Sapieha Jan Kazimierz / Сапега Ян Казимир (zm. 1730), h. Lis, starosta bobrujski, hetman wielki litewski z nominacji króla Stanisława Leszczyńskiego, feldmarszałek rosyjski. W latach 1721 i 1727–1728 w Petersburgu.

Urodził się ok. poł. lat 70. XVII w. jako najstarszy syn koniuszego litewskiego Franciszka Stefana (zm. 1686) i Anny Krystyny z Lubomirskich (zm. 1701). Otrzymał staranne wykształcenie domowe oraz w kolegiach jezuickich w Warszawie i Braniewie, zwieńczone w latach 1692–1697 podróżą edukacyjną po Europie Zachodniej (Zjednoczone Prowincje Niderlandów, Anglia i Francja). Działalność polityczną rozpoczął jako reprezentant woj. brzeskiego litewskiego na sejm elekcyjny 1697 r. W 1699 r. poślubił Ludwikę Marię z Opalińskich, która wniosła mu w posagu rozległe dobra w Wielkopolsce, co sprawiło, że w następnych latach był aktywny w życiu publicznym zarówno na Litwie, jak i w Koronie.

Początkowo, dystansując się od innych członków rodu, należał do stronników króla Augusta II Mocnego (1670–1733) z saskiej dynastii Wettynów; swoją postawę zmienił po agresji szwedzkiej na Litwę i Polskę. Najpóźniej jesienią 1702 r. porzucił obóz królewski i związał się z monarchą szwedzkim Karolem XII (1682–1718). Zimą 1704 r. podpisał akt konfederacji warszawskiej (16 lutego) i detronizacji Augusta II. W marcu tego roku towarzyszył Stanisławowi Leszczyńskiemu (1677–1766) w Heilsbergu (obecnie Lidzbark Warmiński) na spotkaniu z Karolem XII, wziął też czynny udział w elekcji Leszczyńskiego (12 lipca 1704) na nowego władcę Rzeczypospolitej. Późnym latem 1704 r. – po ucieczce z Warszawy przed armią Augusta II – dołączył do operujących na Żmudzi prosapieżyńskich oddziałów, uczestnicząc następnie w działaniach militarnych na terenie Litwy i Korony (m.in. wziął udział w przegranej przez siły szwedzko-polsko-litewskie bitwie pod Kaliszem 29 października 1706 r., podczas której współdowodził lewym skrzydłem). W 1707 r. zacieśnił stosunki z Leszczyńskim i Karolem XII, co przyniosło mu stanowisko hetmana wielkiego litewskiego (14 maja 1708). Nominacja Sapiehy była efektem decyzji Karola XII, który dostrzegł jego talenty militarne. W 2. poł. 1708 r. jako hetman najpierw zabezpieczył większość terytorium Wielkiego Księstwa przed Rosjanami i ich sojusznikami, a następnie rozbudował, dozbroił i wyszkolił armię litewską.

Wiosną 1709 r. poprowadził Sapieha część armii litewskiej (ok. 5 tys. kawalerii) na Wołyń, odnosząc początkowo sukcesy militarne. 12 kwietnia tego roku pokonał pod Lachowcami i Białogródką stojące po stronie cara Piotra I (1672–1725) zgrupowanie wojsk litewskich Hrehorego Ogińskiego (ok. 1655–1709) i posiłkujący go oddział rosyjski generała majora Nikołaja J. Ifflanda (zm. 1709). Następnie jednak jego siły zostały pobite (23 maja) pod Nakwaszą przez korpus rosyjski gen. feldmarszałka Henryka von der Goltza (1648–1725). Po tej przegranej zgrupowanie Sapiehy, choć nie poniosło poważniejszych strat, wycofało się pod Brześć Litewski. Mimo nowych nadań ze strony Leszczyńskiego (urzędy wojewody podlaskiego i starosty ujskiego), po klęsce wojsk szwedzkich pod Połtawą (8 lipca 1709), Sapieha zaproponował 10 sierpnia 1709 r. feldmarszałkowi Borysowi P. Szeremietiewowi (1652–1719) gotowość przejścia na stronę rosyjską pod warunkiem uzyskania amnestii. Otrzymał ją, zgodnie z obietnicami Piotra I i Augusta II, 25 października, musiał jednak przekazać dowodzenie nad armią litewską nowym hetmanom – Ludwikowi Pociejowi (1664–1730) i Stanisławowi Denhoffowi (1673–1728).

