Polacy – oficerowie rosyjskiej Marynarki Wojennej (MW) a kadra oficerska MW odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej (RP) / Поляки – офицеры российского Военно-Морского Флота (ВМФ) и офицерский состав ВМФ возрожденной Речи Посполитой (РП)

Służba w siłach zbrojnych Rosji budziła w społeczeństwie polskim różnorodne – nierzadko niechętne – emocje. Część polskiego społeczeństwa tolerowała jednak taki wybór drogi życiowej, uznając, że uzasadniają go realia życia pod zaborami. Motywacje Polaków, którzy zostawali słuchaczami rosyjskich wojskowych szkół morskich i zaciągali się dobrowolnie do służby w carskiej flocie, są więc zagadnieniem złożonym i trudnym do obiektywnej weryfikacji. Bez wątpienia w przypadku osób pochodzących z rodzin gorzej sytuowanych ważną rolę odgrywał czynnik ekonomiczny, gdyż wstąpienie do szkoły morskiej gwarantowało uzyskanie wykształcenia na koszt państwa, a służba w rosyjskiej MW na etacie oficerskim zapewniała stały dochód. Znaczenie miała także motywacja patriotyczna, ponieważ wychowywani w tradycjach niepodległościowych synowie polskiej szlachty wierzyli, że zdobytą wiedzę i wyszkolenie wojskowe będą mogli wykorzystać w przyszłości w walce o niepodległość Polski. Część badaczy argumentuje, że wybierając służbę w rosyjskiej MW, żywili oni przekonanie, iż z uwagi na specyfikę tego rodzaju sił zbrojnych nigdy nie będą musieli walczyć z rodakami. Pewną rolę odgrywała również chęć zaspokojenia młodzieńczych marzeń o żeglowaniu po dalekich morzach oraz fascynacja mundurem.

Korpus oficerski Rosyjskiej Cesarskiej MW praktycznie od początku swego istnienia aż do roku 1917 tworzył konglomerat różnych nacji. Oprócz Rosjan pod banderą św. Andrzeja służyli Niemcy bałtyccy, Finowie, Grecy, Ukraińcy, Litwini i Polacy. Dotychczasowe ustalenia historyków nie pozwalają na przytoczenie precyzyjnych danych dotyczących liczebności poszczególnych nacji. Wiadomo, że pod koniec I wojny światowej (1914–1918) oficerowie narodowości polskiej stanowili nieco ponad 2% stanu korpusu oficerskiego rosyjskiej MW, liczącego na początku stycznia 1918 r. 8371 oficerów. Szczegółowe badania polskich historyków pozwoliły natomiast ustalić dokładną liczbę oficerów pozyskanych z byłej carskiej MW do służby w Marynarce Wojennej i Handlowej oraz w Wojskach Lądowych odrodzonej RP. Autorzy monumentalnej pracy Kadry Morskie Rzeczypospolitej podają, że w latach 1918–1924 z marynarki rosyjskiej trafiło do MW RP 186 oficerów, w tym sześciu admirałów i jeden generał. W tej grupie było 58 absolwentów elitarnego Korpusu Morskiego [Морской кадетский корпус] w Petersburgu oraz 39 absolwentów Morskiej Szkoły Inżynieryjnej Cesarza Mikołaja I [Морское инженерное училище Императора Николая I] w Kronsztadzie. W Korpusie Morskim RP spośród 85 oficerów aż 63 wywodziło się z carskiej MW, co stanowiło 74,1% (odpowiednio z marynarki austro-węgierskiej trafiło tam 18 [21,1%], a z niemieckiej 4 [0,5%]). W tej grupie przeważali absolwenci petersburskiego Korpusu Morskiego, których było 45.

