Polskie Towarzystwo Spożywcze w Piotrogrodzie / Польское потребительское общество, społeczna kooperatywa, działająca w stolicy Rosji w latach 1916–1918.

Polskie Towarzystwo Spożywcze (PTS), mające chronić polską społeczność miasta przed rosnącymi w obliczu przedłużającej się wojny światowej skutkami niedoboru i drożyzny produktów spożywczych, zawiązało się w marcu 1916 r. Wpisywało się w nurt powstających wówczas licznych kooperatyw branżowych (np. bankowców), firmowych (np. Prodamet) i narodowych, a jego narodziny wspierała redakcja „Dziennika Petrogradzkiego”, propagującego na swych łamach ideę tworzenia polskich towarzystw i kooperatyw ekonomicznych. Paragraf 1. statutu TPS głosił, że powstało ono: „w celu dostarczenia swym członkom po możliwie niskich lub umiarkowanych cenach rynkowych przedmiotów konsumpcji i domowego użytku oraz umożliwienia swym członkom robienia oszczędności z dochodów od obrotów Towarzystwa” (cyt. za: „Dziennik Narodowy” 1918, nr 190, s. 3). Inauguracja działalności PTS nastąpiła 10/23 lipca 1916 r. (co wiązało się być może z zatwierdzeniem przez władze statutu, do którego jednak nie udało się dotrzeć) lub kilka dni później, jak podaje „Głos Polski” (nr 28 z 10/23 lipca 1916 r., s. 14). Kooperatywa zainstalowała się w samym centrum miasta, w kamienicy czynszowej przedsiębiorcy i działacza politycznego Władimira A. Ratkowa-Rożnowa (1834–1912) przy ul. Dumskiej [Думская ул.] 7, vis-à-vis Gościnnego Dworu. Tam też działały należące doń sklep z masarnią, a od 1917 r. również kawiarnia (1. piętro). Ze względu na przedłużający się remont siedziby towarzystwo podjęło pracę dopiero we wrześniu, kiedy udało się zebrać pierwszą grupę udziałowców oraz uruchomić 3/16 września pod wspomnianym adresem własny sklep.

Członkostwo w PTS nabywało się poprzez zakup udziału/udziałów – za jeden udział płacono 10 rub. i 1 rub. wpisowego. Każdy z udziałowców otrzymywał stosowną książeczkę. Informujący o otwarciu sklepu anons głosił, że „członkami mogą być wszyscy Polacy (rekomendacje nie są wymagane). Udziały po 10 rub. można nabywać w nieograniczonej ilości w sklepie Towarzystwa od 1-go września” („Dziennik Petrogradzki”, nr 65, s. 1). Założycielami i członkami towarzystwa była głównie pracująca inteligencja, w tym znani przedstawiciele polskiej kolonii nad Newą. W początkowym okresie byli to m.in. działacze polityczni i społeczni przedsiębiorcy: Stanisław Glezmer (1853–1916) i Władysław Żukowski (1860–1916), potem zaś nestor stołecznej Polonii gen. Aleksander Babiański (1853–1931), językoznawca prof. Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (1845–1929), adwokat Konrad Niedźwiecki (1855–1944), dyrektor zarządzający firmy J. Fraget Franciszek Piekarski, były współpracownik budowniczego kolei Stanisława Kierbedzia (1844–1910), dyrektor zarządzający Towarzystwa K. Rudzki i s-ka inż. technolog Seweryn Wachowski (zm. 1934). Uznawano bowiem, że oprócz spełniania patriotycznego obowiązku, „osoby zamożniejsze, biorąc większą ilość udziałów, znajdą w kooperatywie dobrą lokatę pieniędzy, przyczyniając się jednocześnie do korzystnej ogólnie rzeczy” („Głos Polski” 1916, nr 35, s. 11). 1/14 października 1916 r. PTS liczyło 1968 osób, 1/14 listopada – 2397, a 1/14 grudnia – już 2537 lub 2587 osób. Zebrany z tytułu nabytych udziałów kapitał kooperatywy wzrósł w tym okresie z 35 tys. do 50 820 rub. Do października 1916 r. Rada PTS zaciągnęła oprocentowane pożyczki na kwotę 26 tys. rub. (w grudniu była to suma 30 892 rub. 28 kop.), kredyt towarowy kooperatywy opiewał z kolei na 3 tys. rub. Danych z późniejszego okresu nie udało się na razie ustalić.

