Towarzystwo św. Wincentego à Paulo (TowWaP) / Общество св. Викентия из Паули, rzymskokatolickie stowarzyszenie dobroczynne utworzone przez petersburską Polonię w 1908 r., oparte na zasadzie wzajemnej pomocy w obrębie niewielkich wspólnot.

Formuła działalności dobroczynnej, która stała się znakiem rozpoznawczym TowWaP, wykrystalizowała się we Francji w latach 30. XIX w. Jego główny założyciel, Antoine-Frédéric Ozanam (1813–1853), wywodził się ze stowarzyszenia młodzieży katolickiej „Société des bonnes études”, urządzającego tzw. konferencje historyczne, tj. dysputy o literaturze, filozofii i historii. W 1833 r. dojrzała w nim myśl przekształcenia konferencji w grupy wsparcia dla ludzi potrzebujących. Nazwa nawiązywała do postaci kanonizowanego w 1737 r. św. Wincentego à Paulo (1581–1660), francuskiego księdza, założyciela zgromadzeń szarytek i lazarystów, patrona dzieł miłosierdzia w Kościele katolickim. Na ziemie polskie francuskie stowarzyszenie dotarło już w 1849 r., a u schyłku XIX w. jego oddziały działały w największych polskich ośrodkach wszystkich trzech zaborów. Na grunt rosyjski idea została przeszczepiona przez petersburską Polonię. Inicjatorami były osoby świeckie: Zygmunt Kawecki, Ludwik Monkiewicz (1848–1925) i jego żona Sabina z Ihnatowiczów (1859 lub 1860–1937). Przyjęcie przez powstałe nad Newą konferencje statusu towarzystwa dobroczynności zostało podyktowane restrykcyjnymi wymogami rosyjskiego ustawodawstwa.

TowWaP zostało włączone do stołecznego rejestru stowarzyszeń 13/26 maja 1908 r. (zmiany statutu dokonano 9/22 czerwca 1909 r.), Towarzystwo Pań Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo – 17 lutego/2 marca 1909 r. Na czele męskiego stowarzyszenia stanął bp sufragan mohylewski Jan Cieplak (1857–1926), jego zastępcą został L. Monkiewicz; miejscowemu zrzeszeniu przewodniczył Z. Kawecki. Stowarzyszeniem kobiecym kierowała S. Monkiewicz. Statuty obu organizacji były prawie jednobrzmiące. Za cel stawiały sobie „dzieło miłosierdzia”, rozumiane jako materialna i moralna pomoc ubogim i chorym. Wsparcie potrzebujących mogło przybierać różne formy, od umieszczania w placówkach opiekuńczych, przez edukację nieletnich, pomoc dorosłym w znalezieniu pracy lub zbyciu wytwarzanych dóbr, po umożliwienie powrotu w rodzinne strony; żeńska organizacja dodatkowo brała pod opiekę „dziewczęta upadłe”. Członkostwo w TowWaP obwarowano przynależnością do obrządku rzymskokatolickiego, obostrzenie to nie dotyczyło darczyńców. Roczna składka członkowska wynosiła 1 rub., co miało zachęcić do udziału także osoby niezamożne. Stowarzyszeniami zarządzała dziesięcioosobowa Rada Wyższa (przewodniczący, wiceprzewodniczący, sekretarz, kasjer oraz sześciu członków) z siedzibą przy ul. Pierwaja Rota [1-ой Роты ул.] (obecnie ul. Pierwaja Krasnoarmiejskaja [1-я Красноармейская ул.]) 11, wybierana przez walne zebranie i kontrolowana przez dwuosobową komisję rewizyjną. Obszar aktywności TowWaP obejmował całe Imperium Rosyjskie, gdzie tylko mogło ono tworzyć swoje struktury, czyli tzw. konferencje, liczące nie mniej niż 10 i nie więcej niż 35 osób; faktycznie wystarczyły tylko trzy osoby, nie musiało być wśród nich duchownego. Autonomiczne względem siebie konferencje zwoływały zebrania raz na tydzień, natomiast zebranie plenarne całej organizacji odbywało się raz w roku.

