Żukowski Władysław / Жуковский Владислав Владиславович (1860–1916), h. Prus III, finansista i przemysłowiec, publicysta, polityk narodowo-demokratyczny, poseł do II i III Dumy Państwowej.

Urodził się 1860 r. w Bogdanówce (pow. krzemieniecki gub. wołyńskiej) na Wołyniu w wywodzącej się z Mazowsza rodzinie szlacheckiej. Był synem Władysława. Nauki pobierał w gimnazjum w Niemirowie, które ukończył w 1878 r. Następnie podjął studia na Wydziale Matematycznym Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego, skąd rychło przeniósł się do Petersburga, gdzie do 1887 r. kontynuował edukację w Instytucie Górniczym [Горный институт] lub Instytucie Technologicznym [Технологический институт] – w prasie („Głos Polski”) i wspomnieniach (A. Wierzbicki) pojawiają się w tej kwestii rozbieżności. Jako student udzielał się w organizacjach studenckich oraz rozpoczął współpracę z jedynym wówczas pismem polskiej diaspory nad Newą, założonym w 1882 r. przez Erazma Piltza (1851–1929) petersburskim „Krajem”. Po zdobyciu dyplomu podjął pracę zawodową, na stałe wiążąc się z rosyjską stolicą. Szybko jednak zwróciły na niego uwagę także kręgi przemysłowe w Królestwie Polskim, z których ramienia w 1893 r. został przedstawicielem polskiego górnictwa w Petersburgu. W latach 1895–1901 r. pełnił obowiązki dyrektora w znajdujących się na południu Rosji w tzw. malcewskim okręgu przemysłowym zakładach Malcewskich [Мальцевские заводы] w Ljudinowie [Людиново] (pow. briański gub. orłowskiej). W polskiej literaturze przedstawiany jest jako dyrektor Briańskich Zakładów Metalurgicznych. Zarząd założonej w 1894 r. Spółki Akcyjnej Fabryk Malcewskich [Акционерное общество Мальцевских заводов], do której należały przedsiębiorstwa reprezentujące różne gałęzie przemysłu odlewniczego i kolejowego, znajdował się w Petersburgu przy prosp. Newskim [Невский пр.] 7. W okresie tym (1897) Żukowski pomagał też w organizacji w Królestwie Polskim kartelu węglowego w Zagłębiu Dąbrowskim.

Od 1900 r. był stałym przedstawicielem Rady Zjazdu Przemysłowców Górniczych Królestwa Polskiego. Pełnił też funkcję wiceprezesa w petersburskiej Radzie Zjazdów Przedstawicieli Przemysłu i Handlu, skupiającej prezesów największych spółek akcyjnych w imperium, w której tworzeniu przez inżyniera Stanisława Glezmera (1882–1929) oraz inżyniera górniczego i przemysłowca Adolfa Wolskiego (zm. 1918) współuczestniczył; był stałym członkiem Komitetu Rady, a jego rola w tej organizacji znacząco wzrosła po wyjeździe z rosyjskiej stolicy A. Wolskiego. Jednocześnie piastował stanowisko dyrektora II Piotrogrodzkiego Towarzystwa Ubezpieczeń oraz członka zarządu Banku Azowsko-Dońskiego. Od grudnia 1901 r. był też członkiem Komisji Celnej przy Biurze Doradczym Hutników i Przemysłowców Żelaznych, w grudniu 1904 r. zaś został zastępcą członka Rady ds. Górniczych przy Ministerstwie Rolnictwa i Dóbr Państwowych. Wchodził również do zarządu sosnowieckiego Towarzystwa Kopalń Węgla Kamiennego, a w 1909 r. znalazł się w składzie komitetu Wystawy Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie. Według Andrzeja Wierzbickiego (1877–1961), od 1904 r. sekretarza Towarzystwa Fabrykantów i Przemysłowców Petersburskich, w rosyjskich kołach przemysłowych i rządowych cieszył się największą powagą spośród polskich przemysłowców. „Toteż powaga, jaką zdobył w Petersburgu, i jego więź z krajem dały mu mandaty poselskie z Królestwa do drugiej i trzeciej Dumy Państwowej” (tenże, Żywy Lewiatan, s. 108).