Oficerowie narodowości polskiej służący pod banderą św. Andrzeja wykazywali się dobrym przygotowaniem specjalistycznym, które zdobyli w posiadających status szkoły wyższej szkołach wojennomorskich, tj. wspomnianych wyżej petersburskim Morskim Korpusie oraz w Morskiej Szkole Inżynieryjnej w Kronsztadzie. Podczas I wojny światowej pełnili oni ważne funkcje dowódczo-sztabowe w związkach operacyjnych Rosyjskiej Cesarskiej MW walczących na Morzu Czarnym i na Bałtyku. Szczególnie mocno zaznaczyli swą obecność we Flocie Czarnomorskiej (FCz): kapitan 1. rangi Kazimierz Kietliński (1875–1918) sprawował w latach 1914–1916 funkcję zastępcy szefa sztabu Floty ds. operacyjnych, a kapitan 1. rangi Jerzy Świrski (1882–1959) był w latach 1914–1918 flagowym nawigatorem w sztabie Dowództwa Floty. Na stanowiska dowódców okrętów i związków taktycznych FCz zostali wyznaczeni: kapitan 1. rangi Kazimierz Porębski (1872–1933), który dowodził pancernikiem „Impieratrica Marija” [Императрица Мария] (1915–1916), a następnie brygadą krążowników i lotnictwem morskim (1916), oraz kapitan 1. rangi Wacław Kłoczkowski (1873–1930), który z kolei dowodził brygadą okrętów podwodnych (1914–1917). W tym charakterze osobiście kierował operacjami stawiania zagród minowych na podejściach do cieśniny Bosfor oraz portów w Warnie i Konstancy. Polakom powierzano także odpowiedzialne funkcje w administracji morskiej, np. wiceadmirał Stanisław Wasilkowski (1860–1918) był w latach 1916–1917 głównym komendantem portu wojennego w Sewastopolu. Z wyjątkiem zabitych przez zbuntowanych marynarzy-bolszewików Kietlińskiego i Wasilkowskiego pozostali trzej po 1918 r. znaleźli się w Polsce, przy czym Porębski i Świrski odegrali kluczową rolę w formowaniu MW RP, Kłoczkowski zaś reprezentował w 1919 r. Polskę na konferencji pokojowej w Paryżu oraz Ligę Żeglugi Polskiej na Kongresie Sprzymierzonych Lig Morskich.

Oficerów narodowości polskiej posiadających wyższe morskie wykształcenie techniczne wyznaczano też w rosyjskiej MW na odpowiedzialne stanowiska na okrętach, w bazach oraz stoczniach. Generał major inż. Tadeusz Bobrowski (1873–1930) pełnił w latach 1912–1918 funkcję zastępcy głównego inżyniera mechanika w arsenale morskim portu wojennego w Sewastopolu. Z kolei pułkownik inż. Zygmunt Brynk (1872–1943) służył w latach 1915–1916 jako starszy oficer mechanik na pancerniku „Impieratrica Marija”, a w 1917 r. odbywał rejsy bojowe, pełniąc funkcję flagowego inżyniera mechanika sztabu dowództwa Dywizjonu Pancerników. Równocześnie był przewodniczącym komisji nadzorującej budowę okrętów w stoczniach Nikołajewa [Николаев] (obecnie stolica obwodu Mikołajewskiego na Ukrainie). Służbę w rosyjskiej MW zakończył w stopniu generała majora. W 1919 r. obaj podjęli służbę w MW RP – Bobrowski rozpoczął ją jako kontradmirał w Korpusie Morskich Oficerów Technicznych, a po przekształceniu w 1922 r. Departamentu dla Spraw Morskich w Kierownictwo Marynarki Wojennej (KMW) został w nim (do 1925 r.) szefem Służby Technicznej – Brynk pełnił zaś najpierw funkcję specjalisty w polskiej delegacji na konferencję pokojową w Paryżu w sprawie traktatu wersalskiego, po czym objął stanowisko pełnomocnika wojskowego i morskiego przy Poselstwie Polskim w Waszyngtonie. Odwołany w 1920 r. i przydzielony do Centralnej Stacji Zbornej w Warszawie pracował tam do 1922 r.