Jeszcze latem 1916 r. kooperatywa dołączyła do wszechrosyjskiej hurtowni stowarzyszeń spożywczych, co ułatwiało jej zakup i transport po preferencyjnych cenach. Dokonano wtedy znacznych zakupów mąki, cukru, szynek, kawy i makaronów, jesienią skarżono się już jednak na problemy z zakupem cukru. W ciągu pierwszych 19 dni funkcjonowania PTS sprzedano towar za 28 tys. rub., a na składzie znajdował się wówczas zapas żywności za 42 tys. rub., kasa dysponowała zaś gotówką w wysokości 12 tys. rub. Otwarty 3/16 września centralny sklep kooperatywy przy ul. Dumskiej 7 oferował: nabiał (ser, masło, jaja), wędliny, mąki, kasze, cukier, herbatę i kawę oraz tzw. produkty kolonialne. Do grudnia 1916 r. kooperatywa sprzedała towary za 168 962 rub. 16 kop. (wrzesień – ok. 88 tys., październik – ok. 49 tys. listopad – ok. 59 tys.), przy czym zysk brutto wynosił 32 850 rub. 96 kop., co po odliczeniu kosztów własnych dawało zysk netto w wysokości 19 156 rub. 10 kop., który miał być wypłacony w wysokości po 6% od udziałów i zakupów, przy czym 2,5 tys. rub. z tej kwoty postanowiono przeznaczyć na gratyfikacje dla słabo opłacanych pracowników kooperatywy. Ponadto wyasygnowano 1 tys. rub. na zakup żywności dla dzieci i przytułków. Jak pisał 9/22 października 1916 r. „Głos Polski” (nr 41, s. 14): „Polska kooperatywa zjednała sobie niesłychanie dobrą opinję wśród Rosjan, chwalą w niej porządek, czystość, uprzejmość i pragną wstępować do niej jako członkowie”. Rada towarzystwa dała więc jesienią 1916 r. carte blanche zarządowi na udzielanie pozwoleń kupowania w sklepie kooperatywy także Rosjanom. Zarząd miał udzielać takich pozwoleń, kierując się zapasem towaru. Nie trwało to jednak długo. Dotykające wszystkie nadnewskie kooperatywy problemy aprowizacyjne nasiliły się jednak po rewolucji lutowej 1917 r., osiągając apogeum w 2. połowie roku. Nie bez przyczyny informowano udziałowców w maju 1918 r. w prasie o przybyciu wielkiego transportu przygotowanych na cukrze kompotów kaukaskich.

Jak donosił w styczniu 1917 r. „Dziennik Polski” (nr 2, s. 1), kooperatywa „wytworzyła u siebie niesłychanie sympatyczne stosunki wewnętrzne” – wspólnie obchodzono Wigilię oraz Nowy Rok połączony z imieninami ówczesnego prezesa Mieczysława Mosiewicza. Personel, w którego imieniu przemawiał p. Ziółkowski, wręczył mu dziękczynny adres „za wyjątkowy stosunek do pracowników” oraz ofiarował srebrną papierośnicę. W kwietniu 1917 r. PTS otworzyła własną masarnię. Wraz z rosnącymi trudnościami aprowizacyjnymi dostęp do produktów oferowanych w sklepie budził coraz większe kontrowersje i pretensje pod adresem zarządu. 15 czerwca 1918 r., chcąc ułatwić zakupy, władze PTS wprowadziły kupony na sumę nie mniejszą niż 100 rub., z którymi zgłaszano się do kantoru, gdzie w książeczce udziałowej rejestrowano dokonane transakcje.