Od samego początku „wszechstronnie wykształcony, ogromnie oczytany, doskonale władający piórem” (tamże, s. 106) Żukowski starał się łączyć działalność zawodową z pracą naukową i dziennikarską. Początkowo publikował w „Kraju” artykuły o tematyce ekonomicznej. W latach 1887–1895 był członkiem zespołu redakcyjnego tego pisma jako kierownik działu ekonomicznego. Szczególny rozgłos przyniosły mu teksty poświęcone deficytowi budżetowemu w Imperium Rosyjskim, które ściągnęły na redakcję „Kraju” represje natury administracyjnej. 27 grudnia 1898 r./8 stycznia 1899 r. uczestniczył wraz z Piltzem i innymi członkami redakcji w zorganizowanej przez Związek Pisarzy Rosyjskich uroczystości w stulecie urodzin Adama Mickiewicza (1798–1855). Stanowiła ona swego rodzaju manifestację w związku z odsłonięciem 8/20 listopada 1898 r. w Wilnie pomnika wileńskiego generała gubernatora Michaiła N. Murawiowa (1796–1866) „Wieszatiela”. Wygłosił wówczas pozytywistyczne w duchu przemówienie, nawiązujące do rosyjsko-polskiej współpracy „we wszystkich dziedzinach gospodarstwa społecznego”, które zakończył słowami: „Z tego to prozaicznego gruntu stowarzyszania się w dziedzinie pracy, kierowanego jednakowemi zasadami moralnemi, wyrośnie trwale o szerokich konarach drzewo wzajemnego poznania się, zbliżenia i harmonii w sferze myśli, uczuć, ideału, czego zapowiedzią jest uroczystość dzisiejsza” („Kraj” 1899, nr 1–2). Redakcję „Kraju” opuścił po nominacji na dyrektora zakładów w Briańsku.

Współpracował też ze znanym bankierem i przemysłowcem, „królem kolei żelaznych” Janem Gottliebem Blochem (1836–1902) przy jego publikowanym w Warszawie w latach 1893–1898 7-tomowym dziele Przyszła wojna oraz pisywał artykuły ekonomiczne do „Kuriera Warszawskiego”. Kolejny raz związał się z polską prasą w Rosji w 1914 r., kiedy to wszedł jako współwydawca (od nr. 6 z tego roku) do zespołu redakcyjnego założonego pod koniec 1913 r. w Moskwie, a przeniesionego w styczniu 1914 r. do Petersburga, reprezentującego różne opcje polityczne ilustrowanego tygodnika polityczno-społeczno-literackiego „Głos Polski”. Jego głównym redaktorem był początkowo Remigiusz Kwiatkowski (1884–1961), którego po szybkich zmianach na tym stanowisku zastąpił na dłużej adwokat Henryk Lewestam. Pismo wychodziło z przerwami (wznowione 1 stycznia 1915 r.) i ingerencjami cenzury do 1917 r. Żukowski od samego początku udzielał się w „Głosie Polskim” także jako publicysta (np. w numerze z grudnia 1913 ukazał się skrócony tekst jego odczytu Historyczne dzieło ks. Józefa Poniatowskiego), będąc jego stałym współpracownikiem do jesieni 1916 r.

Owocem działalności naukowej Żukowskiego, wynikającej z praktycznej znajomości finansów i przemysłu Królestwa Polskiego, były jego analityczne prace: Bilans handlowy Królestwa Polskiego (Warszawa 1901), opisująca polsko-rosyjskie relacje gospodarcze Polityka interesów (Warszawa 1905) oraz Dochody i wydatki państwowe w Królestwie Polskiem (Warszawa 1907). Był też redaktorem wyboru tekstów Промышленность и торговля в законодательных учреждениях [Przemysł i handel w świetle przepisów prawa] (Сaнкт-Петербург, t. 1–3, 1912–1914), stanowiących efekt kolejnych zjazdów Rady Zjazdów Przedstawicieli Przemysłu i Handlu, oraz autorem przedmowy do studium statystyczno-ekonomicznego opracowanego przez Henryka Tonnenbauma (1881–1946) pt. Znaczenie przemysłu włóknistego w bilansie handlowym Królestwa Polskiego (Warszawa 1913). Poprowadził też cykl wykładów o ustroju finansowym Rosji w utworzonej w 1911 r. krakowskiej Szkole Nauk Politycznych („Sprawa Polska” 1916, nr 36).

