Polonia w Petersburgu stanowi obecnie najliczniejszą społeczność polonijną w Federacji Rosyjskiej (FR). Są to: petersburżanie od kilku pokoleń, Polacy lub osoby polskiego pochodzenia urodzone w innych częściach Rosji i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), obywatele polscy, którzy w okresie powojennym w ramach porozumień między Polską Rzecząpospolitą Ludową (PRL) i ZSRR przyjechali nad Newę na studia lub kontrakty i pozostali tu, przeważnie ze względów osobistych, a także sympatycy kultury polskiej, głównie Rosjanie.

W 1989 r. według oficjalnych danych, tj. wyników Wszechzwiązkowego spisu ludności, liczba osób polskiej narodowości w Leningradzie wynosiła 8 tys. (0,16% mieszkańców miasta), stanowiąc ósmą co do wielkości grupę narodowościową. Po upadku ZSRR w roku 1991 liczba Polaków w Petersburgu szybko i systematycznie maleje: w 2002 r. polską narodowość deklarowało 4 450 osób (0,09% ludności miasta, 10. miejsce). Spis powszechny z 2010 r. wykazał już tylko 2 647 osób (0,05% ludności miasta, 20. miejsce na liście narodowości). Spadek liczebności Polaków wynika zarówno z przesłanek obiektywnych, postępującej asymilacji oraz procesów demograficznych, jak i subiektywnych – problemów z samoidentyfikacją, samookreśleniem się co do tożsamości narodowej, np. osób z mieszanych rodzin. Należy też zaznaczyć, że od oficjalnej statystyki znacząco różnią się dane nieoficjalne, które wahają się od 25 tys. do nawet 100 tys. Polaków i osób polskiego pochodzenia. Tak znaczne rozbieżności mają swoje przyczyny m.in. w arbitralnym, urzędowym określaniu narodowości Polaków pochodzących z innych krajów ZSRR jako np. Białorusinów czy Ukraińców, a także sytuacji politycznej niesprzyjającej deklarowaniu przynależności do społeczności polskiej. Specyfiką Polonii petersburskiej jest znaczny odsetek osób z wyższym wykształceniem, wśród których są nauczyciele, profesorowie wyższych uczelni, pisarze, artyści, lekarze. Tylko jej część zrzeszona jest w organizacjach polonijnych.

Odrodzenie polskości w Petersburgu nastąpiło, podobnie jak na innych obszarach ZSRR, na fali pieriestrojki. Początkiem były spotkania mieszkających nad Newą obywateli polskich organizowane przez Konsulat Generalny PRL w Leningradzie i katecheza prowadzona przez Polki w kościele pw. Matki Bożej z Lourdes (m.in. przez Jadwigę Szymańską). W listopadzie 1988 r. grupa inicjatywna złożona z Teresy Konopielko, Wiesławy Sawinowej i Sławomira Lisowskiego powołała Klub Polski. Pierwszym przewodniczącym był Werner Gajda. Rok później klub został oficjalnie zarejestrowany pod nazwą Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Polonia”. Jest to najstarsza organizacja polonijna w Federacji Rosyjskiej, jej patronem od 1998 r. jest Adam Mickiewicz (1798–1855). Pierwszym prezesem został prof. Rajmund Piotrowski (1922–2009). Liczba członków szybko rosła. Rozpoczęto nauczanie języka polskiego dla dzieci i dorosłych. Ważnym wydarzeniem było zorganizowane w 1990 r. w Leningradzie Forum Organizacji Polonijnych w ZSRR z udziałem przedstawicieli Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” i polskiego episkopatu.

Okresem największej aktywności petersburskich środowisk polonijnych był początek lat 90. XX w. Wówczas prawo do kultywowania tożsamości narodowej zostało zapisane w Traktacie między Rzecząpospolitą Polską a Federacją Rosyjską o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy z 22 maja 1992 r. W jego art. 16 pkt 3 zapisano: „Strony będą sprzyjać obywatelom Rzeczypospolitej Polskiej pochodzącym z Rosji i obywatelom Federacji Rosyjskiej polskiego pochodzenia w zachowaniu i krzewieniu tożsamości etnicznej, własnej kultury oraz nauczaniu języka ojczystego na poziomie przedszkolnym i szkolnym”.