W pomieszczeniach PTS na pierwszym piętrze kamienicy przy ul. Dumskiej 7, korzystając z zaopatrzenia kooperatywy, funkcjonowała otwarta 27 czerwca/ 10 lipca 1917 r. kawiarnia, zwana Polską Kawiarnią. Szybko stała się ona centrum życia towarzyskiego liberalnego odłamu stołecznej Polonii, organizowano w niej także przedsięwzięcia charytatywne na rzecz polskiej wspólnoty. Przykładowo 17/30 września 1917 r. z inicjatywy Jadwigi Zaleskiej (1879–1944) odbyła się tu Herbatka Artystyczna „na głodnych w Polsce” z udziałem m.in. orkiestry smyczkowej Armando Caniboniego, artystów rosyjskich oraz twórcy piotrogrodzkiego Teatru Artystyczno-Literackiego, a także aktora i reżysera Zenona Choroszczy (zm. 1950) oraz członka Związku Wojskowych Polaków Bronisława Barylskiego i K. Skwary. Jak donosił „Dziennik Polski”: „Lokal nowej kawiarni robi bardzo miłe wrażenie swą wzorową czystością i skromnym, ale bardzo gustownym urządzeniem. W lokalu panuje tradycyjna staropolska gościnność, miły uśmiech usługujących z dyskretną uprzejmością i elegancją panien i coś, co nam przypomina miłą atmosferę kawiarni prowincjonalnych miast polskich. Co jednak wprowadza w zupełne zdumienie to ceny, które są o połowę tańsze niż gdzie indziej” (1917, nr 145 z 28 czerwca/ 11 lipca, s. 2). Jednak już we wrześniu tego roku ten sam organ (nr 206, s. 3) opublikował list otwarty, w którym krytykowano zarząd kooperatywy za to, że kawiarnia „stopniowo traci swój charakter: coraz mniej w niej słychać języka polskiego, coraz więcej widzi się osób, które się przeniosły z innych kawiarni. Maluczko, a nasza kawiarnia Kooperatywna niczem się różnić nie będzie od Piekara lub Andiejewa”. W konkluzji autor lub autorzy, nie widząc powodu „organizowania jakichś internacjonalistycznych mitingów głodnych i łaknących, a nienakarmionych”, narzekali na wygórowane ceny dań mięsnych i nadmiar gości.

Październikowy zamęt 1917 r. nie wpłynął zasadniczo na powodzenie lokalu. Korespondent tygodnika „Rewolucyjna Armia Polska” (1917, nr 14, s. 10), podkreślając w listopadzie „doskonałe prowadzenie” kawiarni zachwalał przystępne ceny potraw, narzekał z kolei na brak jarzyn. Wstęp do kawiarni odbywał się w 1917 r. po okazaniu przy wejściu zielonego biletu, bądź też książeczki udziałowej. Ze względu na trudności aprowizacyjne od 1 lutego 1918 r. dostęp do kawiarni posiadali wyłącznie członkowie kooperatywy, którzy mogli pobierać specjalne wejściówki od 10 stycznia. Wejściówki mogły pobierać także ich małżonki i dorosłe córki. Każdy ze spożywców mógł wprowadzać gości, płacąc 1 rub. od osoby dorosłej. W maju 1918 r. PTS informował, że „zwalczając wszelkie trudności techniczne, wprowadza w kawiarni urozmaiconą kartę potraw” („Dziennik Narodowy” 1918, nr 202, s. 3). Gorące dania miano wydawać od 12.00 do 20.00, a zimne zakąski do 23.00. W związku z licznymi wyjazdami udziałowców kooperatywy w czerwcu 1918 r. zniesiono karty wstępu i kawiarnia stała się lokalem ogólnodostępnym. W 1918 r. z PKS współpracowała również Kawiarenka Warszawska Koła Opieki Rodzicielskiej i Społecznej przy polskojęzycznej 4-klasowej Szkole Handlowej Męskiej Zrzeszenia Nauczycieli Udziałowców, mieszcząca się w na pierwszym piętrze kamienicy czynszowej w zaułku Baskowa [Басков пер.] 29.

