1950), C. Trębicki, Tarczyc, E. Kwieciński, Kazimierz Arciszewski, Krzewiński, W. Matuszewski, Orwicz, Władysław Szczawiński (1879–1951), Szarski, aktorki Z. Pucówna, Maria Korabiewiczówna, Maryna Burska, Wejsówna, Opolska, Dębowska, Beata Duchowska, Cybulska, O. Mirecka.

Scenografią spektakli zajmowali się uczniowie szkół artystycznych pod kierownictwem Aleksandra Borawskiego (1861–1942). Organizację chóru wziął na siebie prof. śpiewu Józef Morelli-Hołownia. Kierownictwo muzyczne objął kompozytor i dyrygent Grzegorz Fitelberg (1879–1953), późniejszy dyrygent Baletów Rosyjskich Siergieja P. Diagilewa (1872–1929) w Paryżu (1921–1923) i kierownik Filharmonii Warszawskiej (1923–1934).

Główną sceną był teatr „Komedia” (ul. Mochowaja 33), ale spektakle wystawiano również w Sali A. Pawłowej (ul. Troickaja [Троицкая ул.] 13), Teatrze Putiłowskim, Teatrze Jekateryńskim (nab. Kanału Jekateryninskiego [Екатерининский канал], obecnie nab. Kanału Gribojedowa [Грибоедова канал] 90), teatrze „Palace” (Italjanskaja ul. [Итальянская ул.] 13). Teatr wyjeżdżał na występy gościnne do pobliskich miejscowości: 5 lutego 1917 r. spektakl Ogniem i mieczem zagrano w Siestroriecku na zaproszenie tamtejszej Polonii.

Teatr brał udział również w rozmaitych imprezach rozrywkowych, świątecznych oraz dobroczynnych, w uroczystościach w „Ognisku Polskim” itp. W styczniu 1918 r. został wystawiony tryptyk sceniczny Remigiusza Kwiatkowskiego (1884–1961) Jasełka polskie – dochód z niego przeznaczono na fundusz dla powracających do ojczyzny.

Zespół Polskiego Teatru Ludowego pracował z poświęceniem, premiery odbywały się jedna po drugiej, ale ocena wystawiana teatrowi przez zawodową krytykę była niewysoka – określano go raczej jako klub.

Od wiosny 1916 r. działał w Piotrogrodzie jeszcze jeden polski teatr, mianowicie zawodowy Teatr Artystyczno-Literacki Stefana Kiedrzyńskiego (1886–1943). Jego trupa składała się przede wszystkim z młodych polskich aktorów, którzy znaleźli się w Piotrogrodzie w czasie wojny. Przeważnie były to kobiety. Do zespołu należeli: Białkowska, Breszko-Breszkowska, M. Bórska, Izabella Kalitowicz (1882–1969), Leontyna Karska (1865–1941), Maria Palińska-Rusiecka (1874–1940), Wanda Romówna-Skarżyńska (1892–1967), Tadeusz Skarżyński (1886–1944), Wacław Ścibor-Rylski (1898–1971). Teatr nie miał stałej sceny, dlatego nie mógł powtarzać tego samego spektaklu więcej niż dwa razy. Podobnie jak Polski Teatr Ludowy Teatr Artystyczno-Literacki wystawiał swoje produkcje przeważnie na scenie teatru „Komedia” przy ul. Mochowoj 33. Ogromnym powodzeniem cieszyła się sztuka Moralność pani Dulskiej według tragifarsy G. Zapolskiej.

Obydwa polskie teatry działały w Piotrogrodzie do wiosny 1918 r., a następnie w trakcie masowej repatriacji Polaków ich zespoły powróciły do ojczyzny.

Już pod koniec 1918 r. Polonia piotrogrodzka znacznie się skurczyła, natomiast w sierpniu 1920 r. stała populacja polska w Piotrogrodzie liczyła zaledwie ok. 25 tys. osób, a w powiatach gub. piotrogrodzkiej 10,5 tys. Na początku lat 20. XX w. w składzie Piotrogrodzkiego Ludowego Komisariatu do spraw Narodowości działał Komisariat Polski (wydział), a w Komitecie Gubernialnym Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) [RKP(b)] sekcja polska. Organizacje te nadzorowały polskie szkoły, kluby i inne instytucje kulturalno-oświatowe, które zostały upaństwowione.

Wojna polsko-bolszewicka 1920 r. wywołała wzmożoną sowietyzację polskiej ludności w mieście i guberni oraz rozwinęła akcję propagandową wśród kilku tysięcy polskich jeńców wojennych z czasów I wojny światowej, którzy znajdowali się w regionie. W maju 1921 r. Polskie Biuro Agitacji i Propagandy przy Piotrogrodzkim Komitecie RKP(b) wspólnie z Wydziałem Polskim Piotrogrodzkiego Urzędu Gubernialnego ds. Narodowości zorganizowało Polski Teatr Dramatyczny (objazdowy), którego repertuar skierowano przede wszystkim do jeńców. Już w czerwcu 1921 r. scena ta wystawiła dla nich cztery spektakle. Informacje o przedstawieniach dla ludności cywilnej pojawiły się dopiero w lipcu–sierpniu, kiedy teatr wystąpił osiem razy w Piotrogrodzie i guberni, przeznaczając dochód ze spektakli na pomoc głodującym na Powołżu. Latem 1922 r. praca wśród polskich jeńców została praktycznie zakończona w związku z ich repatriacją do ojczyzny. W czerwcu wydrukowano dla nich 2200 programów wieczoru pożegnalnego.

W 1922 r. przestały działać w Piotrogrodzie również trzy polskie kluby, jednakże w połowie lat 20. praca polskich instytucji kulturalno-oświatowych została wznowiona. W 1926 r. przy Polskim Domu Oświaty im. J. Marchlewskiego [Пoльский Дом Просвещения имени Ю. Мархлевского] (PDO) założono kółko dramatyczne, składające się z 15 osób, którego pierwszym kierownikiem został Stanisław Strassenburg (1893–1937), dawniej pracownik innych polskich klubów i szkół. Od listopada 1927 r. kółkiem zaczął kierować aktor Teatru Ukraińskiego w Leningradzie Antoni Samarski-Mianowski (1897–1935). W roku 1928 tymczasowo opuścił on Leningrad, a na czas jego nieobecności na czele kółka stanął Włodzimierz Lewandowski (1891–1937), w przyszłości szef PDO. Praca Lewandowskiego okazała się niezadowalająca. Na zebraniu 9 października 1928 r. aktyw kółka rozpatrzył kwestię przywództwa i postanowił: „Praca Lewandowskiego nie spełnia wymagań kółka. Wnioskujemy do zarządu Domu Oświaty, aby po przyjeździe do Leningradu naszego b[yłego] kierownika, zawodowego reżysera Mianowskiego (Samarskiego), zaprosić go do dalszej pracy w kółku dramatycznym jako kierownika i reżysera”. W ten sposób A. Samarski, który wrócił następnego dnia, został ponownie kierownikiem polskiego kółka dramatycznego [...]

[...] Wielu animatorów polskiej działalności kulturalno-oświatowej w Leningradzie było represjonowanych [zob. „Operacja Polska” Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR (NKWD) – red.].

Czytaj całość...