Do grona inżynierów budownictwa okrętowego pracujących w latach I wojny w stoczniach czarnomorskich należeli: gen. mjr Tomasz Nejman (1867–1940?) – stały członek komisji nadzorującej budowę okrętów, kpt. 2. rangi inż. Władysław Morgulec (1880–1954), kierujący pracami przy budowie pancernika „Impieratrica Marija”, kapitan 2. rangi inż. Witold Żelechowski (1879–1968), szef zespołu zajmującego się podnoszeniem zatopionych okrętów, w tym m.in. wymienionego wyżej pancernika, który 13/20 października 1916 r. zatonął na radzie Sewastopola w wyniku eksplozji, lejtnant inż. Marian Sasinowski (1877–1933), w latach 1911–1918 kierownik biura konstrukcyjnego stoczni „Russud” w Nikołajewie, oraz starszy lejtnant inż. Henryk Umiastowski (1878–1953), główny inżynier tejże stoczni, nadzorujący prace przy budowie pancernika „Impieratrica Jekatierina Wielikaja” [Императрица Екатерина Великая]. Także oni po 1919 r. znaleźli się w szeregach MW RP. Żelechowski w 1920 r. zakładał pierwszą jednostkę nurków. Sasinowski w tym samym roku trafił do Departamentu dla Spraw Morskich (DSM), a w latach 1922–1925 był kierownikiem samodzielnego referatu mechanicznego i elektrotechnicznego szefostwa Służby Technicznej Kierownictwa MW. Umiastowski z kolei został pierwszym dyrektorem Zjednoczenia Stoczni Polskich i przez niespełna 11 miesięcy swojego urzędowania doprowadził do uruchomienia w kraju produkcji stoczniowej.

Na okrętach bojowych FCz Polacy byli reprezentowani także wśród młodszych stopniem oficerów pokładowych oraz oficerów mechaników, np. lejtnant Stanisław Rymszewicz (1890–1973) był zastępcą dowódcy podwodnego stawiacza min „Krab” [Краб], starszy lejtnant Jerzy Łątkiewicz (1881–1940) – zastępcą dowódcy zatopionego w 1914 r. pod Sewastopolem stawiacza min „Prut” [Прут], lejtnant Stefan Hordliczka (1895–1959) – dowódcą kompanii maszynowej na pancerniku „Rostisław” [Ростислав], a lejtnant Konstanty Siemaszko (1885–1959) pełnił funkcję szefa Służby Technicznej dywizjonu ścigaczy bazującego w Sewastopolu. Także i oni zasilili po 1919 r. szeregi Wojska Polskiego. Rymszewicz był m.in. komendantem i dyrektorem nauk Obozu Wyszkolenia Oficerów Łączności w Zegrzu, przeniesiony do MW w 1927 r. w stopniu komandora porucznika służył w Wydziale Budowy Okrętów KMW. Łątkiewicz w randze komandora pełnił obowiązki szefa Wydziału Regulaminów i Wyszkolenia KMW. Stopnia komandora podporucznika inż. dosłużył się Hordliczka, a komandora inż. Siemaszko. Ten ostatni był w latach 1919–1922 współorganizatorem służb technicznych portów wojennych Modlin, Pińsk i Toruń, a w latach 1924–1926 służył jako kierownik Centralnych Warsztatów MW w Porcie Wojennym Modlin, kierownik Warsztatów MW w Pucku (1926), wreszcie w latach 1927–1939 zajmował stanowisko szefa Służby Technicznej Komendy Portu Wojennego Gdynia.