Zasadniczą formą działalności było nauczanie języka polskiego. Aktywizacji młodszego pokolenia służyła niedzielna szkółka dla dzieci i młodzieży pod nazwą „Mała Polonia”. Organizowano wyjazdy dla dzieci na kolonie i obozy do Polski. Włączono się też w starania o zwrot świątyń rzymskokatolickich. Odbywały się zajęcia z biznesu. Przez krótki czas działało koło teatralne „Polonia”, którym początkowo kierowała Tatiana Muraszowa, a następnie Światosław Świacki (1931–2017), wybitny tłumacz wielkiej literatury polskiej, autor przekładów na rosyjski m.in. Pana Tadeusza, poezji Cypriana K. Norwida i Zbigniewa Herberta. Przy SKO „Polonia” powstało też Zjednoczenie Mieszkańców Oblężonego Leningradu i Weteranów II Wojny Światowej (1993), z przewodniczącą Heleną Nagórską-Rybalczenko. SKO „Polonia” do dziś pozostaje największą organizacją polonijną w Petersburgu, obecnie liczy ok. 500 członków. Wieloletnim prezesem jest Czesław Błasik.

W końcu 1992 r. część członków Stowarzyszenia „Polonia” powołała do życia własną organizację o nazwie Regionalna Organizacja Społeczna Petersburski Związek Polaków (ZP), która w 1998 r. otrzymała imię ks. bp. Antoniego Maleckiego (1861–1935). Obecnie ma blisko 300 członków, prezesem jest Lilia Szyszko. W organizacji części imprez współpracuje z Petersburskim Domem Narodowości (przy ul. Mochowej [Моховая ул.] 15), gdzie co roku organizuje Wielkie Dyktando Polskie w Sankt Petersburgu. W 2015 r. ZP został zarejestrowany jako Regionalna Społeczna Organizacja „Kongres Polaków w Sankt Petersburgu”.

W czerwcu 1992 r. odbył się I Festiwal Sztuki Polonijnej, kolejne organizowane corocznie nosiły nazwę Festiwali Kultury Polonijnej. Na oświatową działalność polonijną składają się także olimpiady języka polskiego, konkursy, m.in. Konkurs Recytatorski „Kresy”. W 1992 r. państwową szkołę nr 216 w zaułku Grafskim [Графский пер.] 8 przekształcono w szkołę z poszerzonym programem nauczania jęz. polskiego. W 1998 r. nadano jej imię A. Mickiewicza i przed budynkiem postawiono pomnik wieszcza. Nauczanie języka polskiego odbywało się także w Liceum Słowiańskim nr 294 przy ul. Kołomienskiej [Коломенская ул.] 6. W latach 1994–2002 w Petersburgu działało Centrum Metodyki i Nauczania Języka i Kultury Polskiej.

Ponadto powstały: Petersburskie Towarzystwo Muzyczno-Oświatowe im. Fryderyka Chopina (1992 r.), na którego czele stoją: muzyk i pedagog Wanda Andrzejewska oraz prezes honorowy maestro Siergiej Słonimski (ur. 1932), znakomity kompozytor, autor oper i symfonii; Polskie Towarzystwo Historyczne (1993 r.), nieistniejące już, mające w dorobku konferencje naukowe na Państwowym Uniwersytecie Petersburskim, m.in. na temat polskich zesłańców Rosji oraz obchody związane z rocznicami Tadeusza Kościuszki (1746–1817) i A. Mickiewicza; Stowarzyszenie Polskich Lekarzy (1993 r.); Fundacja im. Oskara Kolberga [1814–1890] (2001 r.), kierowana przez Natalię Szykier, a także Klub Przyjaciół Książki Polskiej im. Agnieszki Osieckiej [1936–1997] (2003 r.), założony i prowadzony przez miłośnika kultury polskiej Anatola Niechaja (ur. 1937) oraz organizacje skupiające ludzi młodych: Klub Młodzieżowy „Newski Żagiel” (2009?) i Klub Stypendystów „Semper Polonia” (2009).