W 1910 r. w Petersburgu działało dziewięć damskich konferencji: założona 14/27 grudnia 1908 r. konferencja św. Elżbiety przy kościele św. Katarzyny (30 czynnych członkiń, sprawujących opiekę nad 83 rodzinami), zbierająca się przy prosp. Newskim [Невский пр.] 32 m. 51; założona 1/14 marca 1909 r. konferencja Najsłodszego Serca Jezusa w parafii św. Kazimierza za Narwską rogatką (12 członkiń, 20 rodzin), zbierająca się przy ul. Uszakowskiej [Ушаковская ул.] (obecnie ul. Zoi Kosmodiemjanskoj [Зои Космодемьянской ул.]) 22; utworzona 10/23 stycznia 1910 r. konferencja św. Józefa przy tejże parafii (20 członkiń, 31 rodzin); założona 22 lutego/7 marca 1909 r. konferencja Najświętszego Serca Maryi Panny w parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (11 członków, 77 rodzin); powołana do życia 23 kwietnia/6 maja 1909 r. konferencja św. Zyty przy parafii Wniebowzięcia NMP (36 członków, 37 rodzin), zbierająca się przy ul. Pierwaja Rota 11; utworzona 8/21 października 1909 r. konferencja św. Zyty w parafii św. Katarzyny (20 członków, 26 rodzin), zbierająca się w sali bibliotecznej przy prosp. Newskim 32; założona 16/29 listopada 1909 r. konferencja św. Teresy w parafii św. Stanisława (13 członków, 27 rodzin), zbierająca się przy ul. Małaja Mastierskaja [Малая Мастерская ул.] (obecnie ul. Mastierskaja [Мастерская ул.]) 9 m. 10; powołana do życia 25 marca/7 kwietnia 1910 r. konferencja Zwiastowania NMP (9 członków, 24 rodziny), zbierająca się w lokalu szkoły elementarnej na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров] przy ul. 15 Linia [15-я линия]; założona 9/22 maja 1910 r. konferencja św. Marty na stronie Wyborskiej (7 członków, 10 rodzin), zbierająca się w lokalu szkoły przy ul. Arsenalnoj [Арсенальная ул.] 8.

W 1914 r. w Petersburgu działało dziewięć konferencji męskich. Najzamożniejszym komitetem Towarzystwa była zarazem najstarsza, bo utworzona jeszcze 11/24 grudnia 1907 r. konferencja św. Katarzyny (kierowana przez Antoniego Koncewicza) w parafii kościoła św. Katarzyny; liczyła 30 członków rzeczywistych i miała pod opieką 15 rodzin; zebrania odbywały się przy prosp. Newskim 34 m. 11. Jej roczny dochód w 1914 r. wyniósł ponad 2,4 tys. rub. Działały też konferencja Wniebowzięcia NMP przy katedrze Zaśnięcia NMP (15 członków rzeczywistych, 16 rodzin pod opieką, prezes ks. Wincenty Przesmycki (1848–1917), zebrania w gmachu seminarium duchowego); konferencja św. Kazimierza przy kościele św. Kazimierza za rogatką Narwską (35 członków rzeczywistych, 12 rodzin pod opieką, prezes Stanisław Juniewicz, zebrania przy ul. Uszakowskiej 22 w domu parafialnym); konferencja św. Stanisława przy kościele św. Stanisława (15 członków rzeczywistych, 7 rodzin pod opieką, prezes ks. hr. Edward O’Rourke (1876–1943), zebrania przy ul. M. Mastierskaja 9 w mieszkaniu proboszcza parafii); konferencja św. Franciszka Serafickiego przy kościele św. Franciszka z Asyżu (56 członków rzeczywistych i 4 honorowych, 30 rodzin pod opieką, prezes Ludwik Markiewicz, zebrania przy ul. Pierwaja Rota 11); konferencja św. Antoniego przy kościele Serca NMP na Piaskach (42 członków rzeczywistych, 25 rodzin pod opieką, prezes ks. Antoni Malecki (1861–1935), zebrania przy ul. Kiriłłowskiej [Кирилловская ул.] 19); konferencja św. Marcina przy kościele Nawiedzenia św. Elżbiety przy cmentarzu katolickim w dzielnicy Wyborskiej (25 członków rzeczywistych, 11 rodzin pod opieką, prezes Kazimierz Arciszewski, zebrania w przycmentarnym szkolnym lokalu); konferencja św. Jana Kantego przy kaplicy św. Jana Kantego w Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (38 członków rzeczywistych, 12 rodzin pod opieką, prezes Ignacy Więczkowski, zebrania w szkolnym lokalu na Wyspie Wasiljewskiej przy ul. 15 Linia [15-я линия] 20). W 1915 r. w kościele św. Bonifacego na stronie Piotrogrodzkiej otwarto jeszcze jedną, dziesiątą z kolei konferencję Towarzystwa – św. Piotra (prezes – proboszcz parafii ks. Antoni Około-Kułak (1883–1940).