Żukowski interesował się również polityką, choć nigdy nie związał się formalnie z żadnym stronnictwem i funkcjonował w życiu politycznym Rosji i Królestwa Polskiego jako bezpartyjny. Będąc rzecznikiem porozumienia polsko-rosyjskiego, współpracował ze Stronnictwem Narodowo-Demokratycznym, ale dobre kontakty utrzymywał z przedstawicielami wszystkich ówczesnych partii politycznych. Na niwie rosyjskiej sympatyzował najpierw z liberalnymi kadetami (powstała w 1905 r. Partia Konstytucyjno-Demokratyczna), potem zaś zbliżył się do centroprawicowych oktiabrystów (założona także w 1905 r. partia pod nazwą Związek 17 Października). Pozytywnie oceniał powstanie 1831 r., dopatrując się przyczyn jego klęski w niekonsekwencji i słabości jego kierowników. W sprawach gospodarczych opowiadał się za protekcjonizmem państwowym, w działalności zaś publicznej kładł szczególny nacisk na sprawy przemysłu. Był autorem niedopuszczonej do obiegu drukowanej broszury Polska polityka w Dumie, w której krytycznie oceniał postawę polskich posłów z Litwy i ziem ruskich w I Dumie. Z ramienia narodowych demokratów kandydował w 1906 r. do II Dumy Państwowej (podjęła ona pracę 2/15 marca 1907 r.) z gub. piotrkowskiej, do której wszedł jako jeden z nowych polskich posłów. Mandat poselski piastował w latach 1907–1912, gdyż wybrano go również do III Dumy, która rozpoczęła działalność 1/14 listopada 1907 r. Skłócony ze Stronnictwem Narodowo-Demokratycznym w wyborach do IV Dumy nie uzyskał już mandatu.

W Dumie, gdzie często zabierał głos w imieniu Koła Polskiego, którego był członkiem, należał do najlepszych mówców. Wypowiadał się m.in. przeciwko wprowadzaniu prawa rosyjskiego w Finlandii, projektowi wprowadzenia samorządu ziemskiego w tzw. guberniach zachodnich, Amurskiej linii kolejowej, był natomiast za ubezpieczeniami (od wypadków i emerytalnym) dla robotników. Już w 1894 r. opublikował we Lwowie tekst Nowe prawo robotnicze w Rosji a jego następstwa w Królestwie Polskim, a następnie współpracował z robotnikami w Radzie Ubezpieczeniowej przy Ministerstwie Handlu i Przemysłu. Brał czynny udział w pracach nad projektem autonomii dla Królestwa Polskiego; w maju 1907 r. pisał: „Czas pracuje nie przeciwko nam, jeno za nas. Dzieci moje doczekają się Polski” (W. Grabski, Władysław Żukowski…, „Myśl Narodowa” 1917, t. 3, nr 1, s. 44). W II Dumie udzielał się w Komisji w Sprawie Wykonania Budżetu i Komisji Finansowej, której był przewodniczącym, a w III Dumie w komisjach: Handlowo-Przemysłowej, Finansowej oraz Budżetowej. Jak twierdził H. Lewestam, „zbyt wybitna indywidualność, dar przekonywania oponentów i narzucania swojego zdania nie zawsze jednały mu przyjaciół” („Głos Polski” 1916, nr 36). Postawę polityczną i poglądy Żukowskiego, cytując jego wystąpienia i teksty polityczne omówił szczegółowo Władysław Grabski (1874-1938) w petersburskiej „Myśli Narodowej” (1917).

Żukowski utrzymywał stały kontakt z polskim środowiskiem nad Newą, wielokrotnie świadcząc rodakom różne przysługi, choć zdaniem Lewestama „specyficzne środowisko kolonii piotrogrodzkiej, posiadające wiele cech ujemnych życia małomiasteczkowego, przez długi czas nie mogło darować śp. Władysławowi Żukowskiemu, że szedł drogą własną, nie oglądając się na innych […], że służył sprawie publicznej, jak sam sobie postanawiał, zmuszając innych do uznania swojej wyższości” (tamże, nr 36). Działając społecznie, udzielał się zwłaszcza na rzecz uczącej się w Petersburgu polskiej młodzieży, dla której w latach 1897–1904 wygłaszał szereg odczytów. Działalność tę kontynuował w latach I wojny światowej wygłaszając prelekcje m.in. o polityce ks. Franciszka Ksawerego Druckiego Lubeckiego (1779–1846) w powołanym w lutym 1916 r. Towarzystwie Miłośników Historii i Literatury („Sprawa Polska” 1916, nr 18). Obok Wincentego Koziełł-Poklewskiego (1850–1929) i adwokata Konrada Niedźwiedzkiego (1855–1944) był jednym z udziałowców Polskiej Spółdzielni Udziałowej, która na czele z Ferdynandem Heidenreichem (1868–1922) przejęła za 20 tys. rub. upadającą księgarnię Grendyszyńskiego (1864–1906), kontynuując jej działalność pod szyldem Księgarni Polskiej. Należał do współzałożycieli powołanego nad Newą 3 czerwca 1914 r. Polskiego Towarzystwa Prawników i Ekonomistów; wchodził w skład jego rady zarządzającej.

