„Sprawa Polska” / «Справа польска», tygodnik polityczny ukazujący się w Piotrogrodzie w latach 1915–1917, organ prasowy Komitetu Narodowego Polskiego (KNP), subsydiowany przez Narodową Demokrację (ND).

Inicjatywa utworzenia „Sprawy Polskiej” (SP) pojawiła się w kręgu członków KNP za sprawą Romana Dmowskiego (1864–1939). Wczesną jesienią 1915 r. – wespół z licznymi wychodźcami po ewakuacji Królestwa Polskiego – w Piotrogrodzie znaleźli się wszyscy znaczniejsi przedstawiciele elity intelektualnej i politycznej ND (endecji) na czele z głównym ideologiem ruchu narodowego Zygmuntem Balickim (1858–1916). Filarami piotrogrodzkiego przedsięwzięcia wydawniczego byli znani publicyści związani z Ligą Narodową: Stanisław Kozicki (1876–1958), korespondent petersburski, a następnie redaktor naczelny „Gazety Warszawskiej” (GW), członek zarządu głównego Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego oraz sygnatariusz telegramu dziękczynnego do wielkiego księcia Mikołaja N. Romanowa młodszego (1856–1929) w odpowiedzi na odezwę tegoż z 14 sierpnia 1914 r. o woli zjednoczenia ziem polskich pod auspicjami Rosji; prawnik Bohdan Wasiutyński (1882–1940), redaktor naczelny „Przeglądu Narodowego”, w II RP senator, oraz Zygmunt Wasilewski (1865–1948), absolwent wydziału prawa Uniwersytetu Petersburskiego, krytyk literacki, redaktor naczelny lwowskiego „Słowa Polskiego”.

Siedziba redakcji (a zarazem administracji pisma) mieściła się w trzech pokojach obszernego mieszkania w zaułku Sapiornym [Сапёрный пер.] 10 m. 39, wynajmowanego przez Z. Wasilewskiego. SP była redagowana zespołowo. Formalnie jej redaktorem odpowiedzialnym pozostawał S. Kozicki, zastąpiony od stycznia 1917 r. przez Wasilewskiego. Jako wydawca tygodnika figurował sekretarz Wydziału Wykonawczego KNP Konstanty Broel-Plater (1872–1927) – działacz konserwatywny związany z utworzonym w 1905 r. w Warszawie konserwatywnym Stronnictwem Polityki Realnej (SPR), przebywający w Piotrogrodzie (z przerwami) od połowy roku 1915 do końca 1917 r. Począwszy od numeru 31. za 1917 r., tj. od połowy sierpnia tamtego roku, funkcję tę pełnił zaprzyjaźniony z R. Dmowskim działacz ND, wydawca i księgarz Mieczysław Niklewicz (1880–1948). Do połowy 1916 r. numery pisma wychodziły spod prasy drukarni „Naucznoje Dieło” [Научное дело] przy prosp. Zagorodnym [Загородный пр.] 74, należącej do działacza społecznego i przedsiębiorcy Adama Smolińskiego (1868 – po 1842), następnie (począwszy od numeru 27.) – w Drukarni Polskiej „Sztandar”, prowadzonej w zaułku Stolarnym [Столярный пер.] 18 przez Michała Głodkowskiego i S-kę.

Nakład SP dochodził do 2 tys. egzemplarzy. Prenumeratę SP, prócz administracji tygodnika, prowadziła administracja tożsamego ideowo petersburskiego „Dziennika Polskiego” (DP) przy ul. Kaznaczejskiej [Казначейская ул.] 5 oraz Księgarnia Polska. W 1916 r. roczna prenumerata wynosiła 10 rub., półroczna – 5 rub., kwartalna – 2,5 rub.; w roku 1917 było to odpowiednio 18, 9 i 4,5 rub. W sprzedaży ulicznej i na kolei znajdowały się pojedyncze egzemplarze pisma, sprzedawane po wyższych cenach. Zysk z prenumeraty i ze sprzedaży detalicznej nie rekompensował jednak kosztów prowadzenia wydawnictwa i bez subsydiów ND i SPR tygodnik nie utrzymałby się na rynku.