PTS powstało z inicjatywy członka zarządu Związku Polskiego Lekarzy i Przyrodników balneologa i chemika prof. Stanisława Zaleskiego (1858–1923) oraz działacza spółdzielczego Feliksa Marcinkiewicza. Jako pierwszy obowiązki prezesa PTS pełnił członek zarządu Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny oraz jeden z założycieli Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW) inż. komunikacji i poseł do I–III Dumy Państwowej Henryk Święcicki (1852–1916), którego śmierć 2/15 lipca 1916 r. uczczono na posiedzeniu Rady pod przewodnictwem Mazurkiewicza, zapewne Gustawa inż. technologa. Z kolei „Kurjer Nowy” (1917, nr 175, s. 3) twierdzi, że inicjatorem powstania towarzystwa miał być jego kolejny prezes – M. Mosiewicz, pomocnik adwokata przysięgłego. Pierwszy uformowany w lipcu 1916 r. zarząd PTS w postaci Rady tworzyli: H. Święcicki, którego miejsce w zarządzie zajął w tym samym miesiącu adwokat przysięgły Walerian Rogójski, następcą zaś na stanowisku prezesa został w październiku 1916 r. gen. A. Babiański; w radzie zasiadli także M. Mosiewicz, Jan Bielski, G. Mazurkiewicz oraz teoretyk spółdzielczości, prawnik, ekonomista i publicysta prof. Jerzy Kurnatowski (1874–1934), były członek Rady Państwa Czesław Karpiński (1863–1917), skarbnik PTPOW Jan Sołtykiewicz, J. Jelski, F. Marcinkiewicz. Jesienią 1917 r. prezesem PTS był już M. Mosiewicz, a jego zastępcą prawnik Hugon Radziejowski (zm. 1935). Jako reprezentanci kooperatywy uczestniczyli oni 19 listopada/ 2 grudnia tego roku w uroczystym ingresie Edwarda von Roppa (1851–1939) na metropolię mohylewską. Do 31 maja 1918 r. prezydium zarządu funkcjonowało w składzie: J. Bielski – prezes, inż. technolog Ignacy Radziejewski – wiceprezes i adwokat Gabriel Kałwajć – sekretarz. Do zarządu weszli też G. Kałwajć i J. Rudziejowski, a kandydatami zostali J. Ejzenchat i inż. chemik Wiktor Sommer (1886–1947), w skład Rady weszli z kolei: inż. technolog Stanisław Jelski, związany z Polskim Komitetem Demokratycznym Stefan Mickiewicz, M. Mosiewicz, K. Niedźwiecki i S. Wachowski, kandydatami byli zaś: adwokat Zygmunt Rymowicz (1865–1939), Faustyn Rasiński (1859 – po 1939), mąż pianistki Lucyny Robowskiej (1876–1957) Andrzej Robowski (1868–1936) i zatrudniony w Manufakturze Braci Loentiewów inż. chemik Edmund Trepka (1880–1964). Członkami Komisji Rewizyjnej zostali: inż. technolog Stanisław Jan Nepomucen Brzeziński (1871–1950), inż. Stefan Jabłoński, inż. technolog Tadeusz Marchlewski, adwokat Władysław Matuszewski i F. Piekarski. 31 maja Rada wyłoniła nowe prezydium w składzie: A. Babiański – prezes, W. Minkiewicz i S. Mickiewicz – wiceprezesi, J. Kurnatowski – sekretarz, F. Rasiński – zastępca sekretarza. Zwykłe dostępne dla udziałowców posiedzenia zarządu odbywały się w biurze PTS z reguły w poniedziałki.