Polacy pełnili także odpowiedzialne funkcje dowódczo-sztabowe we Flocie Bałtyckiej (FB): generał major Michał Aleksander Borowski (1872–1939) został wyznaczony flagowym inżynierem mechanikiem sztabu dowódcy obrony Zatoki Fińskiej (1916), kapitan 1. rangi Witold Panasewicz (1875–1959) na początku wojny dowodził kanonierką „Chrabryj” [Храбрый], a następnie pełnił funkcję zastępcy szefa sztabu Eskadry Szkolnej FB, podpułkownik Xsawery Stanisław Czernicki (1882–1940) był flagowym inżynierem mechanikiem sztabu dowództwa brygady pancerników (1915), a od końca 1915 r. aż do zakończenia wojny nadzorował w Rewlu (od 1918 r. Tallinie) budowę okrętów dla FB, w tym krążownika liniowego „Kinburn” [Кинбурн]. W stoczniach nadbałtyckich pracowali ponadto: pułkownik Mikołaj Berens (1881–1944) – w 1916 r. wyznaczony szefem Biura Konstrukcyjnego Głównego Zarządu Budowy Okrętów i Wyposażenia w Piotrogrodzie, ppłk Dominik Malecki (1879−1941) – kierownik Ogólnej Kreślarni portu w Kronsztadzie oraz główny inżynier kadłubowy stoczni remontowej w Kronsztadzie, lejtnant inż. Antoni Walerian Garnuszewski (1886–1964) – główny inżynier kadłubowy oraz kierownik Kreślarni Budowy Okrętów w Sveaborgu (fin. Suomenlinna, obecnie Helsinki), lejtnant inż. Aleksander Rylke (1887–1968) – kierownik wydziału Zakładów Bałtyckich, nadzorował prace przy budowie krążownika liniowego „Izmaił” [Измаил].

Z tej grupy wszyscy kontynuowali kariery wojskowe w odrodzonej Polsce. Borowski w randze kontradmirała był od maja 1919 r. w Gdańsku przedstawicielem Ministerstwa Spraw Wojskowych. Od 1921 r. pełnił obowiązki zastępcy przewodniczącego i przewodniczącego Delegacji Polskiej w Radzie Portu i Dróg Wodnych, w latach 1924–1926 zaś nadzorował budowę basenu amunicyjnego i bazy przeładunkowej na Westerplatte. Panasewicz zaciągnął się do służby w Wojsku Polskim (WP) w 1918 r. w stopniu pułkownika, zweryfikowany w 1919 r. jako pułkownik marynarki. Od 1920 r. komendant Portu Wojennego w Pucku i jednocześnie p.o. dowódca Wybrzeża Morskiego. W 1923 r. był komendantem Portu Wojennego Gdynia, a od 1924 r. komendantem Oficerskiej Szkoły MW w Toruniu. Czernicki wyznaczony został w stopniu komandora porucznika w 1922 r. na stanowisko szefa Służby Technicznej Flotylli Wiślanej w Modlinie, a następnie komendanta Portu Wojennego Modlin i jednocześnie kierownika Wydziału Mechanicznego w Departamencie dla Spraw Morskich. W 1926 r. został pierwszym szefem Administracji Kierownictwa MW, z kolei Berens powrócił do Polski dopiero 28 kwietnia 1924 r. Z racji „późnego” powrotu z ZSRR nie został przyjęty do czynnej służby w WP. Zatrudniono go jako cywilnego inżyniera kontraktowego w służbie technicznej KMW. Od 4 października 1924 r. rozpoczął pracę w Biurze Nowych Budowli KMW, a od nowego roku szkolnego 1925/1926 wykładał jednocześnie teorię budowy okrętu na Wydziale Technicznym Oficerskiej Szkoły MW w Toruniu. Garnuszewski z kolei był w latach 1920–1929 dyrektorem Szkoły Morskiej w Tczewie, wreszcie Rylke, dosłużywszy się stopnia komandora porucznika, objął w 1933 r. stanowisko kierownika Wydziału Budowy Okrętów w Służbie Technicznej KMW.