Listę osób wspierających powstanie, a niekiedy współtworzących treść SP, stanowiły znaczące postaci życia społeczno-politycznego. Byli wśród nich aktualni posłowie do Dumy Państwowej: Jerzy Gościcki (1879–1946), Jan Harusewicz (1863–1929), Wiktor Jaroński (1870–1931), Czesław Karpiński (1863–1917) oraz członkowie Rady Państwa: Aleksander Meysztowicz (1864–1963), Konstanty Skirmunt (1866–1949), Ignacy Szebeko (1859–1937) i Zygmunt hr. Wielopolski (1863–1919). Ponadto: Joachim Bartoszewicz (1867–1938), były redaktor „Dziennika Kijowskiego” i działacz Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW); Stanisław Grabski (1871–1949), ekonomista, w II RP aktywny politycznie do zamachu majowego 1926 r.; Józef Hłasko (1856–1934), redaktor wydawanej w Moskwie endeckiej „Gazety Polskiej”; wydawca tejże gazety, a wcześniej m.in. petersburski korespondent GW Antoni Sadzewicz (1875–1944), inż. technolog Stanisław Jasiukowicz (1882–1946), syn Ignacego (1847–1914), minister w rządzie Polskiego Państwa Podziemnego, skazany na więzienie w „procesie szesnastu” (1946); Józef Kożuchowski (1886–1968), ekonomista i działacz PTPOW; adwokat i były redaktor „Kraju” Bohdan Kutyłowski (1863–1922); Marian Lutosławski (1871–1918), inżynier-wynalazca i działacz Centralnego Komitetu Obywatelskiego (CKO); adwokat Franciszek Nowodworski (1859–1924), działacz Polskiej Macierzy Szkolnej i CKO; Władysław hr. Sobański (1877–1943), członek CKO a w II RP dyplomata; Stanisław Wojciechowski (1869–1953), działacz spółdzielczy i członek CKO, a w przyszłości prezydent Polski (1922–1926); Maurycy hr. Zamoyski (1871–1939), w II RP minister spraw zagranicznych; Jerzy Zdziechowski (1880–1975), działacz CKO, w II RP minister skarbu; Stanisław Zieliński (1880–1936), historyk i publicysta, kierownik Biblioteki Narodu Polskiego w Rapperswilu.

Prospekt SP obwieszczał, że tygodnik „będzie organem krajowym, który nie mogąc się obecnie ukazywać w stolicy kraju, wydawany jest czasowo poza krajem” (cyt. za: U. Jakubowska, Prasa…, s. 203). Sformułowanie to, mimo wysiłków współpracowników pisma, trafnie odzwierciedlało ograniczoną zdolność oddziaływania na czytelników prasy polskiej w Rosji. Przeważającą liczbę odbiorców SP stanowili bowiem wygnańcy z Królestwa Polskiego, sympatyków wśród Polaków emigrantów zamieszkujących Rosję właściwą pismo miało niewielu. S. Kozicki zrzucał niechęć osiadłych tam Polaków (w tym piotrogrodzkiej Polonii) do ND na karb „mentalności emigracyjnej”, nakazującej myśleć o ojczyźnie w kategoriach idealistycznych, odrzucających kompromis polityczny, co miało pozostawać w sprzeczności z rzeczywistymi wyborami dnia codziennego, naznaczonymi realizmem (S. Kozicki, Pamiętnik…, s. 309).

Pierwszy numer SP ukazał się 26 września/ 9 października 1915 r. Objętość pisma wynosiła zazwyczaj 12 lub 16 stronic. Układ i struktura treści pozostawały niezmienne i charakteryzowały się prostotą: tekst podzielono na dwie kolumny, ostatnie stronice zawierające krótki dział informacyjny – na trzy. Każdy numer otwierał artykuł wstępny, opatrzony tytułem, lecz pozbawiony podpisu. Inne stałe działy to: Kwestie bieżące, koncentrujące się na zagadnieniach polskich w perspektywie międzynarodowej; obficie czerpiący z innych wydawnictw polskich, także spoza zaboru rosyjskiego przegląd Z prasy; Kronika uwzględniająca – poza informacjami o wychodźstwie i akcji ratowniczej – m.in. wiadomości z życia nadnewskiej Polonii. Częstokroć treść tygodnika wzbogacał dział Z życia umysłowego [i literackiego], na który składały się głównie noty recenzyjne nowości wydawniczych i notatki dotyczące bieżących zjawisk intelektualnych. Nieodłącznym elementem SP były stałe rubryki publicystyczne: z reguły drukowane z podpisem autora artykuły specjalistyczne o tematyce społeczno-gospodarczej i politycznej (np. wyprzedzający swój czas cykl tekstów o koncepcie Europy Środkowo-Wschodniej autorstwa S. Kozickiego) oraz felietony z Luźnymi kartkami Z. Wasilewskiego, które po latach wyszły w antologii Na wschodnim posterunku. Księga pielgrzymstwa 1915–1918 (Łódź–Poznań–Lwów 1919). Ogłoszenia publikowano na ostatniej stronie – w przeważającej mierze były to reklamy i obwieszczenia wydawnictw tego samego nurtu ideowego.

