Wierzbiłłowicz (Wierzbiłowicz) Aleksander / Вержбилович Александр Валерианович (1849–1911), wiolonczelista, kompozytor, pedagog, całe życie związany z Petersburgiem.

Urodził się 27 grudnia 1849/ 8 stycznia 1850 r. w Petersburgu w rodzinie mieszanej. Ojciec, Walerian (1813–1865), szlachcic gub. mohylewskiej, absolwent Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Petersburskiego, radca dworu (VII ranga) wykładał geografię w Petersburskim Mikołajowskim Instytucie Sierot [Санкт-Петербургский Николаевский сиротский институт] i był wyznawcą katolicyzmu. Natomiast matka, Rosjanka Jelizawieta Iwanowna, była luteranką bądź prawosławną (teczka osobowa Wierzbiłłowicza zawiera sprzeczne informacje). Choć on sam został ochrzczony w prawosławiu, to jednak współcześni Rosjanie uważali go za potomka rodu polskiego (Г. Тимофеев, Вержбилович…, s. 220), a i Polacy-petersburżanie widzieli w nim swojego rodaka. Wychowywał się w rodzinie umuzykalnionej: ojciec, będąc wiolonczelistą-amatorem, wprowadził go w świat muzyki i został pierwszym nauczycielem. Wykształcenie średnie zdobył w prestiżowej Annenschule przy kościele luterańskim św. Anny (ul. Kirocznaja [Кирочная ул.] 8 a), gdzie kontynuował zajęcia muzyczne i uczestniczył w koncertach publicznych. Już w wieku 14 lat był znany jako dobrze rokujący młody wiolonczelista. Począwszy od roku akademickiego 1866/1867, rozpoczął profesjonalne kształcenie muzyczne, łącząc zajęcia w szkole ze studiami w Konserwatorium Petersburskim, gdzie dostał się do klasy Karła Ju. Dawydowa (1838–1889), wiolonczelisty europejskiej sławy; uczęszczał także do klasy zespołów kameralnych Teodora Leszetyckiego (1830-1915) i klasy kwartetu Leopolda Auera (1845–1930). W 1871 r. ukończył uczelnię, otrzymując wielki medal srebrny „ze względu na szczególne zdolności”.

Po studiach Wierzbiłłowicz rozpoczął działalność koncertującego muzyka, zdobywając renomę najlepszego ucznia Dawydowa i wybitnego wirtuoza nie tylko w Imperium Rosyjskim, lecz także w Europe Zachodniej. Pierwszy koncert solisty poza granicami rdzennej Rosji odbył się w Warszawie (1872). W późniejszych latach występował w Łodzi, Wiedniu, Konstantynopolu, Kopenhadze, Brukseli, Neapolu, Londynie, Berlinie, Frankfurcie nad Menem oraz w znakomitym lipskim Gewandhausie. W latach 1870–1880 niejednokrotnie brał udział w paryskich Concerts populaires Julesa Pasdeloupe’a (1819–1887). Od tego czasu doskonalił swoje umiejętności także w zakresie kameralistyki. Został stałym uczestnikiem kwartetu Towarzystwa Muzyki Kameralnej [Общество камерной музыки], które mianowało go w 1885 r. swoim członkiem honorowym. Wierzbiłłowicza zapraszano również do udziału w piątkowych wieczorach muzycznych Kółka znanego mecenasa i wydawcy Mitrofana P. Bielajewa (1836–1904), podczas których odbywały się prapremiery utworów młodej generacji rosyjskich kompozytorów. Piotr I. Czajkowski (1840–1893) powierzył znakomitemu kameraliście, a także Stanisławowi Barcewiczowi (1858–1929) i Siergiejowi I. Taniejewowi (1856–1915), petersburską premierę swojego znanego Tria a-moll (1882), zaś w 1892 r. Wierzbiłłowicz brał udział w pierwszym wykonaniu sekstetu smyczkowego Wspomnienie o Florencji [Воспоминание о Флоренции] jego autorstwa. Występował także w duetach podczas koncertów kameralnych, m.in. z Antonem G. Rubinsteinem (1829–1894) i Siergiejem W. Rachmaninowem (1873–1943). Jako jeden z pierwszych w Rosji wiolonczelistów utrwalił swój kunszt wykonawczy w postaci nagrań dźwiękowych utworów Johanna Sebastiana Bacha (1685–1750), Michaiła I. Glinki (1804–1857), P. Czajkowskiego i K. Dawydowa.

