Ziemacki Józef Kazimierz / Земацкий Иосиф Казимир Францевич (1856–1925), h. Rawicz, lekarz chirurg, działacz społeczny, założyciel Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół Polski” w Petersburgu, odnowiciel i profesor Uniwersytetu Wileńskiego.

Urodził się 6/18 września 1856 r. w Wilnie, w wywodzącej się z Lubelszczyzny rodzinie szlacheckiej, od XVI w. związanej z pow. oszmiańskim. Był synem Franciszka (1823–1868) i Amelii z Niekraszów (1836–1926). Rodzice odziedziczyli folwark Dachny w pow. oszmiańskim (gub. wileńska), w którym gospodarzyli. Dziadek Ziemackiego – Andrzej był w czasie insurekcji kościuszkowskiej 1794 r. rotmistrzem oszmiańskim. Z jego trzech synów Józef i Rajmund wzięli udział w powstaniu listopadowym 1830/1831 r. Pierwszy zginął na polu walki, drugi ciężko ranny, w podzięce za ocalenie (ale też z powodu większej konspiracji) wstąpił do stanu duchownego. W powstaniu styczniowym 1863 r. odczytał z ambony manifest Rządu Narodowego, za co został aresztowany i po odrzuceniu apelacji przez namiestnika Michaiła N. Murawjowa „Wieszatiela” (1796–1866), rozstrzelany w Wilnie 24 maja tegoż roku. Egzekucja stryja zrobiła na 7-letnim Ziemackim niemałe wrażenie. Do martyrologii stryja-księdza nie raz potem wracał w różnych wspomnieniach, przyczynił się też w roku 1923 do wydania o nim popularnej książeczki.

W 1866 r. wstąpił do I Gimnazjum Klasycznego w Wilnie. Uczestniczył tam w zakładaniu tajnej biblioteki polskiej, co na szczęście dla niego nie miało konsekwencji prawnych. Gimnazjum ukończył latem 1875 r. i tegoż roku został studentem Wydz. Przyrodniczego Uniwersytetu Petersburskiego. W ten sposób rozpoczął swój związek z Petersburgiem, w którym będzie żył z małymi przerwami, ponad 40 lat. W 1876 r. po ukończeniu I roku studiów przeniósł się do wojskowej Akademii Medyko-Chirurgicznej. W czasie studiów dał się poznać jako polski patriota. Aresztowany po raz pierwszy 25 lutego 1879 r. za działalność wywrotową, wysłany do Wilna pozostawał pod obserwacją tamtejszej policji politycznej. Pod koniec studiów został relegowany z uczelni za uczestnictwo w jubileuszu 50-lecia pracy Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812–1887). Przeprowadzona w jego mieszkaniu w 1880 r. w związku z zamachem na cara Aleksandra II (1818–1881) rewizja wykazała, że przechowywał w domowej bibliotece zakazane w Rosji książki, stało się to przyczyną dwumiesięcznego pobytu w areszcie. Po tych przeżyciach uzyskał w tym samym roku zgodę na wyjazd do Dorpatu (ros. Дерпт a od 1893 r. Юрьев w gub. inflanckiej, obecnie Tartu w Estonii), gdzie kontynuował studia lekarskie na tamtejszym uniwersytecie, należąc do powstałej w 1828 r. polskiej korporacji akademickiej – Konwent Polonia. Po ukończeniu studiów w 1882 r. wyjechał na staż do Wiednia, Pragi i Berlina. W Wiedniu rozpoczął zbieranie materiałów do pracy doktorskiej pt. Beitrage zur Kenntniss der Micrococcencolonien bei septischen Erkrankungen [Przyczynki do wiedzy o koloniach bakterii pakietowców i ich zakaźnym działaniu], którą obronił w Dorpacie 7 maja 1883 r. Świadkiem jej obrony był profesor chirurgii Stanisław Zaleski, który po wielu latach ocenił ją jako bardzo udaną.

