Parczewski Tomasz / Парчевский Фома Яковлевич (1880–1932), polski filozof, cywilny gubernator Kronsztadu w 1917 r.

Urodził się 11 stycznia 1880 r. w rodzinie ziemiańskiej w pow. mścisławskim w gub. mohylewskiej. Jego ojcem był Jakub Wilhelmowicz, o matce brak wiadomości. Miał dwóch braci, Pawła i Kazimierza, oraz dwie siostry. W Petersburgu osiadł na początku XX w. W sierpniu 1900 r. wstąpił na Wydział Fizyko-Matematyczny Uniwersytetu Petersburskiego. W 1907 r. przeniósł się na Wydział Historyczno-Filologiczny tej uczelni, gdzie na przełomie września–października 1912 r. na podstawie rozprawy dotyczącej antynomii czystego rozumu pt. „Doktryna Kanta” otrzymał dyplom pierwszego stopnia (magisterski). Inspiracją dla pracy dyplomowej i późniejszych zainteresowań badawczych Parczewskiego były zapewne zajęcia prowadzone przez kierownika katedry filozofii neokantystę prof. Aleksandra I. Wwiedienskiego (1856–1925) – być może w ramach jego seminarium przygotował wspomnianą pracę, a z pewnością wykłady privat-docenta na Wydziale Historyczno-Filologicznym – współtwórcy i propagatora intuicjonizmu Nikołaja O. Łosskiego (1870–1965). W okresie studiów zainteresował się też polityką, zwłaszcza działalnością socjalistów z Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), z którymi stykał się w Polskiej Kuchni Studenckiej na prosp. Zabałkańskim [Забалканский пр.] 18/20 (obecnie prosp. Moskiewski [Mосковский пр.]). Wśród studentów-Polaków, prawdopodobnie na zebraniu studenckiego koła filozoficznego, poznał ok. 1910 r. wybitnego polskiego filozofa Tadeusza Kotarbińskiego (1886–1981), podówczas doktoranta na Uniwersytecie Lwowskim, z którym po osiedleniu się w Polsce połączyła go przyjacielska więź.

Między wrześniem 1911 a wrześniem 1912 r. odbył Parczewski zasadniczą służbę wojskową w Moskwie. Starał się o przydział w lotnictwie, jednak – jako katolik – spotkał się z odmową władz i został przydzielony do piechoty. W październiku 1912 r. osiadł z rodziną w Kronsztadzie, gdzie objął posadę nauczyciela jęz. rosyjskiego w Męskim Gimnazjum Cesarza Aleksandra II. Zamieszkał w drewnianym domu przy ul. Cytadelskiej [Цитадельская ул.] (obecnie ul. Surgina [Сургина ул.]). W czasie I wojny światowej pełnił w stopniu chorążego służbę w bazie rosyjskiej Floty Bałtyckiej w Sveaborgu pod Helsinkami. Jako adiutant przyboczny komendanta bazy gen. Aleksandra F. Bauera (1852–?) nadzorował m.in. prace inżynieryjne na jednym z odcinków umocnień. W wyniku konfliktu z dowództwem miejscowej żandarmerii, spowodowanym zdemaskowaniem korupcji wśród jej funkcjonariuszy, w maju 1916 r. przeniesiony został na własną prośbę do Kronsztadu. Opowiada w pamiętniku, że za ujawnienie wspomnianych nadużyć odznaczono go „Anną 3-go stopnia”, czyli Orderem św. Anny III kl., brak jednak jego nazwiska w spisie kawalerów tego orderu (być może otrzymał Medal Honorowy św. Anny). W garnizonie bazy kronsztadzkiej pełnił kolejno służbę jako dowódca kompanii pospolitego ruszenia, kompanii przy komendanturze miasta, do której zadań należał nadzór nad aresztantami, rannymi i jeńcami, a od stycznia 1917 r. dowódca pułku pospolitego ruszenia. Ponownie podjął też pracę nauczyciela w gimnazjum.

Aresztowany na początku rewolucji lutowej przez marynarzy zrewoltowanego garnizonu bazy kronsztadzkiej, po trzydniowym pobycie w więzieniu (1–3 marca 1917 r.) został zwolniony i przywrócony na stanowisko dowódcy kompanii pospolitego ruszenia. Wpłynął wówczas na zmianę zadań dowodzonej przez siebie jednostki, która będąc podporządkowaną komendantowi twierdzy kronsztadzkiej, przekształciła się w wydział żywnościowo-ewakuacyjny. Na początku kwietnia 1917 r. jako przedstawiciel tegoż wydziału został członkiem grupy bezpartyjnej w Kronsztadzkiej Radzie Delegatów Marynarskich, Żołnierskich i Robotniczych. 29 maja 1917 r. wybrano go z ramienia Kronsztadzkiej Rady „pomocnikiem komendanta twierdzy [kronsztadzkiej] do spraw cywilnych”, a następnego dnia Rząd Tymczasowy ks. Gieorgija J. Lwowa (1861–1925) mianował Parczewskiego cywilnym komisarzem Kronsztadu w randze ministra. Jak sam pisze, do władzy wyniósł go przypadek, a właściwie sformułowany przez niego wniosek o zażegnanie nabrzmiewającego konfliktu kompetencyjnego między Kronsztadzką Radą a rządem ks. Lwowa. Jego kandydaturę poparli delegaci wszystkich partii i bezpartyjni, z wyjątkiem bolszewików, którzy nie wzięli udziału w głosowaniu.