Sposób funkcjonowania wszystkich konferencji TowWaP był podporządkowany ścisłym regułom. Członkowie stowarzyszenia zobowiązywali się do przestrzegania regulaminu i do kierowania się zaleceniami wydanego w 1906 r. w Poznaniu Przewodnika Tow. Św. Wincentego à Paulo. Wewnętrzne regulacje bardzo szczegółowo opisywały życie zrzeszeń, włącznie z porządkiem posiedzeń konferencji, formularzami ksiąg kasowych, wzorcami bonów, protokołów i sprawozdań, a nawet listą odmawianych modlitw czy wyposażeniem sali spotkań. Dzięki precyzyjnej reglamentacji wszystkich sfer w działania TowWaP mogły się włączyć także osoby mniej „obyte”; równość wszystkich członków, niezależnie od pozycji społecznej, była także widoczna w używaniu zwrotów „siostro”, „bracie”. Egalitaryzm sprawiał, że „każdy członek czu[ł], że jest niezbędnem kółeczkiem w olbrzymim mechanizmie” – inaczej niż w innych towarzystwach dobroczynnych” (Tow. Św. Wincentego à Paulo. Jego założenie i rozwój, „Wiadomości Archidyecezyalne” 1909, nr 2, kol. 17). „Pomimo rozmaitych zewnętrznych warunków, ten sam duch braterski miłości wzajemnej łączy konferencje całego świata, ożywia je i potęguje gotowość pojedynczych członków do poświęcenia swojej pracy, czasu i zasobów dla ulżenia doli bliźniego” – podsumowywało petersburskie pismo katolickie („Pod Znakiem Krzyża” 1914, nr 9, s. 135). Poszczególne konferencje nie mogły się pochwalić spektakularnymi osiągnięciami, bo też stawiały sobie cele proporcjonalne do posiadanych środków. Pieniądze pozyskiwano głównie z cotygodniowej kolekty i okazjonalnych kwest kościelnych, z zasady nie organizowano balów ani przedstawień charytatywnych. Zebrane sumy nie były duże, np. w 1914 r. wydatkowano na potrzebujących nieco ponad 5 tys. rub., a nadto zebrano około 300 rub. dla ofiar wojny. Trzeba jednak pamiętać, że nadrzędnym celem TowWaP była pomoc bliźnim w doskonaleniu duchowym. Aspekt moralny (umacnianie wiary chrześcijańskiej, pomoc w podniesieniu się z upadku) przeważał nad potrzebami materialnymi. Członkowie TowWaP winni byli zbliżyć się do potrzebujących, by poznać ich niedomagania i pomóc je przezwyciężyć (a nie je rozwiązać).

Skrupulatnie przestrzeganą regułą okazywania pomocy ubogim było wydawanie świadczeń w naturze, prawie nigdy zaś w formie wsparcia finansowego. Ubogim wręczano bony uprawniające do nabycia u wyselekcjonowanych sprzedawców towarów pierwszej potrzeby: pożywienia, drzewa na opał, odzieży czy pościeli. Asygnaty drukowano na kolorowym papierze (każdy rodzaj bonu miał swoją barwę) i opatrywano numerami seryjnymi. Pozwalało to ewidencjonować dary i na bieżąco kontrolować ich wykorzystanie: rodzinę identyfikowano po przypisanym jej na stałe numerze, z kolei seria informowała o czasie wydania biletu. Każdy bon opatrywano pieczęcią konferencji, a dla uniknięcia spekulacji numery seryjne wydanych bonów zapisywano w protokole. Co miesiąc rozliczano się z placówkami handlowymi uczestniczącymi w programie, regulując należności według ustalonych z góry cen. Zgodnie z normą przyjętą przez wszystkie konferencje 1 bon na chleb odpowiadał 5 funtom chleba tygodniowo dla osoby dorosłej lub dwojga dzieci, natomiast 1 bon na krupy pozwalał nabyć dwa funty kaszy gryczanej lub jaglanej w tygodniu; mleko przeznaczano dla dzieci i osób chorych.