28–29 kwietnia/11–12 maja 1918 r. w sali Teatru Komedia przy ul. Mochowej [Моховая ул.] 33 obradowało Walne Zgromadzenie (WZ) PTS pod przewodnictwem St. Jabłońskiego. Oprócz wyborów omawiano na nim zaproponowany przez Radę kooperatywy podział zysków za lata 1916–1917 oraz wolne wnioski. Do dyspozycji Rady postanowiono przeznaczyć 25 tys. rub. przeznaczonych na wsparcie instytucji kulturalno-oświatowych. E. Trepka wystąpił też z inicjatywą zorganizowania przy kooperatywie biblioteki z wypożyczalnią i czytelnią oraz kilkutygodniowych kursów z zakresu spółdzielczości spożywczej. Ostatecznie postanowiono udzielić wsparcia 11 stowarzyszeniom i placówkom, w tym: Polskiej Macierzy Szkolnej (10 tys. rub.), Towarzystwu Miłośników Historii i Literatury (1 tys.), 4-klasowej Szkole Handlowej Męskiej (2,5 tys.), Pierwszemu Polskiemu Gimnazjum Żeńskiemu Stanisławy Ćwierdzińskiej (2 tys.).

Odzwierciedlające ducha rewolucyjnego zamętu refleksje z wspomnianego WZ opublikował na łamach „Dziennika Narodowego” (nr 190, s. 3) prof. J. N. Baudouin de Courtenay, który pisał m.in.: „to com widział i słyszał sprawiało wrażenie hałaśliwego, niesfornego mityngu, zabarwionego ostrą partyjnością i obstrukcjonizmem. Niekiedy zaś to co się tam działo, przypominało dom obłąkanych”. Z jego relacji wynikało, że obecni na sali zwolennicy nowego porządku usiłowali unieważnić zatwierdzoną przez poprzedni reżim ustawę (statut) PTS. Oprócz charakterystyki owego zgromadzenia prof. Baudouin de Courtenay podzielił się z czytelnikami gazety uwagami dotyczącymi funkcjonowania kooperatywy, z których wynikało, że w tym czasie PTS było najdroższą stołeczną spółdzielnią spożywczą, a jego sklep świecił pustkami. Zarzucał zarządowi, iż wobec braków produktów spożywczych bezpodstawnie pozbawiał udziałowców dywidendy, kumulując niepotrzebnie zapas gotówki, zwracał też uwagę na fakt otwarcia przez zarząd kawiarni bez zgody WZ. Co więcej, uważał, że działała ona na szkodę większości udziałowców, gdyż przy ograniczonym dostępie dla większości z nich, pochłaniała znaczną część zapasów, a wymuszane napiwki demoralizowały jej personel. Tuż po opisanym WZ Zarząd apelował do inicjatorów projektu zmiany ustawy PTS o zgłaszanie pomysłów w tym zakresie na swoich cotygodniowych posiedzeniach, co stanowić miało podstawę do zwołania nadzwyczajnego WZ. Na podstawie dostępnego materiału nie udało się jednak ustalić, czy faktycznie dokonano zmiany statutu, ani kiedy i w jakich okolicznościach PTS zaprzestało działalności. Zapewne stało się to pod koniec roku 1918 r., a wpływ na to miały zarówno polityka władz sowieckich, jak i liczne wyjazdy Polaków do odrodzonej ojczyzny.