Wierzbiłłowicz stał się następcą swojego mistrza we wszystkich czołowych stołecznych instytucjach muzycznych. Od 1877 r. był pierwszym wiolonczelistą w orkiestrze włoskiej trupy operowej Teatru Maryjskiego , a następnie (1882–1885) w orkiestrze trupy rosyjskiej, współpracując ze znakomitym dyrygentem Eduardem Nápravníkiem (1839–1916) i z czołowymi europejskimi solistami. Uważano go wtedy za najbardziej utalentowanego artystę orkiestr Dyrekcji Teatrów Cesarskich (DTC), a 5 kwietnia/17 kwietnia 1898 r. wyróżniono najwyższym wówczas dla muzyka tytułem „Solista Jego Cesarskiej Mości”. To zobowiązywało wiolonczelistę nie tylko do wykonywania partii solowych podczas przedsięwzięć w instytucjach DTC, lecz także do udziału w koncertach dworskich.

Od 1878 r. Wierzbiłłowicz występował jako solista w koncertach renomowanego Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego [Императорское Русское музыкальное общество] (CRTM). W latach 1882–1905 był członkiem renomowanego kwartetu petersburskiego oddziału CRTM, założonego m.in. przez Henryka Wieniawskiego (1835–1880), w którym również zastąpił swojego nauczyciela. Zdaniem współczesnych „jego prawie 20-letnie uczestnictwo w znakomitym kwartecie Auera [wykonywał partię pierwszych skrzypiec] wyznaczyło okres świetności zebrań kameralnych naszego Towarzystwa Muzycznego” (О. В-ва, А. В. Вержбилович…, kol. 302). Jako uczestnik zespołu był pierwszym wykonawcą wielu kwartetów rosyjskich kompozytorów. Grał także w trio profesorów Konserwatorium wraz z żoną Leszetyckiego Anną N. Jesipową (1851–1914) i następcą Wieniawskiego na stanowisku kierownika i solisty kwartetu L. Auerem. W 1909 r. Wierzbiłłowiczowi nadano tytuł członka honorowego CRTM (obok wyróżnionych jednocześnie polskich pianistów Ignacego Jana Paderewskiego [1860–1941], Józefa Hofmanna [1876–1957] i Leopolda Godowskiego [1870–1938]).

W kierowanym przez CRTM Konserwatorium Petersburskim Wierzbiłłowicz pracował w latach 1882–1885 i 1887–1911; w 1905 r. wraz z czołowymi profesorami uczelni zrezygnował ze stanowiska i wrócił do wykładów dopiero po uzyskaniu przez placówkę autonomii. Tytuł profesora zwyczajnego drugiego stopnia przyznano mu w 1890 r., pierwszego zaś w 1908 r. W 1911 r. uhonorowano go tytułem profesora zasłużonego. Prowadził nie tylko specjalistyczną klasę gry na wiolonczeli, lecz także klasy zespołów kameralnych i kwartetu. Jego uczniowie zostali profesorami konserwatoriów Kijowskiego, Odeskiego, Rostowskiego, Saratowskiego, a także Petersburskiego (Jewgienij W. Wolf-Izrael [1872–1956]) i Moskiewskiego (wybitny Siemion M. Kozołupow [1884–1961]). Wśród polskich uczniów Wierzbiłłowicza szczególnym talentem byli obdarzeni: profesor Konserwatorium Kijowskiego Stefan Stanisław Wilkoński oraz profesor konserwatoriów Saratowskiego i Azerbejdżańskiego Leopold Rostropowicz (1892–1943, ojciec światowej sławy wiolonczelisty Mstisława L. Rostropowicza [1927–2007]), którzy stali się kontynuatorami szkoły wykonawczej Dawydowa i Wierzbiłłowicza. W 1908 r. wiolonczelista został jednym z założycieli Konserwatorium Ludowego [Народная консерватория] w Petersburgu – instytucji prowadzącej działalność oświatową i popularyzatorską (m.in. organizacja ogólnodostępnych koncertów).