Założono też kilka zespołów wokalno-tanecznych. Jako pierwszy w 1990 r. przy SKO „Polonia” zaczął działać Polonijny Zespół Tańca Ludowego „Gaik” pod kierunkiem N. Szykier, za swoją działalność odznaczonej m.in. Krzyżem Oficerskim Orderu Zasługi RP. Przy „Polonii” powstały też chór polonijny Lauda i zespół Piosenka Biesiadna. Przy RSO „SPb Związek Polaków”: zespół młodzieżowy Newska Fa-La oraz Zespół Folklorystyczny „Polskie Kwiaty”. Powołano też zespoły Korale, a także Polanie, działający przy szkole nr 216 pod kierownictwem Ireny Biestużewej.

Odrodziła się prasa polskojęzyczna. Pierwszym tytułem był „L–Polonus”, po dwóch numerach zamieniony na „S–Polonus”, wydawany w latach 1991–1993, redagowany przez A. Niechaja. Ukazało się 14 numerów pisanych na maszynie i powielanych w niewielkiej liczbie egzemplarzy. Kolejne pismo to almanach historyczny „Polacy w Petersburgu”, rocznik wydawany w latach 1994–1998 przez Polskie Towarzystwo Historyczne, pod redakcją Włodzimierza Michajlenki. Od grudnia 1998 r. zaczęła się ukazywać „Gazeta Petersburska” – dwujęzyczna, wychodząca z różną częstotliwością, jeden z dwóch regularnie ukazujących się w Petersburgu periodyków polonijnych. Od pierwszego numeru redaktorem naczelnym był Cz. Błasik, potem Ś. Świacki. Od kilku lat zespołowi redakcyjnemu „Gazety Petersburskiej” szefuje T. Konopielko. Do końca 2016 r. wyszły 194 numery, w tym część podwójnych lub potrójnych. Pismo ma też stronę internetową w dwóch wersjach językowych, polskiej i rosyjskiej (patrz tutaj).

Działalność polonijna reaktywowana nad Newą zyskała silne wsparcie ze strony Konsulatu Generalnego RP, który nowo powstałym organizacjom, jako tymczasową siedzibę, udostępnił pomieszczenia w podziemiach dotychczas wykorzystywane przez klub studencki. Aktywizował także środowiska polonijne, inicjując i animując wiele działań, częstokroć we współpracy z Instytutem Polskim. Organizował spotkania, koncerty, obchody świąt państwowych i religijnych. Konsulat miał też znaczący udział w realizacji upamiętnień: polskiego pomnika w Lewaszowie ku czci ofiar stalinowskiego reżimu (1993 r., uzupełniony w 1998 r.), powstałego z inicjatywy petersburskiego Polaka, inż. Leona Piskorskiego (1930–2004), oraz tablic w Szlisselburgu (1998) i na cmentarzu Piskariowskim „Polakom obrońcom Leningradu” (2004). Był wydawcą 8 tytułów serii „Polonica Petropolitana” – publikacji popularnonaukowych, poświęconych polskim śladom w Petersburgu (kolejne 4 tomy opublikował Instytut Polski). Od 2008 r. przyznaje dokument „potwierdzający przynależność do narodu polskiego” – Kartę Polaka. Wspólnie z przedstawicielami KG RP społeczność polonijna Petersburga bierze udział w polskich świętach narodowych, jak 3 maja, 11 listopada (składa wieńce w polskich miejscach pamięci narodowej), a także uroczystościach organizowanych przez administrację miasta, np. obchodach rocznic związanych z blokadą Leningradu (1941–1944).

W 2002 r. w związku z rozszerzeniem działalności wizowej placówki, organizacje przejściowo prowadziły działalność w różnych obiektach miasta. Po pięciu latach uzyskały stałą siedzibę – Dom Polski, otwarty 13 maja 2007 r. przez małżonki prezydentów Polski i Rosji, Marię Kaczyńską (1942–2010) i Ludmiłę A. Putinę (ur. 1958), oraz gubernator miasta Walentinę I. Matwijenko (ur. 1949). Dom Polski, ufundowany i wyposażony przez Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” ze środków Senatu RP, mieści się przy zaułku Sapiornym [Сапёрный пер.] 10. Jest to położony na parterze 230-metrowy lokal z pokojami do prowadzenia zajęć szkolnych, księgozbiorem i salą konferencyjną. Był miejscem spotkań organizacji, nauczania języka polskiego, w latach 2009–2012 działał w nim sobotni Punkt Przedszkolny „Dzwoneczki”. Od wiosny 2015 r. decyzją administracji miejskiej Dom Polski pozostaje zamknięty – oficjalnie z przyczyn technicznych.