W tym samym roku, późnym latem Ziemacki powrócił do Petersburga i od 1 listopada rozpoczął pracę jako asystent oddziału chirurgii kobiecej Obuchowskiego Szpitala Miejskiego
[Обуховскaя больницa]. Z czasem awansował, będąc w latach 1886–1890 ordynatorem jednego z oddziałów. Pracując w tym szpitalu, miał styczność z wieloma ustosunkowanymi osobami, jednak największe wrażenie wywarło na nim spotkanie z gosposią dozorcy szpitala, która była świadkiem egzekucji stryja Rajmunda i asystowała przy jego pochówku. Równocześnie Ziemacki pracował też jako lekarz w Schronisku im. Carewicza Mikołaja Aleksandrowicza oraz dokształcał się w Instytucie Położniczym. W latach 1883–1890 zaczął regularnie publikować artykuły naukowe, z których większość dotyczyła chirurgii. Pierwsze jego prace ukazały się drukiem w 1885 r. w krakowskim „Przeglądzie Lekarskim”. Podczas pobytu w Petersburgu utrzymywał ścisły kontakt z Wileńszczyzną, gdzie często spędzał wakacje. W czasie jednego z takich pobytów w Solecznikach w 1886 r. zaraził się tyfusem plamistym, co omal nie zakończyło się śmiercią. W 1890 r. wyjechał na zaproszenie Gubernialnego Zarządu Ziemskiego do Połtawy (gub. połtawska, obecnie na Ukrainie), gdzie został ordynatorem oddziału chirurgicznego i ginekologicznego w tamtejszym szpitalu gubernialnym [Полтавскaя губернскaя земскaя больницa]. Podczas pobytu w tym mieście habilitował się w 1893 r. w Katedrze Patologii Chirurgicznej Uniwersytetu w Charkowie. Dojeżdżał tam dwa razy w tygodniu, by prowadzić zajęcia jako privat docent. Po dwóch latach charkowska uczelnia wysłała Ziemackiego na staż zagraniczny. W jego trakcie uczestniczył w Warszawie na Zjeździe Chirurgów Polskich w 1894 r., gdzie wygłosił referat.

Jesienią 1895 r. ponownie znalazł się w nad Newą i tym razem pozostał w Petersburgu na ponad 20 lat. Po przyjeździe został starszym asystentem w Instytucie Klinicznym im. w. ks. Jeleny Pawłowny (1806–1873). W 1896 r. przyznano mu tytuł profesora honorowego. Od 1901 r. był konsultantem instytutu i pod nieobecność kierującego nim znanego chirurga Nikołaja W. Sklifosowskiego (1836–1904) często pełnił zastępstwa. Nadal dużo publikował w językach niemieckim, rosyjskim, polskim i francuskim oraz wykładał chirurgię operacyjną. Prowadził też zajęcia w petersburskim Instytucie Doskonalenia Lekarzy. W 1900 r. (wg innych źródeł w 1902 r.) otrzymał nominację na naczelnego lekarza i chirurga Oddziału Klinicznego Szpitala Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Matki Bożej [Покровскaя общинa сестер милосердия] w Petersburgu, na którym to stanowisku pozostawał faktycznie do 1917 r., a formalnie do maja 1918. Dobiegał wówczas pięćdziesiątego roku życia i jako lekarz cieszył się bardzo dobrą opinią. Był aktywny podczas Międzynarodowych Zjazdów Chirurgów, należał też do Towarzystwa Chirurgów Rosyjskich im. Pirogowa. Pomimo sukcesów naukowych dwukrotnie bezowocnie starał się o Katedrę Chirurgii na Uniwersytecie Charkowskim. Jako Polak wyraźnie manifestujący swe patriotyczne nastawienie nie mógł bowiem piastować wyższych stanowisk kierowniczych w tzw. guberniach Kraju Zachodniego (dawne województwa wschodnie I Rzeczypospolitej). W 1908 r. miał rangę radcy stanu.

Ziemacki nigdy nie krył się ze swoją polskością. Był członkiem (1902) Koła Lekarzy Polskich, działającego od 1901 r. jako filia lekarska Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny. Ziemacki zaś był jednym z trzech jego założycieli. W roku 1908 koło to przekształciło się w Związek Polski Lekarzy i Przyrodników. Na zebraniu organizacyjnym wybrany został wiceprzewodniczącym Zarządu nowo powołanego stowarzyszenia, a cztery lata później był już przewodniczącym jego zarządu (1912–1913). Mieszkając i pracując w Petersburgu, utrzymywał stały kontakt z macierzą. Był korespondentem Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego. Udzielał się też na Zjazdach Towarzystwa Chirurgów Polskich, m.in. na zjeździe warszawskim w roku 1912 pełnił funkcję przewodniczącego.