Poza statutową działalnością TowWaP podejmowało wiele inicjatyw, które nieraz przekształcały się w samodzielne „projekty”. Były wśród nich: połączone z przytułkiem biuro poszukiwania pracy dla służących (prosp. Newski 34 m. 31), schronisko da słuchaczek Wyższych Kursów Naukowych, „Ognisko” św. Józefa dla rękodzielniczek (prosp. Newski 34 m. 26), czasopismo katolickie „Pod Znakiem Krzyża”, księgarnia katolicka czy Rzymskokatolickie Towarzystwo „Oświata”. Wielopłaszczyznowa aktywność TowWaP wzbudziła niepokój Departamentu Spraw Religijnych Wyznań Obcych [Департамент духовных дел иностранных исповеданий]. Pod jego naciskiem TowWaP zostało zdelegalizowane – 16/29 marca 1912 r. zdelegalizowano konferencje męskie, a 21 marca/2 kwietnia – żeńskie, działacze zaś Towarzystwa – Leon Groński, L. Monkiewicz i Aleksander Pietrokoński – podjęli próbę ponownej rejestracji. Ich starania zostały uwieńczone sukcesem, nie obyło się jednak bez koncesji. Przede wszystkim ograniczono obszar działalności TowWaP do samego Petersburga, zabroniono otwierania konferencji w innych miejscowościach oraz zakazano udzielania pomocy nie-katolikom. Identyczne poprawki wniesiono do statutu Towarzystwa Pań Miłosierdzia, którego reprezentantki – Helena Karłowicz, wdowa po wybitnym inżynierze wojskowym generale majorze Władysławie Karłowiczu (1834–1892), Amelia Matusiewicz i S. Monkiewicz – także wniosły o przywrócenie do życia zdelegalizowanej instytucji (21 marca/3 kwietnia 1912 r.). Nowe statuty zatwierdzono 28 kwietnia/11 maja 1912 r.

Dostępne źródła drukowane nie przynoszą informacji o losach petersburskich konferencji TowWaP w dobie porewolucyjnej (1917).



Bibliografia:
B. Czaplicki, Katolicka działalność dobroczynna w Rosji w latach 1860–1918, Warszawa 2008, s. 150–157; Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 80–81; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 51–52; Kalendarz Rz. Katolicki „Pod Znakiem Krzyża” na rok Pański 1912, Petersburg 1901, s. 3–20, 25–28, 36–52 (m.in. rys historyczny, materiały informacyjne, statuty w jęz. rosyjskim, sprawozdania z działalności za 1910 r.); O towarzystwie św. Wincentego à Paulo, „Wiadomości Archidyecezyalne” 1909, nr 9, kol. 11–17; O towarzystwie św. Wincentego à Paulo, „Pod Znakiem Krzyża” 1914, nr 8, 120–121; 1914, nr 9, s. 134–135; nr 10, s. 153–154; nr 11–12, s. 167–168; Towarzystwo św. Wincentego à Paulo „Wiadomości Archidyecezyalne” 1909, nr 3,kol. 14–18; Tow. św. Wincentego a Paulo. Jego założenie i rozwój, tamże 1909, nr 2, kol. 14–18; Towarzystwo św. Wincentego à Paulo, „Pod Znakiem Krzyża” 1910, nr 18, s. 15; Towarzystwo św. Wincentego à Paulo, „Pod Znakiem Krzyża. Wiara i Życie” 1910, nr 38, s. 12–14 (matryca bonów, wzór sprawozdania); Towarzystwo św. Wincentego à Paulo, „Wiara i Życie” 1908, nr 5, s. 8–10.