Przez kolejne lata odzyskanie buławy było głównym motywem działań politycznych Sapiehy, utrzymującym go w opozycji do Augusta II. W latach 1711 i 1712 w porozumieniu z Karolem XII i jego polskimi sprzymierzeńcami podjął dwie nieudane próby zbrojnego wystąpienia przeciwko Wettynowi i Rosjanom, a następnie udał się przez Wiedeń do Benderów, w których przebywał Karol XII. Źle przyjęty przez króla Szwecji i towarzyszących mu polskich stronników Leszczyńskiego, podjął rokowania z Augustem II, który obiecał mu buławę hetmańską i ponownie objął amnestią (8 lutego 1713). Wiosną 1713 r. udał się do Warszawy i do 1719 r. pozostawał w dobrych relacjach z Augustem II. W latach 1714–1715 bezskutecznie namawiał Wettyna do wojny z Moskwą w sojuszu ze Szwecją i z Turcją, aby zmusić Piotra I do wydania Inflant Rzeczypospolitej.

Zawiedziony w planach odzyskania przy pomocy Augusta II pozycji politycznej i majątkowej na Litwie, postanowił przejść na służbę innego monarchy. W sierpniu 1719 r. za pośrednictwem posła rosyjskiego przy dworze sasko-polskim Grigorija F. Dołgorukiego (1656–1723) zaproponował swoje usługi Piotrowi I, chętnie przyjmującemu na służbę posiadających doświadczenie wojskowe cudzoziemców. Zimą 1720 r. stawił się jeszcze na sejmie w Warszawie, ale zrażony ostatecznie do Augusta II, któremu rzekomo zwrócił uzyskany kilka lat wcześniej Order Orła Białego, zintensyfikował starania o przyjęcie na służbę rosyjską. Posłał do Petersburga swojego syna Piotra Pawła (1701–1771), który korzystając z protekcji Aleksandra D. Mienszykowa (1673–1729), przez trzy lata dbał tam o interesy swoje i ojca. On sam po raz pierwszy udał się nad Newę jesienią 1721 r., nie wiadomo jednak, jak długo trwał jego pobyt. W każdym razie dwór carski zaczął korzystać z usług Sapiehy-ojca w przedsięwzięciach zabezpieczających interesy rosyjskie w Rzeczypospolitej. Jesienią 1722 r. Piotr I zlecił mu działania wymierzone przeciwko staraniom Augusta II o zapewnienie sukcesji wettyńskiej w Rzeczypospolitej. Po śmierci Piotra I i przejęciu tronu przez Katarzynę I (1683/1684–1727) znacząco powiększył się zakres wpływów i władzy zaprzyjaźnionego z Sapiehami Mienszykowa. Skłoniło to Jana Kazimierza do wznowienia starań o przyjęcie na służbę rosyjską oraz powrotu do czynnej działalności politycznej; chciał również sfinalizować istniejące podobno od 1721 r. plany mariażu syna Piotra Pawła z Marią Mienszykówną.

Zimą i wiosną 1726 r. odbył więc Sapieha kolejną podróż do Petersburga, w którejtowarzyszył mu syn, spore grono „przyjaciół i sług” oraz przysłany przez Mienszykowa gen. Urbanowicz (później dołączył do niego gen. Balcer). Mienszykow zapewnił im noclegi, aprowizację i środki transportu od Narwy. Po dwóch tygodniach podróży z Wilna przez Rygę, Narwę, Jansburg, Oranienbaum i Peterhof orszak sapieżyński dotarł 2 marca tego roku do rosyjskiej stolicy.