Jako lekarz Ziemacki rozumiał potrzebę aktywnego wypoczynku i zdrowego, wolnego od nałogów życia. Już w latach 80. XIX w. pisał o zgubnym wpływie nikotyny na organizm ludzki. Z jego inicjatywy 29 stycznia 1906 r. powstało w Petersburgu Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół Polski”, któremu przez kilka lat przewodniczył. Wydany już po jego śmierci „Przewodnik Gimnastyczny Sokół” (1925, nr 11) uznał go za spiritus movens tego ruchu. Towarzystwo od początku działało bardzo prężnie. Dwa lata po założeniu skupiało już 600 członków, uczestniczących wyjątkowo aktywnie w życiu petersburskich Polaków. Dysponowało ono własną salą do ćwiczeń, w której zajęcia, jak informowano, „odbywają się codziennie. Oprócz gimnastyki Sokół posiada: czytelnię, bibliotekę, chór, organizuje dla swoich członków wieczornice, odczyty, wycieczki, zabawy oraz sekcje konnej jazdy, fechtunku i inne sportowe. Ćwiczenia pod kontrolą lekarską” (Kalendarz Rzymsko-Katolickiego Towarzystwa Dobroczynności za 1908 r., s. 137).

Ziemacki udzielał się też politycznie. Karol Kosiński w pośmiertnym artykule określił jego poglądy jako „zachowawcze”. Jako członek Komitetu Polskiego brał udział w akcji wyborczej do I (1906) i II (1907) Dumy Państwowej. Od 1910 r. do 1917 r. był radnym Rady Miejskiej Petersburga/Piotrogrodu. Po wybuchu I wojny światowej (1914) współpracował z petersburskimi szpitalami dla rannych żołnierzy. Był ordynatorem lazaretu wojennego zorganizowanego przy szpitalu Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Matki Bożej [Покровская община сестер милосердия]. W kwietniu 1917 r. uruchomił prywatną lecznicę chirurgiczną w Piatigorsku (ros. Пятигорск), w Kraju Stawropolskim na Kaukazie, gdzie miał zamiar spędzać letnie miesiące. W związku z wybuchem rewolucji październikowej na Kaukazie przebywał jednak aż do kwietnia roku następnego, zajmując się praktyką lekarską także w mieście Jessentuki (ros. Ессентуки). Niespokojna sytuacja w Rosji w 1917/1918 r. oraz szansa na odrodzenie polskiej państwowości wymusiła na Ziemackim zmianę planów życiowych. Wiosną 1918 r. podjął decyzję o wyjeździe do Wilna, co nie okazało się łatwym przedsięwzięciem. Popadł bowiem w konflikt z władzami bolszewickimi i przebywał przez pewien czas w areszcie domowym, zapewne w kamienicy czynszowej przy prosp. Litiejnym [Литейный пр.] 60 m. 3, gdzie mieszkał od 1902 r., pod tym adresem figuruje bowiem w Kalendarzu Polskim i księdze adresowej na rok 1917. Wreszcie w sierpniu 1918 r. udało mu się dotrzeć do Wilna.

Niemal od razu włączył się w akcję wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego. W ostatnich dniach grudnia 1918 r. grupa uczonych, wsparta przez rząd odrodzonej Rzeczpospolitej ogłosiła powstanie Uniwersytetu Wileńskiego. Ziemacki został jego pierwszym honorowym rektorem powołanym na to stanowisko 30 grudnia 1918 r. przez Komitet Edukacyjny. Prace nad wskrzeszeniem uczelni przerwano kilkanaście dni później, na skutek wkroczenia do miasta bolszewików, a podjęto ponownie po powrocie polskiej władzy. 25 kwietnia tego roku Józef Piłsudski (1867–1935) zatwierdził Ziemackiego na stanowisku rektora. W czerwcu tego roku powstał pod jego przewodnictwem Komitet Wykonawczy Odbudowy Wileńskiego Uniwersytetu, a w październiku 1919 r. otwarto uroczyście odrodzoną uczelnię, której nadano nazwę Uniwersytet im. S. Batorego w Wilnie. Było to w dużej mierze zasługą ogromnej pracy organizacyjnej Ziemackiego. Wydana na 10-lecie otwarcia uczelni Księga Pamiątkowa (1929) nie bez powodu dedykowana była właśnie jemu. Po otwarciu uniwersytetu Ziemacki został prorektorem (14 września 1919 r.), a jednocześnie wykładowcą Anatomii Topograficznej i Chirurgii Operacyjnej Wydz. Lekarskiego. Mimo postępującej miażdżycy nadal ciężko pracował i udzielał się społecznie. W czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. organizował kursy dla pielęgniarek. Po powrocie do Wilna znów wykładał, pisał prace naukowe, a w 1922 r. po raz drugi przewodniczył w Zjeździe Chirurgów Polskich. W 1923 r. Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne nadało mu tytuł członka honorowego. W Wileńskim Towarzystwie Lekarskim był znany jako „mąż niepospolitych zasług i wiedzy, uczony światowej sławy, obywatel prawy i kochający syn Ojczyzny”. (K. Kosiński, Śp. prof. J. Ziemacki, w: Pamiętnik Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego, Wilno 1925, t. 1, s. 5) W 1925 r. został honorowym profesorem Uniwersytet im. S. Batorego. Wydał ponad 70 prac naukowych, nie ukończył jednak swego ostatniego dzieła – podręcznika chirurgii operacyjnej.