Polacy pełnili także funkcje dowódców okrętów, flagowych specjalistów, oficerów pokładowych oraz oficerów mechaników, np. lejtnant Konstanty Leon Jacynicz (1889–1970) był w latach 1917–1918 dowódcą okrętu podwodnego „Jaź” [Язь], a lejtnant Mieczysław Burhardt (1887–1963) – transportowca „Ob” [Обь], lejtnant Mamert Stankiewicz (1889–1939) był oficerem nawigacyjnym krążownika flagowego „Riurik” [Рюрик], lejtnant Stefan Frankowski (1887–1940) został pod koniec wojny oficerem nawigacyjnym brygady pancerników, lejtnant Witold Zajączkowski (1892–1977) pływał jako oficer wachtowy na kontrtorpedowcach, lejtnant Rafał Czeczott (1890 lub 1891–1945) był oficerem artylerii na pancerniku „Połtawa” [Полтава], lejtnant Jerzy Antoni Kłossowski (1893–1978) – oficerem wachtowym na kanonierce „Giljak” [Гиляк], lejtnant Adam Mohuczy (1891–1953) pełnił funkcję oficera wachtowego i dowódcy kompanii na krążowniku pancernym „Rossija” [Россия], a następnie kolejno oficera flagowego brygady pancerników, zastępcy dowódcy okrętów podwodnych „Bars” [Барс] i „Akuła” [Акула], z kolei jego kuzyn lejtnant Borys Mohuczy (1893–1966) był oficerem minowo-torpedowym na kontrtorpedowcu „Zabijaka” [Забияка].

W odrodzonej Polsce Jacynicz objął jako kapitan dowództwo Batalionu Morskiego w twierdzy Modlin (1919), Zajączkowski dowodził w latach 1927–1939 rzeczną Flotyllą Pińską (od 17 października 1931 r. Flotylla Rzeczna MW). Burhardt oprócz dowodzenia okrętami pełnił obowiązki inspektora Głównego Urzędu Morskiego. Stankiewicz wykładał w Szkole Morskiej w Tczewie oraz w Oficerskiej Szkole MW w Toruniu oraz dowodził okrętami MW, a następnie podjął pracę na statkach handlowych. Frankowski z kolei był najpierw naczelnikiem Wydziału Operacyjnego w Sekcji Marynarki Wojennej Ministerstwa Spraw Wojskowych oraz przewodził pracom Komisji Weryfikacyjnej dla Oficerów. Po 1920 r. został kierownikiem kursu dla oficerów Korpusu Rzeczno-Brzegowego, a następnie szefem Sekcji Personalno-Szkolnej w Departamencie dla Spraw Morskich. Czeczotta polska MW wysłała na studia do École Supérieure de Guerre. Z kolei Kłossowski, także absolwent tej uczelni wojskowej, został w latach 1919–1920 dowódcą Oddziału Zapasowego Marynarzy w PW Modlin, a następnie (1922–1925) szefem Biura Hydrograficznego MW. B. Mohuczy wreszcie był m.in. komendantem ORP „Generał Haller”, a od 1922 r. dowódcą Dywizjonu Ćwiczebnego.

Polacy służyli także w rosyjskim lotnictwie morskim, nowym rodzaju sił MW, który organizacyjnie ukształtował się podczas I wojny światowej. W lotnictwie FB walczyło trzech pilotów narodowości polskiej: lejtnanci – Jan Nagórski (1888–1976), Władysław Filanowicz (1887–1969) oraz Edward Stanisław Szystowski (1896–1939). We FCz służyło czterech pilotów polskiego pochodzenia: starszy lejtnant Grzegorz Wiktor Piotrowski-Junosza (1878–1935) oraz lejtnanci – Wiktoryn Kaczyński (1891–1986), Eugeniusz Pławski (1895–1972) i Władysław Kazimierz Misiński (1889–1946). Z nich szeregi polskiej MW zasilili w 1919 r.: Filanowicz, który w latach 1925–1926 pełnił funkcję komendanta Szkoły Specjalistów Morskich, a w latach 1927–1935 komendanta Portu Wojennego Gdynia, Szystowski – przed wybuchem II wojny światowej (1939) dowódca Morskiego Dywizjonu Lotniczego w Pucku, Pławski, który zwieńczył karierę stanowiskiem szefa Inspektoratu MW, oraz Kaczyński. Ten ostatni był w latach 1921–1922 dowódcą Eskadry Ćwiczebnej Lotnictwa Morskiego. Usunięty z wojska w 1922 r. w związku z wypadkiem lotniczym, w którym poszkodowanych zostało kilkadziesiąt osób wyemigrował z Polski. Jedynie Nagórski, który miał za sobą służbę w Armii Czerwonej nie został po 1919 r. przyjęty do polskiej marynarki i pracował jako inżynier w przemyśle przetwórczym (jego imieniem w 1936 r. nazwano istniejącą do 1997 r. stację meteorologiczną na Ziemi Franciszka Józefa [Nagurskaja, ros. Нагурская]).