W obliczu zbliżającej się wojny Żukowski stał się inicjatorem mobilizacji przemysłu rosyjskiego. Jako wiceprezes Komitetu Wojskowo-Przemysłowego pracującego pod kierownictwem przywódcy oktiabrystów Aleksandra I. Guczkowa (1862-1936) był „twórcą i ojcem duchowym komitetów wojenno-przemysłowych” („Głos Polski” 1916, nr 36). Po jej wybuchu znalazł się w składzie tzw. Komitetu wielkiej księżnej Tatiany Nikołejewnej (1897–1918) oraz Narady w Sprawie Uregulowania Pomocy dla Wysiedleńców i Tułaczy przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. W odpowiedzi na deklarację głównodowodzącego wojsk rosyjskich wielkiego księcia Mikołaja Nikołajewicza (1856–1929) z 14 sierpnia 1914 r., podpisał słynny telegram dziękczynny. W październiku 1914 r. wszedł wraz z S. Glezmerem w skład komisji pod przewodnictwem wiceministra finansów A. I. Nikołajenki, której celem było rozpatrywanie wszelkich spraw ekonomicznych Królestwa Polskiego przed ich wniesieniem do Rady Ministrów. W podejmowanych wówczas działaniach dbał o interesy polskiego przemysłu i handlu. Przede wszystkim jednak włączył się energicznie w działalność charytatywną na rzecz tłumnie napływających nad Newę wysiedleńców z Królestwa Polskiego i tzw. guberni zachodnich.

Jako jeden ze współzałożycieli powołanego do życia 29 sierpnia 1914 r. w Piotrogrodzie Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW) stanął na czele prezydium jego Komitetu Głównego. Obowiązki prezesa tej organizacji sprawował do 1916 r. Na potrzeby PTPOW użyczył też lokalu redakcji „Głosu Polskiego” przy prosp. Newskim 72. W sierpniu 1915 r. uczestniczył w piotrogrodzkim zjeździe organizacji opiekuńczych (17 sierpnia), a w październiku tego roku znalazł się we władzach reaktywowanego nad Newą, korzystającego z subsydiów rządowych oraz wsparcia finansowego tzw. Komitetu wielkiej księżnej Tatiany Nikołajewnej, Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego (CKO). Wchodził w skład jego tzw. Zebrania Ogólnego, z ramienia CKO jako współinicjator zwołania Zjazdu Polskiego został członkiem, a następnie wiceprezesem Rady Zjazdów Organizacji Pomocy Ofiarom Wojny – organu koordynującego działalność polityczną i organizacyjną Polaków w Rosji.

Był żonaty z Jadwigą z Jałowieckich (1875 w Rostowie nad Donem – 26 grudnia 1951, pochowana w izraelskiej Jaffie) zwaną Adą, córką jednego z nestorów petersburskiej Polonii generała Bolesława Jałowieckiego (1846–1918) i Anieli z Witkiewiczów (1854–1918), młodszej siostry literata, architekta i krytyka sztuki Stanisława Witkiewicza (1851–1915), powtórnie zamężną z Tadeuszem Lipkowskim (1905–1954). Jak wspomina przebywający w Piotrogrodzie jako wysłannik Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) spokrewniony z nią przyszły dyplomata Michał Sokolnicki (1880–1967), stołeczny salon Żukowskiej, która udzielała się charytatywnie na rzecz miejscowej Polonii, był „jednym z centrów polskiego życia publicznego nad Newą”, w którym jej mąż „z europejską swobodą i pełną sceptycyzmu bezstronnością wysłuchiwał zdań krańcowych, wywoływał kontrowersje, dorzucał swe wątpliwości jak oliwę do ognia”. Jadwiga była odznaczona Krzyżem Walecznych za udział w powstaniu warszawskim 1944 r.

Z ich małżeństwa urodziły się dwie córki: Jadwiga (26 lutego 1901–11 stycznia 1993), która 30 kwietnia 1921 r. w Warszawie wyszła za mąż za gen. Kazimierza Sosnkowskiego (1885–1969); jednym ze świadków na ślubie bliskiego współpracownika był spokrewniony z jego narzeczoną przez Witkiewiczów marszałek Józef Piłsudski (1887–1935), i Teresa (1905–1968).