Gra i temperament wykonawczy artysty, doskonała harmonia mistrzowskiej techniki i głębi interpretacji, śpiewny, ciepły, pełen dostojeństwa ton jego wiolonczeli wprawiały w zachwyt czołowych krytyków europejskich. Edmond van der Straeten (1826–1895) nazywał go najwybitniejszym wśród ówczesnych rosyjskich [sic!] wiolonczelistów. Opisy występów Wierzbiłłowicza świadczą o tym, że język jego artystycznej wypowiedzi rejestrował najmniejsze zmiany emocji. Podkreślano, że władał on sztuką bel canta na wiolonczeli, a pełne ekspresji wykonanie kantyleny było jego głównym atutem i wywierało na słuchaczach niezatarte wrażenie. „Wszyscy wyznają, iż w jego wiolonczeli zaklęta dziwnie wzniosła i poetyczna dusza. Jej skarg, narzekań, marzeń, a nawet uśmiechu bez wzruszenia niepodobna słuchać” – donosił petersburski korespondent warszawskiego tygodnika (N. B., Listy petersburskie, „Prawda. Tygodnik polityczny, społeczny i literacki” 1890, nr 3, s. 30). Z kolei wydawany w stolicy Rosji „Kraj” pisał o „sile pociągającej” i „ogólnym, pełnym sympatii uznaniu” talentu polskiego wiolonczelisty (1894, nr 16, s. 15).

Życie i twórczość Wierzbiłłowicza świadczą o ścisłych związkach z polską kulturą. Jako wybitny solista i kameralista niejednokrotnie występował w Polsce. Twórcza współpraca łączyła go z wybitnymi przedstawicielami polskiej sztuki wykonawczej: S. Barcewiczem, I. J. Paderewskim, J. Hofmannem, Aleksandrem Michałowskim (1851–1938), Erazmem Dłuskim (1857–1923) tak w rosyjskich stolicach, jak i w Warszawie. Poza tym aktywnie uczestniczył w koncertach organizowanych przez Polonię petersburską. 15/27 grudnia 1896 r., a także 4/16 grudnia 1899 r. występował podczas koncertów charytatywnych na rzecz Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny (RzTD) (którego członkiem honorowym został wybrany jesienią 1900 lub w 1901 r.). 4/17 grudnia 1909 r. uczestniczył w koncercie zorganizowanym w sali Zgromadzenia Szlacheckiego z inicjatywy „Ogniska Polskiego” na cześć Fryderyka Chopina (1810–1849) wraz ze śpiewaczką Adelajdą Bolską (1863 lub 1864 – 1930), pianistami Józefem Śliwińskim (1865–1930) i Feliksem Blumenfeldem (1863–1931). Angażował się w działalność polskiego kółka muzycznego „Lutnia”/ Towarzystwa muzycznego „Lira”, uczestnicząc m.in. w koncercie Chopinowskim 6/18 listopada 1899 r. oraz w wieczorze koncertowym 28 października/10 listopada 1906 r. ku czci Césara Cuiego (1835–1918), ucznia Stanisława Moniuszki (1819–1872). 24 lutego/9 marca 1903 r. obchodził w Petersburgu 30-lecie działalności artystycznej. Po koncercie benefisowym Polonia zorganizowała przyjęcie na 150 osób, zaś adresy ku czci jubilata wystosowały m.in. RzTD i „Lutnia”.

Swoje dzieła dedykowali mu zarówno rosyjscy, jak i polscy kompozytorzy: K. Dawydow, E. Nápravník, C. Cui, F. Blumenfeld, Zygmunt Zaremba, Ludwika Groppler (ok. 1834–1907?), Henryk Skirmunt (1869–1939). Znaną Elegię Pamięci F. Liszta [Элегия „Памяти Ф. Листа”] op. 17 poświęcił artyście wybitny rosyjski kompozytor, dyrektor Konserwatorium Petersburskiego Aleksandr K. Głazunow (1865–1936) i opatrzył dedykacją w języku polskim, zawierającą słowa „Kochanemu koledze”. Z kolei nestor rosyjskich twórców muzyki Nikołaj A. Rimski-Korsakow (1844–1908) opatrzył swoją Serenadę dedykacją „Niezrównanemu i niepowtarzalnemu artyście” (cyt. za: L. Korabielnikowa, Polacy…, s. 423). Wierzbiłłowicz szczególnie wyróżniał się jako wspaniały interpretator utworów F. Chopina. Wypełniając luki w skromnym wówczas rosyjskim repertuarze wiolonczelowym, muzyk dokonał licznych opracowań fortepianowych jego utworów na wiolonczelę. Wpływ polskiego geniusza przejawił się również w twórczości kompozytorskiej samego Wierzbiłłowicza (m.in. w Etiudzie i Tempo di Valse na wiolonczelę). Poza miniaturami na wiolonczelę i fortepian skomponował romanse: Эхо [Echo] do słów Aleksandra S. Puszkina (1799–1837) oraz Она поет [Ona śpiewa] i Желтый лист о стебель вьется [Żółty liść łodygę trąca] do słów Michaiła J. Lermontowa (1814–1841).