Oficerowie narodowości polskiej pracowali także w rosyjskiej admiralicji. Wiceadmirał Konstanty Biergiel (1855–1939) służył w latach 1914–1917 w Sztabie Generalnym MW, lejtnant Józef Poznański (1878–1956) był w latach 1915–1916 adiutantem szefa Sztabu Generalnego MW admirała Aleksandra I. Rusina (1861–1956), a kapitan 1. rangi inż. Władysław Jan Takliński (1875–1940) zajmował w latach 1914–1917 stanowisko dyrektora eksperymentalnego laboratorium budowy okrętów w Ministerstwie MW. Także oni podjęli służbę na rzecz odrodzonej Rzeczypospolitej. Biergiel w randze wiceadmirała zakończył karierę w 1921 r. na stanowisku szefa Polskiej Bazy Morskiej w Cherbourgu, Poznański jako szef polskiej administracji morskiej położył zasługi przy wyborze Gdyni jako miejsca pod budowę nowego portu morskiego, Takliński zaś jako wybitny specjalista w zakresie mechaniki teoretycznej był w latach 1933–1939 dwukrotnie rektorem krakowskiej Akademii Górniczej.

Analiza spuścizny, którą pozostawili Polacy służący w Rosyjskiej Cesarskiej MW pozwala na konstatację, że nie byli dyskryminowani z racji swej narodowości, a ich kariera w sztabach, na okrętach, w stoczniach oraz w administracji morskiej zależała wyłącznie od posiadanych kwalifikacji i zdolności. Po przewrocie bolszewickim 1917 r. w rosyjskiej MW nastąpiło całkowite rozprzężenie, co zmusiło wielu oficerów i marynarzy do porzucenia służby.
Odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 r. otworzyło przed oficerami narodowości polskiej perspektywy służby pod biało-czerwoną banderą. Zaczęto organizować dla nich w Baku, Tyflisie, Sewastopolu i Odessie komitety, których zadaniem było ułatwienie wyjazdu z Rosji i wstępowania do nowo powstających sił morskich Rzeczypospolitej.14 maja 1919 r. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski (1867–1935) podpisał dekret o przekształceniu z dniem 2 maja Sekcji Marynarki w Departament dla Spraw Morskich. W lipcu tego roku w Kazuniu utworzono szkołę dla marynarzy oraz przeprowadzono pod kierunkiem W. Żelechowskiego weryfikację kadr podoficerskich. 15 marca 1921 r. utworzono Tymczasowe Kursy Instruktorskie dla Oficerów przekształcone 1 października 1922 r. w Oficerską Szkołę MW w Toruniu, której komendantem został A. Mohuczy. 30 stycznia 1921 r. ogłoszono nowe stopnie wojskowe i kolejność starszeństwa (ogółem w korpusach morskim, technicznym i rzeczno-brzegowym zweryfikowano 168 oficerów), 3 kwietnia 1922 r. zaś Rada Ministrów ogłosiła strukturę organizacyjną i zadania MW RP.