Obaj Sapiehowie zamieszkali w użyczonym im przez Mienszykowa drewnianym „pałacu osobliwym” przylegającym do jego nadnewskiej rezydencji. Faworyt carski zapewnił im nie tylko w pełni wyposażone pokoje, lecz także odpowiednio wykwintne wyżywienie i służbę. Już w dniu przyjazdu złożył Sapiehom wizytę w asyście wysokich rangą oficerów, a 3 marca przekazał im oficjalne zaproszenie na audiencję u Katarzyny I. Odbyła się ona tego samego dnia z udziałem carówny Anny, fraucymeru oraz senatorów i ministrów. Tego też dnia Sapiehowie złożyli wizytę carskiemu zięciowi Karolowi Fryderykowi ks. Holstein-Gottorp (1700–1739). Następnie ucztowali w pałacu Mienszykowa z jego rodziną i generałami Lacym, Dołgorukim, Jusupowem oraz Wołkowem. 4–7 marca ojciec i syn składali oraz przyjmowali wizyty senatorów i ministrów rosyjskich, a także dyplomatów władców europejskich. 12 marca uczestniczyli w uczcie u Mienszykowa, którą zaszczycili ks. Karol Fryderyk oraz najwyżsi dowódcy armii i floty, a 13 marca ugoszczeni zostali obiadem przez Katarzynę I. W trakcie całego pobytu wielokrotnie dochodziło do spotkań Jana Kazimierza z Mienszykowem, na których omawiano zapewne warunki planowanego małżeństwa, a także współpracy politycznej. 7–20 marca Sapiehowie zwiedzali Petersburg (cerkwie, twierdzę Pietropawłowską, Kunstkamerę) oraz okolice (m.in. twierdze w Szlisselburgu i Kronsztadzie). Kulminacja pobytu nastąpiła po 21 marca, czyli po zakończeniu pierwszego okresu żałoby po zmarłym 8 lutego 1725 r. Piotrze I.

Już 22 marca Jan Kazimierz został feldmarszałkiem armii rosyjskiej z roczną pensją w wysokości 120 tys. rubli, a 24 marca cesarzowa oficjalnie ogłosiła zaręczyny jego syna z Marią Mienszykówną. Uroczystości zaręczynowe trwały sześć dni. 30 marca/2 kwietnia Jan Kazimierz odbył wizyty pożegnalne, w tym 1 kwietnia audiencję u Katarzyny I, która obdarowała go skrzynią z futrami i odznaczyła Orderem św. Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania [Орден Святого апостола Андрея Первозванного]. Według wykazu kawalerów najwyższych orderów rosyjskich autorstwa Bantysza-Kamienskiego równocześnie Jan Kazimierz odznaczony został Orderem św. Aleksandra Newskiego (podawana jest też data 15 listopada 1726 r.). Petersburg opuścił 3 kwietnia bez syna i pozostawionych przy nim sług. W trakcie wyjątkowo udanego pobytu nad Newą nawiązał kontakty m.in. z posłem francuskim w Rosji Jacques’em de Passavantem de Campredonem (1672–1749).

Podróż i pobyt Sapiehy w Petersburgu zostały rozpropagowane na Litwie dzięki wydanemu zapewne już latem 1726 r. w Wilnie Diariuszowi drogi z Wilna do Petersburga […] JW Sapiehi star. bobrujskiego autorstwa księdza Sankowicza. Nie można wykluczyć, że publikacja ta miała pozyskać stronników dla snującego plany objęcia tronu kurlandzkiego Mienszykowa. Samemu Janowi Kazimierzowi nie udało się jednak powrócić na ojczystą arenę zmagań politycznych, latem 1726 r. nie został bowiem wybrany posłem na sejm. Nie widząc dla siebie przyszłości w Rzeczypospolitej, wstąpił na służbę rosyjską. Francuski dyplomata twierdził, że pod koniec tego roku Sapieha ponownie wyruszył do Petersburga, gdzie miał objąć dowództwo nad korpusem posiłkowym przygotowywanym dla zmagającego się z Ligą Hanowerską cesarza Karola VI (1685–1740). Przerwał jednak podróż na wieść o chorobie Augusta II, a wznowił w lutym 1727 r. Nad Newę dotarł 10 marca bardzo „srodze” [dobrze] przyjęty przez Katarzynę I, która nadała mu pensję, obdarowała cennymi prezentami oraz zakwaterowała w „kupionym pałacu Imperatorowey Jemści”.
Sapieha zdecydował się na dłuższy pobyt, podejmując z racji posiadanego stopnia zabiegi o przyznanie mu dowództwa nad wspomnianym korpusem posiłkowym dla Karola VI, który jego zdaniem miał liczyć 40 tys. żołnierzy. Z podjęciem wiążących decyzji czekano jednak na nadejście sprawdzonych informacji o rozwoju konfliktu pomiędzy Cesarstwem a tworzącymi Ligę Hanowerską państwami. Jan Kazimierz liczył na protekcję Mienszykowa, który jako minister i dowódca okręgu wojskowego musiał pozostać w Petersburgu. Na jego korzyść przemawiała też zmiana marszruty korpusu, który zamiast do północnych Niemiec miał ruszyć przez Rzeczpospolitą do Czech i Moraw. Jednak szanse Sapiehy na objęcie komendy nad korpusem były jednak niewielkie, gdyż jego rzeczywistym konkurentem był gen. Piotr P. Lacy (1678–1751), którego kwalifikacje wojskowe oceniano w Petersburgu znacznie wyżej. Korpusu jednak ostatecznie nie wysłano.