W ciągu swojej kariery był kilkakrotnie odznaczany: złotym medalem na wstędze stanisławowskiej (1883), orderami św. Anny III kl. (1887), św. Stanisława III kl. (1897) i św. Anny II kl. (1902).

Był dwukrotnie żonaty. Jego pierwsza małżonka Olga Ewald zmarła w 1885 r., za drugim razem w 1903 r. poślubił obywatelkę Niemiec, luterankę Berthę Prawit.

Co najmniej od 1894 r. aż do śmierci mieszkał w kamienicy czynszowej przy Piątej Rocie Pułku Izmaiłowskiego [5-я Рота Измайловского полка] (obecnie 5-ja Krasnoarmiejskaja ul. [5-я Красноармейская ул.]) 28.

Zmarł na nowotwór 2/15 marca 1911 r. w Petersburgu i został pochowany na Nekropolii Mistrzów Sztuki w Ławrze Aleksandra Newskiego .

Bibliografia:
Г. Тимофеев, Вержбилович, w: Новый энциклопедический словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона, Petersburg 1912, t. 10, s. 220; B. Chmara-Żaczkiewicz, Wierzbiłłowicz, w: Encyklopedia Muzyczna PWM. Część biograficzna, [T. 12], w-ż, red. E. Dziębowska, Kraków 2012, s. 181–182 (bibliografia); И. Петровская, Вержбилович, w: Музыкальный Петербург, 1801 – 1917: энциклопедический словарь-исследование, Санкт-Петербург 2009, t. 10, ks. 1, s. 155–156 (bibliografia); М. И. Алейников, Л. П. Махова, Вержбилович, Александр Валерьянович,
http://w.histrf.ru/articles/article/show/vierzhbilovich_wierzbillowicz_vierzhbolovich_alieksandr_aleksander_valierianovich_valierianovich (bibliografia) [dostęp: 30 XI 2017]; W. Antonczyk, Muzycy polscy jako nadworni soliści carów Rosji, w: Rola i wkład Polaków w kreację dziedzictwa kulturowego innych narodów, red. S. Kowalska, Poznań–Kalisz 2014, s. 79–80; taż, Środowisko muzyczno-artystyczne w organizacji Polonii petersburskiej (1884–1917), w: Wschodnie i zachodnie szlaki migracji Polaków, red. P. Kraszewski, M. Lachowicz, T. Nakoneczny, Poznań 2017, s. 97–111; L. Korabelnikova, Polacy w pierwszych konserwatoriach rosyjskich, w: Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne, red. Z. Lissa, Warszawa 1967, s. 423–424; E.S.J. van der Straeten, History of the Violoncello, the Viol Da Gamba, Their Precursors and Collateral Instruments: with Biographies of All the Most Eminent Players of Every Country, New York 1976, s. 621; Л. Гинзбург, История виолончельного искусства, ks. 3, Русская классическая виолончельная школа (1860–1917), Москва 1965, s. 122–174; О. В-ва, А. В. Вержбилович, „Русская Музыкальная Газета” 1911, nr 11–12, kol. 302–304; „Kraj” 1903, nr 9, 28 lutego/13 marca, s. 22 (Jubileusz Wierzbiłłowicza); Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Sankt Petersburga (CGIAStP) w Sankt Petersburgu: F. 361, op. 9, spr. 30 (Личное дело А. Вержбиловича – teczka osobowa A. Wierzbiłłowicza z pracy w Konserwatorium Petersburskim); ф. 408, оп. 1, д. 566, k. 110 (Петроградская консерватория Императорского Русского музыкального общества); Rosyjskie Państwowe Archiwum Historyczne (RGIA) w Sankt Petersburgu: F. 497, op. 5, spr. 547 (О службе артиста виолончелиста Александра Вержбиловича); Oddział Rękopisów Rosyjskiej Państwowej Biblioteki w Sankt Petersburgu: F. 136 (akta personalne A. Wierzbiłłowicza).


Fonografia:
A. Wierzbiłłowicz wykonuje Romans na wiolonczelę i fortepian K. Dawydowa, nagranie z 1904 r. [dostęp: 29 IX 2016]