Profil ideowy tygodnika wyróżniał się na tle istniejących w rosyjskich miastach stołecznych polskich gazet i czasopism. SP „reprezentowała Narodową Demokrację w stolicy [tj. w Piotrogrodzie], a poprzez wytyczne programowe oraz wskazówki polityczne przewodziła całej jej prasie w Rosji” (A. Ślisz, Prasa polska w Rosji…, s. 61) i była „najpoważniejszym teoretycznym organem endecji w Rosji, najbardziej konsekwentną wyrazicielką jej polityki” (I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie…, s. 396). Przesądzało to o nieuchronności zwarcia z takimi organami, jak „Dziennik Petrogradzki” czy powstającym jednocześnie moskiewskim „Echem Polskim”, redagowanym przez słynnego adwokata i wpływowego członka partii Konstytucyjnych Demokratów Aleksandra Lednickiego (1866–1934). Stosunkowi do tych periodyków dał wyraz redaktor SP, pisząc: „Z czytania tego organu [„Dziennika Petrogradzkiego”] przekonałem się, że życie polityczne, w które wciągnięto emigrację polską w Rosji – to błoto, które starannie trzeba wymijać. […] Była to robota w najgorszym gatunku przeniewiercza, a Polaków tak kompromitująca, że w tygodniku swoim „Sprawie Polskiej” krępowaliśmy się z dziennikiem tym polemizować, aby nie podkreślać przed misjami Ententy rozłamu, jaki wśród Polaków panuje” (Z. Wasilewski, Proces Lednickiego…, s. 25–26). W rzeczywistości jednak na łamach wymienionych pism prowadzono zażarte dyskusje, potęgowane sporem orientacji proniemieckiej i prorosyjskiej w Wielkiej Wojnie, a także o legitymizację przedstawicielstwa narodowego, a z czasem także o ideę utworzenia wojska polskiego w Rosji. SP opowiadała się jednoznacznie za oparciem na Rosji starań Polaków o odzyskanie podmiotowości. Zapewne okoliczność ta sprawiała, że tygodnik nie był poddany cenzurze (ślady interwencji administracyjnej widać tylko w numerze 31 z 1916 r.).

Na łamach organu KNP propagowano idee nacjonalizmu integralnego, opowiadając się za dominującą rolą pierwiastka polskiego na ziemiach rozbiorowych. Zagrożenie dla samego przetrwania polskości identyfikowano z postępami germanizacji i zawładnięciem historycznymi ziemiami Polski przez państwa centralne. Publicystyka SP konsekwentnie prezentowała jednolite poglądy z wyjątkiem kluczowej sprawy niepodległości Polski. Ten ostatni postulat wyartykułowano dopiero po rewolucji lutowej 1917 r., gdy otwarte podniesienie tej kwestii nie groziło antypolskim zwrotem w polityce administracji rosyjskiej. Wcześniej podnoszono tylko, że „Utrwalenie nowego systemu międzynarodowego w Europie, ustalenie trwałego pokoju nie da się uskutecznić bez rozwiązania sprawy polskiej” (Na dziejowym przełomie, SP 1916, nr 3, s. 2). Argumentem kierowanym do Rosjan po upadku caratu na rzecz odbudowania niezawisłej Polski było stworzenie organizmu zdolnego przeciwstawić się potędze Niemiec (W zmienionych warunkach, SP 1917, nr 10, s. 1–2). Przejaw stałej troski publicystów SP stanowiła kondycja moralna Polaków („dusza polska”). Zagadnienie to, będące głównym motywem szkiców Z. Wasilewskiego, akcentowano jeszcze wyraźniej w warunkach międzyrewolucyjnego zamętu. „Nie możemy pozwolić na to, aby nasza kultura duchowa rozkładała się pod wpływem dekadencji społecznej rosyjskiej” – apelowano w jednym z artykułów wstępnych (Wobec rozkładu, SP 1917, nr 20, s. 3).