Inną wersję tego wydarzenia przedstawił jeden z bolszewickich liderów buntu kronsztadzkiego Fiodor F. Raskolnikow (1892–1939, właśc. Ilin), który pisał: „Do czerwca 1917 r. Kronsztad został niemal na trwałe opanowany przez naszą partię […]. W rezultacie kryzysu, który otrzymał szumną nazwę «republiki kronsztadzkiej», rządowy komisarz kadet Piepieliajew został usunięty, a na jego miejsce został przez nas wybrany bezbarwny pedagog Parczewski, którego Kronsztadzka Rada z miejsca wzięła pod kciuk”. Raskolnikow przytoczył też opis osobliwego zachowania nowo obranego komisarza podczas jednego z posiedzeń Rady: „Interesujące, ale również komisarz Rządu Tymczasowego Parczewski, który próbował jednocześnie dogodzić księciu Lwowowi i nam, uczestniczył w tym zebraniu i także głosował za uczestnictwem w demonstracji. Zresztą większą część posiedzenia przespał spokojnie przy swoim krześle, spuściwszy głowę na pierś. Podniósł rękę zapewne mechanicznie, drzemiąc, nie wiedział, o co chodzi”. Z kolei sam Parczewski swoją rolę w Kronsztadzkiej Radzie i dążenie do niewikłania się w spory partyjne przedstawił następująco: „Stosunek mój do sowietu układał się sam przez się. Sowiet był realną siłą, ja zaś żadnej siły do swej dyspozycji nie posiadałem. Byłem człowiekiem przypadkowym, na którym stanął kompromis między sowietami a rządem, a więc niedługowiecznym na urzędzie (tj. dopóki potrzebny kompromis), człowiekiem, prawda, tolerowanym, lecz bez wielkiego zachwytu. […] Byłem przedstawicielem rządu, nadto wyniesionym przezeń na stanowisko wyższe niż to, na jakie mnie obrano w Kronsztadzie. Jednak w rządzie miałem oparcie tylko moralne. I tu na miejscu byłem na łasce siły fizycznej, która mnie podległą nie była, a którą dysponował sowiet. […] Miałem pewną swobodę inicjatywy i czynu w sprawach administracyjno-gospodarczo-organizacyjnych. Tu jednak inicjatywa moja, o czym mówię dalej, sowietowi się nie podobała i stała się niebawem jedną z przyczyn usunięcia mnie przez sowiet”. 27 lipca Kronsztadzka Rada uchwaliła wobec niego wotum nieufności. Urząd „pomocnika komendanta twierdzy do spraw cywilnych”, czyli komisarza rządu Aleksandra F. Kiereńskiego (1881–1970), pełnił do 8 sierpnia 1917 r.

Na początku 1918 r. Parczewski otworzył przewód habilitacyjny na Uniwersytecie Piotrogrodzkim, którego w warunkach rosyjskiej wojny domowej nie zdążył ukończyć (w lipcu 1918 r. złożył jeden egzamin). Po czerwcowym ostrzale Kronsztadu przez zbuntowaną przeciwko bolszewikom załogę fortu „Krasnaja Gorka” [Красная Горка (Алексеевский)] (jeden z pocisków trafił w budynek sąsiadujący z domem, w którym mieszkał) w lipcu 1919 r. przeniósł się na stałe do Piotrogrodu, gdzie staraniem prof. Aleksieja A. Szachmatowa (1864–1920), kierownika Oddziału (II) Języka i Literatury, otrzymał w Rosyjskiej Akademii Nauk etat asystenta i skierowanie do badań w dziedzinie folkloru białoruskiego i archeologii. W związku z tym w lutym–marcu oraz lipcu 1920 r., a także w lutym–marcu 1921 r. przebywał w filii Moskiewskiego Instytutu Archeologicznego w Witebsku. W latach 1919–1921 wykładał też w piotrogrodzkiej Szkole Dowództwa Floty oraz na kursach pedagogicznych. Objęty był programem socjalnym utworzonej w 1920 r. przez pisarza Maksyma Gorkiego (1868–1936) Centralnej Komisji ds. Polepszenia Bytu Uczonych. W związku z wojną polsko-bolszewicką w lipcu 1920 r. piotrogrodzka Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy (WCzK) zatrzymała Parczewskiego. Do września tego roku przebywał w areszcie przy ul. Gorochowej [Гороховая ул.] 2, a następnie w więzieniu śledczym przy ul. Szpalernej [Шпалерная ул.] 25, skąd wraz z żoną przewieziono go do więzienia wewnętrznego Wydziału Specjalnego WCzK w Moskwie na Łubiance. Zwolniony został w październiku tego roku i powrócił do Piotrogrodu. W lipcu 1921 r. wygłaszał jeszcze wykłady z filozofii na Uniwersytecie w Astrachaniu. Jego długotrwałe starania o wyjazd do odrodzonej Polski (polskim paszportem, wydanym przez Komisariat do Spraw Polskich przy Ludowym Komisariacie do spraw Narodowości, legitymował się od sierpnia 1918 r.) zakończyły się sukcesem dopiero w sierpniu–wrześniu 1921 r.