Żukowscy mieszkali (1915) w centrum miasta przy prosp. Ligowskim [Лиговский пр.] 25. W Królestwie Polskim posiadali niewielki majątek w gub. piotrkowskiej. W latach 1906–1922 byli też właścicielami dóbr Łazy w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej (pow. olkuski gub. kieleckiej), odsprzedanych następnie Maurycemu Truszkowskiemu, w których wybudowali dwór w „stylu narodowym”, prowadzili gospodarstwo oraz spędzali wakacje. Latem 1914 r. gościli tam pisarza Władysława Reymonta (1867–1925) oraz Stefana Roweckiego „Grota” (1895–1944), późniejszego generała, a następnie dowódcę Armii Krajowej. 1 sierpnia 1914 r. Żukowskiego wezwano do Petersburga właśnie z Łaz, dokąd już nigdy nie powrócił.

Zmarł po krótkiej chorobie 30 sierpnia/12 września 1916 r. w Piotrogrodzie. 21 listopada/4 grudnia PTPOW zwołało w siedzibie Domu Polskiego „Ognisko” nadzwyczajne posiedzenie dla uczczenia jego pamięci. Jego zasługi w różnych dziedzinach przedstawili na nim gen. Aleksander Babiański (1853–1931), Hipolit Gliwic (1878–1943), Władysław Grabski (1874–1938) i Aleksander Lednicki (1866–1934). Spoczął prawdopodobnie na rzymskokatolickim cmentarzu Wyborskim, gdzie znajdowały się groby kilkorga Żukowskich. W 1925 r. jego prochy sprowadzono na warszawski cmentarz Powązkowski.


Bibliografia:
Wielka Ilustrowana Encyklopedja Powszechna Wydawnictwa Gutenberga, t. 18, Victor – Żyżmory, Kraków [1930], reprint Warszawa 1995, s. 328 (tu data ur. 1868); Cz. Brzoza, K. Stepan, Posłowie polscy w parlamencie rosyjskim 1906–1917. Słownik biograficzny, Warszawa 2001, s. 248–249 (bibliografia); L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Warszawa 1984, s. 300–301, 306, 369–370, 373, 378, 382, 419, 421 i wyd. ros. Petersburg 2003; M. Korzeniowski, Struktura organizacyjna i początki działalności Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego w Rosji w 1915 r., w: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F: Historia, 1991/1992, t. 46/47, s. 34; M. Mądzik, Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny w Rosji w latach I wojny światowej, Lublin 2011, s. 19-20; M. Sokolnicki, Czternaście lat, Warszawa 1936, s. 185–186; Члены Государственной думы: портреты и биографии. Второй созыв, 1907–1912 г. , сост. М. М. Боиович, Москва 1907, s. 435 (fot.); Члены Государственной думы (портреты и биографии). Третий созыв, 1907–1912 г., Москва 1913, s. 412 (fot.); W. Grabski, Władysław Żukowski, jako polityk polski, „Myśl Narodowa” 1917, t. 3, nr 1, s, 37-54; A. Wierzbicki, Żywy Lewiatan. Wspomnienia, wstęp i oprac. P. Wierzbicki, Warszawa 2001, s. 98, 103, 106–108, 126, 138, 144, 166; Весь Петроград на 1915 год: адресная и справочная книга г. Петрограда, [Piotrogród] 1915, s. 233; K. P., Ś. p. Władysław Żukowski, „Przegląd Techniczny” 1916, nr 49 i 50, 13 grudnia, s. 462 (wspomnienie); H. Lewestam, Ś. p. Władysław Żukowski, „Głos Polski” 1916, nr 36, 4/17 września, s. 1–2 (wspomnienie), nr 48, 27 listopada/10 grudnia, s. 13 (Uczczenie pamięci Żukowskiego); „Słowo Polskie” 1914, nr 469, 7/20 października, s. 4 (Pomoc dla Królestwa Polskiego); „Sprawa Polska” 1916, nr 18, 1/14 maja, s. 287 (Z życia umysłowego i literackiego), nr 36, 4/17 września, s. 566 (Władysław Żukowski - wspomnienie);  Uczczenie pamięci Mickiewicza przez Związek Pisarzy Rosyjskich, „Kraj” 1899, nr 1–2, 5/17 stycznia, s. 33 (przemówienie Żukowskiego); Правление акционерного общества Мальцевских заводов г. Брянск, Орловская губерния конец 19 в. – 1918 г. (katalog dokumentów F. 105 z lat 1880–1918), http://archive-bryansk.ru/af/index.php?act=fund&fund=3040 [dostęp: 1 VII 2016].