Nie wiadomo jakie kwestie poruszał Jan Kazimierz wiosną 1727 r. w listach do podskarbiego litewskiego J. Sapiehy, gdyż w dużej części są one zaszyfrowane. Możliwe, że chodziło o rosyjskie deklaracje poparcia dla jego ewentualnych zabiegów o tron polsko-litewski (oczywiście po śmierci Augusta II), o czym informował francuski dyplomata Magnan de Morville. Pozycja Sapiehy nad Newą była wówczas bardzo silna i nie załamał jej zgon carycy, którego był naocznym świadkiem. Piotr II (1715–1730) początkowo darzył go estymą, zapraszając wraz z synem na koronację, a potem na narady rodziny cesarskiej, Rady Najwyższej, Synodu i Senatu. Także upadek Mienszykowa zdawał się nie zagrażać pozycji obu Sapiehów w petersburskich kręgach władzy. Nowy car był jeszcze obecny na ślubie Piotra Pawła z Sofią Skawrońską (19 listopada 1727). Co więcej, 8 listopada 1727 r. nominował Jana Kazimierza na generała gubernatora Petersburga i Ingrii oraz na dowódcę liczącego 14 pułków okręgu wojskowego. Francuscy dyplomaci uważali, że stało się to możliwe dzięki poparciu udzielonemu Sapiesze, wbrew opinii ks. Golicynów, przez dwóch zwaśnionych najwyższych dygnitarzy Pawła I. Jagużyńskiego (1683–1736) i Andrieja I. Ostermanna (1687–1747). Pod koniec 1728 r. wpływy Golicynów wzrosły jednak na tyle, że uwzględniono ich sprzeciw wobec oddania tak ważnych stanowisk cudzoziemcowi. W rezultacie po wyjeździe Piotra II do Moskwy Jan Kazimierz pozostał z niczym, szybko tracąc wpływy na dworze. Dalszy pobyt w Petersburgu uznał więc za bezcelowy. Rezydent dworu saskiego Jan le Fort informował w marcu 1728 r., że szykował się do wyjazdu z Petersburga, co też nastąpiło po kilku tygodniach.

Po powrocie do Rzeczypospolitej Sapieha pozostawał w kontakcie z dworem carskim, mając poruczoną ochronę rosyjskich interesów na wypadek śmierci Augusta II. Jako adiutanta Rosjanie przydzielili mu Krzysztofa von Lievena, który w rzeczywistości miał kontrolować jego poczynania. Nie zapobiegł on jednak otwartemu związaniu się Jana Kazimierza z Francją i poparciu kandydatury Leszczyńskiego do tronu polsko-litewskiego. Starając się zneutralizować szkodliwe poczynania magnata – dla swej koncepcji Sapieha próbował nawet pozyskać Ostermanna, posyłając mu w 1729 r. stosowny memoriał – dwór carski pod pretekstem powierzenia mu dowództwa nad stacjonującą na pograniczu irańskim armią próbował ściągnąć go do Rosji. Jan Kazimierz odmówił jednak przyjazdu, intensyfikując działania na rzecz zapewnienia sukcesji Leszczyńskiemu. Był jednym z twórców planu zrywania kolejnych sejmów w celu sprowokowania Augusta II do podjęcia niezgodnych z prawem kroków, dających pretekst do jego detronizacji. Po zerwaniu sejmu 1729 r. przymierzał się do kolejnego zerwania, ale chory na suchoty, nie dożył jego zwołania.
Sapieha był właścicielem rodowych dóbr Kossów (miasto i 18 wsi, woj. nowogródzkie), Klepienia (woj. sandomierskie) i Czapli (ziemia przemyska), a przede wszystkim pozyskanych w posagu bogatych dóbr Koźmin, Rawicz, Wieleń i Radlin w Wielkopolsce. Od 1726 r. otrzymywał również pensję feldmarszałkowską, mimo to jego spadkobiercy borykali się z poważnym zadłużeniem odziedziczonych dóbr.