W 1918 r. nakładem towarzystwa ukazało się jeszcze drugie wydanie (wyd. 1, Warszawa 1911) broszury J. Kurnatowskiego Kooperatywa i kooperantyzm, w której autor – oprócz zarysu historycznego spółdzielczości – przedstawiał zasady działania i zalety spółdzielni spożywczych. W czerwcu tego roku w kawiarni kooperatywy pojawił się specjalny stolik przy którym inne polskie organizacje mogły sprzedawać swoje bilety na koncerty, odczyty itp. W tym samym miesiącu PTS uruchomiło również w pomieszczeniach kawiarni magazyn (czynny od 10.00 do 17.00), mający pomóc wyjeżdżającym do kraju w likwidacji ruchomości, przy czym o przechowywaniu mebli decydować miała ilość liczba zgłoszeń; po kilku tygodniach doszło też pośrednictwo w najmie opuszczanych lokali. Przyjmowano również w komis drobne przedmioty, które sprzedawano w sklepie kooperatywy po cenach wyznaczonych przez zarząd w porozumieniu z właścicielami, oraz polskie książki, które z kolei były przekazywane instytucjom oświatowym.


Bibliografia:
Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 32–33, 233–234; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 237–238; „Dziennik Narodowy” 1918, nr 120, 30 stycznia/ 12 lutego, s. 2 (Polskie Towarzystwo Spożywcze w Petrogradzie), nr 186, 8 maja, s. 4 (Dalszy ciąg walnego zebrania Polskiego Towarzystwa Spożywczego w Petrogradzie), nr 190, 12 maja, s. 3 (J. Baudouin de Courtenay, Pod wrażeniem walnego zebrania Polskiego T-wa Spożywczego w d. 28 IV r. b.), nr 191, 14 maja, s. 3–4 (Z Polskiego Towarzystwa Spożywczego), nr 194, 17 maja, s. 4 (ogłoszenie), nr 202, 28 maja, s. 3 (Z Polskiego T-wa Spożywczego), nr 205, 1 czerwca, s. 4 (Z Polskiego Towarzystwa Spożywczego), nr 207, 4 czerwca, s. 4 (Z Polskiego Towarzystwa Spożywczego), nr 208, 5 czerwca, s. 4 (Z Polskiego T-swa Spożyw.), nr 212, 4 czerwca, s. 4 (Z Polskiego Towarzystwa Spożywczego), nr 217, 16 czerwca, s. 4 (to samo), nr 220, 20 czerwca, s. 4 (Z Polskiego Towarzystwa Spożywczego), nr 221, 21 czerwca, s. 4 (Z Polskiego Towarzystwa Spożywczego), nr 222, 22 czerwca, s. 4 (Z Polskiego Towarzystwa Spożywczego); „Dziennik Petrogradzki” 1916, nr 65, 3/16 września, s. 1 (sklep – anons); „Dziennik Polski” 1916, nr 48, 8/21 listopada, s. 3, 1917, nr 2, 2/15 stycznia, s. 1 (Z życia naszej kooperatywy), nr 88, 15/28 kwietnia, s. 1 (ogłoszenie), nr 143, 25 czerwca/8 lipca, s. 1 (anons), nr 206, 10/23 września, s. 3 (Z naszej kooperatywy), nr 210, 16/29 września, s. 1 (anons), nr 238, 13/26 grudnia, s. 1 (anons); „Echo Polskie” [Moskwa] 1917, nr 183, 5/18 sierpnia, s. 3 (M. Pajęcki, Piotrogrodzki kalejdoskop, tu kawiarnia); „Głos Polski” 1916, nr 28, 10/23 lipca, s. 14 (Ze stowarzyszenia spożywczego), nr 35, 28 sierpnia/ 10 września, s. 11 (Sklep polskiego stowarzyszenia spożywczego), nr 41, 9/22 października, s. 14 (Z polskiego Tow. spożywczego); „Kurjer Nowy” 1917, nr 175, 15/28 stycznia, s. 3 (Z Polskiego T-wa Spożywczego), „Rewolucyjna Armia Polska” 1917, 12/25 listopada, nr 14, s. 10 (kawiarnia).