Przybyli z Rosji admirałowie i starsi oficerowie, z racji wysokich kwalifikacji, doświadczenia, wieloletniej praktyki morskiej i biegłej znajomość kilku języków obcych, zatrudniani byli na kierowniczych stanowiskach w MW, szkolnictwie morskim, dyplomacji oraz gospodarce morskiej. Podejmując starania na rzecz umocnienia pozycji Polski nad Bałtykiem i realizacji celów polityki morskiej RP, stawiali sobie za cel zmniejszenie dystansu dzielącego Polskę od rozwiniętych krajów Zachodu. Polityka kadrowa realizowana konsekwentnie przez szefa Departamentu dla Spraw Morskich (od 1922 r. szefa KMW) wiceadmirała Porębskiego, a następnie przez jego następcę kontradmirała Świrskiego doprowadziła do pełnej integracji korpusu oficerskiego wywodzącego się z flot państw zaborczych oraz wychowanków uczelni krajowych. Wysoki poziom morale i wyszkolenia polskiego marynarza znalazł potwierdzenie podczas II wojny światowej. MW była jedynym rodzajem sił zbrojnych RP prowadzącym nieprzerwanie działania zbrojne od pierwszego do ostatniego dnia wojny z hitlerowskimi Niemcami.



Bibliografia:
W. Pater, Admirałowie 1918–2005. Słownik biograficzny, Gdynia 2006; В. Д. Доценко, Морской биографический словарь, Санкт Петербург 1995; Polska Marynarka Wojenna, cz. 1: Korpus oficerów 1918–1947, Gdynia 1996; T. Białas, Liga Morska i Kolonialna 1930–1939, Gdańsk 1983; Cz. Ciesielski, Twórcy polskiej marynarki wojennej. Uznanie i represje (1918–1946; 1945–1951), Gdańsk 1995; D. Duda, Pierwsze wojenne kardy morskie Rzeczypospolitej, „Nautologia” 2012, nr 149, s. 3–7; M. Herma, Polacy – oficerowie Rosyjskiej Cesarskiej Marynarki Wojennej w walkach podczas pierwszej wojny światowej, „Res Gestae. Czasopismo Historyczne” 2015, nr 1, s. 154–166; Kadry morskie Rzeczypospolitej, red. J. K. Sawicki, t. 2, Polska Marynarka Wojenna, cz. 1, Korpus oficerów 1918–1947, Gdynia 1996; M. Kułakowski, Marynarka Wojenna Polski Odrodzonej, Toronto 1988; M. Graczyk, Admirał Świrski, Gdańsk 2007; Z. Machaliński, Admirałowie polscy 1919–1950, Gdańsk 1993; tenże, Kazimierz Porębski (1872–1933), w: K. Porębski, Sprawy morskie Polski, wstęp i oprac. Z. Machaliński, seria: „Księgi Floty Ojczystej”, t. 7, s. 18–62; D. Nawrot, Korpus oficerski Marynarki Wojennej II Rzeczypospolitej, Gdańsk 2005; Z. Wojciechowski, Personel Polskiej Marynarki Wojennej w okresie transformacji lat 1918–1922, „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej” 2004, nr 4 (159), s. 155–172; S. M. Piaskowski, Kroniki Polskiej Marynarki Wojennej 1918–1946, Albany N.Y. 1983, t. 1; J. Kłossowski, Wspomnienia z marynarki wojennej, Warszawa 1970; E. Pławski, Fala za falą… Wspomnienia dowódcy ORP „Piorun”, Gdańsk 2003; J. Rummel, Narodziny żeglugi, wybór, wstęp i przypisy M. Rdesiński, Gdańsk 1980; M. Stankiewicz, Z floty carskiej do polskiej, Warszawa 2007; Список личного состава судов флота, строевых и административных учреждений Морского Ведомства, Петроград 1916; Список старшинства офицерских чинов флота и Морского ведомства на 1917 г. Ч. I, Санкт Петербург 2007 (reprint na CD w zbiorach autora).