W Petersburgu mieszkał najpierw w pobliżu parku Taurydzkiego przy ul. Kirocznej [Кирочная ул.] 41, co najmniej od 1898 do 1901 r., a od 1902 r. przy prosp. Litiejnym 60 m. 3.

Żonaty z pochodzącą z Petersburga Polką – Marią z Maciejewskich (1880–1975), która po śmierci męża wyjechała do Sieradza i tam w 1937 r. przyjęła śluby zakonne. Brak informacji o potomstwie małżeństwa Ziemackich.

Ziemacki zmarł po ciężkiej chorobie 30 września 1925 r. w Wilnie. Pochowany został na cmentarzu Bernardyńskim obok rodziców (sektor C 32, al. na wprost kaplicy cmentarnej).

Za zasługi dla odrodzonej ojczyzny otrzymał Krzyż Komandorski Orderu Polonia Restituta (prawdopodobnie rok lub dwa lata przed śmiercią).



Bibliografia:
S. Konopka, Polska Bibliografia Lekarska, Warszawa 1984; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, s. 397–398 (bibliografia); А. Крылов-Толстикович, Русские врачи XIX-начала XX вв. Краткий медицинский биографический словарь, https://www.proza.ru/2016/06/24/778 [dostęp: 1 IX 2016]; P. Szarejko, Słownik Lekarzy Polskich XIX w., Warszawa 1994, t. 2; L. Narkowicz, Ziemacki Józef Kazimierz, „Nasza Gazeta” [Wilno] 2000, nr 30 (466); Album Chirurgów Polskich, red. W. Rudowski i A. Śródka, Wrocław 1990; T. M. Smirnowa, „Sokół Polski” w Petersburgu, widoczna historia, Sankt Petersburg 2008; Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге конец XIX – начало XX века, Санкт Петербург 2013, s. 175–190; Zarys dziejów Chirurgii Polskiej, red. W. Noszczyk, Warszawa 2011; Kalendarz Rzymsko-Katolickiego Towarzystwa Dobroczynności za 1908 rok, Sankt Petersburg 1908, s. 137; Księga pamiątkowa ku uczczenia CCCL rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, Wilno 1929, t. 2, s. 3–5, 28–29; Sprawozdanie z XIX Zjazdu Chirurgów Polskich w Warszawie, „Polski Przegląd Chirurgiczny” 1929, t. 2, nr 1; „Gazeta Lekarska” 1908, nr 7, s. 154; „Kraj” 1902, nr 40, s. 18, 1907, nr 6, s. 11 i nr 7, s. 3; „Przegląd Lekarski” 1902, nr 25, s. 377, 1909, nr 3, s. 42; „Przewodnik Gimnastyczny Sokół” 1925, nr 11, s. 210–211; „Świat” 1907, nr 15, s. 17–18; „Tygodnik Ilustrowany” 1919, nr 20, s. 317, nr 41, s. 681; K. Kosiński, Śp. prof. J. Ziemacki, w: Pamiętnik Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego, Wilno 1925, t. 1, s. 1–7 (tu spis prac Ziemackiego); K. Michejda, [wspomnienie pośmiertne], „Polski Przegląd Chirurgiczny” 1925, z. 4, s. 3–6. (tu spis prac Ziemackiego); „Nowiny Lekarskie” 1926, z. VI, s. 221 (wspomnienie pośmiertne); Jan Obst [J. Konrad], Ks. Rajmund Ziemacki, w 60 tą rocznicę śmierci męczeńskiej za ojczyznę, Wilno 1923; Główna Biblioteka Lekarska w Warszawie: sygn. GBL-S-2692 (Postać J. Ziemackiego, fot. ok. 1900 r.).