W latach 1927–1931 Parczewski mieszkał w Warszawie, najpierw przy ul. Mokotowskiej 17/16, później na Żoliborzu, przy ul. Ustronie 2/92. W prywatnych gimnazjach, m.in. Gimnazjum Męskim Stefana Żuchowskiego oraz Gimnazjum Męskim Rocha Kowalskiego, wykładał podstawy filozofii i historię. Angażował się też w działalność środowiska filozofów, m.in. w 1925 r. w imieniu Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Warszawskiego (UW) zaprosił z wykładami osiadłego w Pradze prof. N. Łosskiego, któremu zaproponowano objęcie katedry filozofii na Wydziale Teologicznym UW. W roku 1927 w ramach Warszawskiego Towarzystwa Filozoficznego (WTF) był jednym z najaktywniejszych członków Komitetu Wykonawczego I Polskiego Zjazdu Filozoficznego. Współpracował również z „Przeglądem Filozoficznym”, organem WTF, oraz wydawanym we Lwowie pod redakcją prof. Kazimierza Twardowskiego (1866–1938) „Ruchem Filozoficznym”. Na łamach tych pism opublikował m.in. streszczenie referatu wygłoszonego na I Polskim Zjeździe Filozoficznym pt. Wiadomości o współczesnej filozofii rosyjskiej („Przegląd Filozoficzny” 1927, R. 30, s. 88–89) oraz autoreferat z odczytu wygłoszonego na 355 plenarnym posiedzeniu WTF pt. Typ psychologiczny Polaka („Ruch Filozoficzny” 1930–1931, t. 12, s. 223–224). Bibliografię prac autorstwa Parczewskiego uzupełniają publikacje książkowe: Храбрость и мужество (психологический этюд) [Odwaga i męstwo (etiuda psychologiczna)] (St. Petersburg 1916), Intuitywizm Łosskiego (Warszawa 1925) oraz pamiętniki Kronsztad na tle rewolucji rosyjskiej (Warszawa 1935).

Parczewski był dwukrotnie żonaty.Jego pierwszą żoną była poślubiona przed 1912 r. Zofia W. Iwanowa, która po 1920 r. pozostała z synem w Piotrogrodzie. W 1924 r. ożenił się z Wacławą Rudnicką (31 grudnia 1904 w Uładówce na wschodnim Podolu – 6 lipca 1965 w Warszawie). Z pierwszego małżeństwa miał dwoje dzieci: Zofię (ok. 1910 w Petersburgu – 15 marca 1918 w Kronsztadzie na cholerę) oraz mieszkającego w Leningradzie syna Grzegorza/Grigorija (1914 w Kronsztadzie lub Sveaborgu – ?), autora książek o kulturze szlacheckiej XIX w., z drugiego: Lecha Tomasza Jarosława (25 lutego 1924 w Warszawie – 1 kwietnia 1966 w Wyszkowie), którego ojcem chrzestnym był prof. T. Kotarbiński.

Zmarł 16 lipca 1932 r. Pochowany został na cmentarzu Bródnowskim w Warszawie (al. 53 E).


Bibliografia:
I. Getzler, Kronstadt 1917–1921. The fate of a soviet democracy, Cambridge 1983; Т. Оболевич, Фома Парчевский – первый польский исследователь А. Ф. Лосева, „Бюллетень Библиотеки истории русской философии и культуры «Дом А. Ф. Лосева»”, 2014 nr 19, s. 110–113; Н. О. Лосский, Воспоминания. Жизнь и философский путь, München 1968; Т. Оболевич, Польские философы и Петербург. Фома Парчевский и другие, „Соловьёвские исследования” 2015 nr 2 (46), s. 137-158; Т. Парчевский, Записки губернатора Кронштадта, обр. Т. Бохун, пер. Е. Гендель, Санкт-Петербург 2009; T. Parczewski, Kronsztad na tle rewolucji rosyjskiej, Warszawa 1935; T. Parczewski, Pamiętniki gubernatora Kronsztadu, wstęp T. Bohun, Warszawa 2006; Ф. Ф. Раскольников, Кронштадт и Питер в 1917 году, Москва 1990; Archiwum rodzinne Adama Parczewskiego (wnuka T. Parczewskiego); „Ruch Filozoficzny” 1932–1935/1936, t. 13, s. 65 (pośmiertna nota biograficzna); Biblioteka Wydziału Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie: Korespondencja Parczewskiego z Kazimierzem Twardowskim (PTF 02.1, t. 28) i Tadeuszem Kotarbińskim (U 598.1, t. 32).

Т. Оболевич, Польские философы и Петербург. Фома Парчевский и другие, „Соловьёвские исследования” 2015 nr 2 (46). Czytać...