Był żonaty z córką wojewody łęczyckiego Piotra Opalińskiego Ludwiką Marią (14 sierpnia 1684 – 9 stycznia 1719), z którą miał pięciu lub sześciu synów: wojewodę smoleńskiego Piotra Pawła (1701–1771), starostę sokołowskiego Pawła (13 września 1714 – 7 luty 1737), opata cystersów w Koprzywnicy Franciszka Antoniego (zm. 1731), Kazimierza Antoniego (13 stycznia 1704 – 9 kwietnia 1705), Michała Antoniego (1716 – zm. młodo) oraz być może Andrzeja Franciszka (ur. pod koniec 1702?), a także dwie córki: nieznaną z imienia (ur. w sierpniu 1707, zapewne wkrótce zmarła) oraz Katarzynę Agnieszkę (14 stycznia 1718 – 2 marca 1779).

Zmarł 22 lutego 1730 r. w Rawiczu. Został pochowany 22 marca 1730 r. w kościele w Radlinie.


Bibliografia:
Н. Н. Бантыш-Каменский, Списки кавалерам российских императорских орденов Св. Андрея Первозванного, Св. Екатерины, Св. Александра Невского и Св. Анны с учреждения до установления в 1797 году орденского капитула, издание подготовил П. А. Дружинин, Москва 2005; tenże, 7-й Генерал-Фельдмаршал Граф Сапега, w: Биографии российских генералиссимусов и генерал-фельдмаршалов. В 4-х частях. Репринтное воспроизведение издания 1840 года, Москва 1991, http://militera.lib.ru/bio/bantysh-kamensky/09.html - dostęp: 25 IX 2015; A. Rachuba, Sapieha Jan Kazimierz, w: Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków 1994, t. 35, s. 7–12 (bibliografia); Гистория Свейской войны (Поденная записка Петра Великого), сост. Т. С. Майкова, Москва 2004, s. 158, 300; T. Ciesielski, Działania wojenne w Wielkim Księstwie Litewskim w latach 1700–1709 w świetle polskiej i litewskiej literatury pamiętnikarskiej, w: Северная война 1700–1721 гг. и исторические судьбы Европы к 300-летию со дня битвы при д. Лесная, Могилев 2008, s. 369–371; tenże, Wojsko litewskie w latach 1698–1709, w: Wojny północne w XVI–XVIII wieku. W czterechsetlecie bitwy pod Kircholmem, red. B. Dybaś, współpraca A. Ziemlewska, Toruń 2007, s. 176–177; J. (A.) Gierowski, Między saskim absolutyzmem a złotą wolnością, Wrocław 1953; tenże, W cieniu Ligi Północnej, Warszawa 1971; K. Kantecki, Karol XII w Polsce i w Turcji, w: Szkice i opowiadania, Poznań 1883, s. 192–193, 198, 216; U. Kosińska, Sondaż czy prowokacja? Sprawa Lehmanna z 1721 r., czyli o rzekomych planach rozbiorowych Augusta II, Warszawa 2009; W. Kriegseisen, Diariusz Petersburskiej podróży Jana i Piotra Sapiehów z 1726 roku, „Wiek Oświecenia” 1993, nr 9, s. 55–63; J. Kurek, U schyłku panowania Augusta II Sasa, Katowice 2003; И. В. Курукин, Эпоха „дворских бурь”. Очерки политической истории послепетровской России, 1725–1762 гг., Рязань 2003; С. Ф. Либрович, Загадочный фельдмаршал русской армии. Исторический очерк, Петроград–Москва 1915; A. Macuk, Magnats et noblesse de Lituanie face à l’empire russe (1700–1730), „Cahiers du monde russe” 2009, nr 50 (2–3), s. 500–502; tenże, Барбацьба магнацкіх груповак в ВКЛ (1717–1763 гг.), Мінск 2010; tenże, Ян