Redakcja SP podjęła wysiłek propagowania własnego oglądu zagadnień politycznych w opiniotwórczych środowiskach, rosyjskich i zagranicznych. Wśród tych pierwszych, zarówno liberalnych, takich jak dziennik „Birżewyje Wiedomosti” [Биржевые ведомости], jak i konserwatywnych, takich jak dziennik „Nowoje Wriemia” [Новое время], inicjatywa nie przyniosła sukcesu. Korzystniej wypadły próby zbliżenia się do piotrogrodzkich korespondentów pism zagranicznych, którzy przyjmowali zaproszenia na przyjęcia w siedzibie polskiego tygodnika. Byli wśród nich m.in. Harold Williams (1876–1928), późniejszy wieloletni publicysta brytyjskiego „Timesa”, Charles Rivet (1881–1955), współpracujący z paryskim dziennikiem „Le Temps”, oraz faszyzujący wydawca „Il Giornale d'Italia” Virginio Gayda (1855–1944) z Włoch. Spotkania te stanowiły dogodną okazję do zaprezentowania swojego stanowiska, niekiedy owocując wplataniem do korespondencji przez prasę zagraniczną polskich wątków. Rachuby współpracowników SP wynikały także z przeświadczenia, że przekazywane informacje i opinie trafiają do ekspozytur wywiadowczych państw europejskich, a za ich pośrednictwem – do decydentów.

Ostatni numer SP ukazał się 26 grudnia 1917/ 8 stycznia 1918 r. Decyzję o zamknięciu pisma uzasadniano zarówno względami ekonomicznymi i logistycznymi (w domyśle: chaosem wywołanym przewrotem bolszewickim), jak i obiektywną potrzebą skupienia się na konkretnych zadaniach związanych z odbudowaniem niepodległości, co wymagało zaangażowania w inicjatywy wydawnicze lepiej dostosowane do ówczesnej sytuacji i funkcjonujące poza stolicą Rosji. Decyzję musiano podjąć w ostatniej chwili, skoro we wcześniejszym numerze zapewniano o konieczności utrzymania periodyku i podawano warunki prenumeraty na rok 1918 (po cenie będącej dwukrotnością dotychczasowej). Postanowienie o likwidacji tytułu podjęła formalnie reprezentująca ugrupowania prawicowe, a powołana do życia na licznym zjeździe politycznym w Moskwie (3–9 sierpnia 1916) Rada Polska Zjednoczenia Międzypartyjnego. Spośród członków redakcji S. Kozicki opuścił Rosję, Z. Wasilewski udał się do Kijowa, by tam wydawać „Przegląd Polski”, natomiast B. Wasiutyński kontynuował pracę w redakcji DP. Podsumowując trzyletni wysiłek, zespół redakcyjny tygodnika pisał usprawiedliwiająco: „trudności były znaczne: i materialne, i polityczne, i nawet psychiczne, tworzyliśmy bowiem rzecz z dala od środowiska rodzimego, w warunkach szczególnych, stosunkach życia lokalnego, niesprzyjających porządnej pracy”. Ideowym kontynuatorem linii politycznej SP w odrodzonej Polsce był wznowiony od maja 1919 r. po pięcioletniej przerwie miesięcznik „Przegląd Narodowy”.


Bibliografia:
A. Dawidowicz, Zygmunt Wasilewski (1865–1948). Publicysta, dziennikarz, organizator systemu prasowego Narodowej Demokracji, w: Prasa Narodowej Demokracji 1886–1939, t. 3: Publicyści, red. A. Dawidowicz, E. Maj, Lublin 2012, s. 81–82; U. Jakubowska, Udział Zygmunta Wasilewskiego w tworzeniu systemu prawnego Narodowej Demokracji, w: Polska i Polacy. Studia z dziejów polskiej myśli i kultury politycznej XIX i XX wieku. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Romanowi Wapińskiemu, red. M. Mroczko, Gdańsk 2001, s. 143; M. Mroczko, Stanisław Kozicki (1876–1958). Biografia polityczna, Gdańsk 1999, s. 123–129; M. Mroczko, Publicystyka i działalność Stanisława Kozickiego na rzecz odbudowy państwa polskiego do 1919 roku, w: Prasa Narodowej Demokracji 1886–1939, t. 3: Publicyści, red. A. Dawidowicz, E. Maj, Lublin 2012, s. 58–59; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 395–400, 402–403, 409–410, 416–418, 424; A. Ślisz, Prasa polska w Rosji w dobie wojny i rewolucji (1915–1919), Warszawa 1968, s. 56–61, 341; D. Tarasiuk, Polski obóz narodowy w Rosji w latach 1917–1918, Lublin 2014, s. 65–69, 78–82; S. Kozicki, Pamiętnik 1876–1939, oprac., przemowa i przypisy M. Mroczko, Słupsk 2009, s. 252–254, 294–312; Proces Lednickiego. Fragment z dziejów odbudowy Polski 1915–1924, oprac., wstęp i przypisy Z. Wasilewski, Warszawa 1924; „Sprawa Polska” 1916–1917 (roczniki czasopisma).