Сапега в общественно-политических процессах Речи Посполитой, Великого княжества Литовского и России в первой трети XVIII в., w: Материалы Международной научной конференции, посвященной 300-летию Военно-исторического музея артиллерии, инженерных войск и войск связи, Санкт-Петербург 2003, cz. 3, s. 38–46; A. Rachuba, Polityka nominacyjna Stanisława Leszczyńskiego na Litwie w latach 1705–1709, „Przegląd Historyczny” 1992, t. 83, z. 4, s. 627–628; E. Rostworowski, O polską koronę. Polityka Francji w latach 1725–1733, Wrocław–Kraków 1958; T. Szwaciński, Rosja a Piotr i Jan Sapiehowie w dobie kryzysu ostrogskiego (1754–1758), „Kwartalnik Historyczny” 2012, R. 119, nr 1, s. 31–33; С. М. Соловьев, История России с древнейших времен, Москва 1963, ks. 10, t. 19; А. В. Шишов, Знаменитые иностранцы на службе России, Москва 2001, s. 52–53; J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej, Warszawa 1956; Dyaryusz drogi z Wilna do Peterburga JW. JMci Pana Sapiehi, Starosty Bobruyskiego, a teraz Felt-Marszałka Woysk Rossyiskich o kontynuacyi, rezydencyi w Peterburgu [luty–kwiecień 1726], [Wilno 1726?] (przekład na język rosyjski: http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Diarius_Vilno_Peterburg/pred.phtml?id=455 - dostęp: 20 VI 2013); [E. Otwinowski], Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II od roku 1696 do 1728 opisał współczesny, Kraków 1849, s. 127, 156, 158, 196; „Interes WM Pana wspomniałem Królowi Jmci…”. Listy Jana Jerzego Przebendowskiego podskarbiego wielkiego koronnego do Adama Mikołaja Sieniawskiego wojewody bełskiego i hetmana wielkiego koronnego z lat 1704–1725, oprac. A. Perłakowski, Kraków 2007, s. 149, 207, 241; J. Oleszewski, Abrys domowey nieszczęsliwosci y Wnętrznej Niesnaski, Woyny, Korony Polskiey y Wielkiego Xięstwa Litewskiego…, Kraków 1899, s. 68–70; Повседневные записки делам князя А. Д. Меншикова 1716–1720, 1726–1727 гг., ред. . С. Р. Долговая, Т. А. Лаптева, Москва 2000, s. 399–407; Pamiętniki Krzysztofa Zawiszy, wojewody mińskiego (1666–1721), Warszawa 1862; W. F. Rakowski, Pamiętnik Wielkiej Wojny Północnej, oprac. M. Nagielski, M. Wagner, Warszawa 2002, s. 113–114; Полтавская битва 27 июня 1709 года. Документы и материалы, red. Е. Е. Рычаловский, Москва 2011, s. 348, 367; J. Rafałowiczówna, A z Warszawy nowiny te… Listy do Elżbiety Sieniawskiej z lat 1710–1720, oprac. B. Popiołek, Kraków 2000, s. 36, 93, 99, 102, 236; Sapiehowie. Materjały historyczne, genealogiczne i majątkowe, Petersburg 1890, t. 3, s. 135–136; Сборник императорскаго русскаго историческаго общества, t. 3, 15, 64, Санкт-Петербург 1870, 1875, 1888; Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie: Archiwum Radziwiłłowskie, dz. II, sygn. 2167, Archiwum Roskie, Militaria, pudło 1, karty niepaginowane, toż, Korespondencja, pudło LV/18, s. 55–58, pudło LV/20, s. 210–246; Львівска Наукова Бібліотека НАН України ім. В. Стефаника: F. 5, d. 2085, k. 5v.–21.