W uznaniu rangi najliczniejszej w Rosji społeczności polonijnej w 2009 r. w Petersburgu zorganizowany został Dzień Polonii i Polaków za Granicą. W trzydniowym bogatym programie uczestniczyli przedstawiciele 30 organizacji polonijnych z całej FR.

W życiu petersburskiej Polonii znaczącą rolę odgrywa parafia pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika, kierowana przez ks. Krzysztofa Pożarskiego (ur. 1958). Współpracuje ze stowarzyszeniami polonijnymi, w latach 1999–2011 parafia co roku organizowała Szkołę Letnią Języka i Kultury Polskiej dla młodzieży polskiego pochodzenia z całej Rosji i innych krajów byłego ZSRR, w ramach której dwukrotnie odbyło się Forum Młodzieży Polonijnej. Od stycznia 2000 r. wydaje Magazyn Historyczny „Nasz Kraj” w nakładzie 999 egzemplarzy, do końca 2016 r. wyszło 49 numerów, redaktorem naczelnym jest ks. K. Pożarski. Gromadzi bibliotekę kościelną, liczącą ponad 5 tys. woluminów, w większości poloników. Ks. Pożarski zajmuje się także dokumentowaniem dziejów Kościoła rzymskokatolickiego nad Newą. Jest autorem publikacji m.in. o rzymskokatolickim cmentarzu Wyborskim i bp. A. Maleckim. W świątyni są tablice poświęcone: A. Mickiewiczowi, bp. A. Maleckiemu (w latach 1887–1921 był w kościele wikariuszem), św. Janowi Pawłowi II (1920–2005) i abp. Janowi Cieplakowi (1857–1926). Dzięki staraniom ks. K. Pożarskiego w grudniu 2006 r. na fasadzie Domu Kierbedzia przy ul. Kiriłłowskiej [Кирилловская ул.] 19 odsłonięto dwujęzyczną kamienną płytę ku czci bp. A. Maleckiego, a w 2010 r. w Lewaszowie oraz na terenie dawnego Cmentarza Wyborskiego stanęły jednakowe pomniki upamiętniające katolików represjonowanych w ZSRR w czasach stalinowskich.

Należy też wspomnieć o bogatym dorobku dwóch członków SKO „Polonia” w zakresie dokumentowania śladów polskich nad Newą. Inż. L. Piskorski latami gromadził materiały na temat Polaków w Petersburgu, po jego śmierci zgromadzone przez niego archiwum KG RP przekazał Ośrodkowi „Karta” w Warszawie. Podjął on m.in. inicjatywę wydania „Ksiąg Pamięci” zawierających 2 039 nazwisk Polaków zamordowanych w Leningradzie w czasie wielkiego terroru (t. 1: 1995, t. 2: 1997). Natomiast A. Niechaj, tłumacz poezji polskiej, redaguje dwujęzyczną serię „Biblioteczka Lektur Polonijnych” (wyd. przy wsparciu Konsulatu Generalnego RP), jest autorem opracowań z serii „Polonica Petropolitana” oraz książki Прогулки по польскому Петербургу [Spacery po polskim Petersburgu].

Działalność polonijna nad Newą w ciągu ostatniego ćwierćwiecza możliwa jest dzięki wsparciu nie tylko polskiej placówki konsularnej w Petersburgu, lecz także Senatu RP, Ministerstwa Spraw Zagranicznych (MSZ) RP, Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, w tym głównie oddziałów wielkopolskiego i podlaskiego, Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie”, Fundacji Semper Polonia i innych podmiotów z Polski.


Bibliografia:
[B]orzęcka [M]aria, Polacy w Petersburgu, Biuletyn Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” 3/1994; A. Dembowska, Polacy na północy Rosji. Album o polskich miejscach pamięci, KG RP w St. Petersburgu, Petersburg 2011; Начало пути: полонийная пресса в Ленинграде-Санкт-Петербурге в 1991–1993 гг. („Полонус”), KG RP w St. Petersburgu, Petersburg 2013; R. G. Piotrowski, Polacy w Petersburgu: kartki z historii, seria „Polonica Petropolitana”, KG RP w St. Petersburgu, Petersburg 2001, wyd. 2, 2003; Polacy w Sankt Petersburgu, oprac. T. Konopielko, Petersburg [2012]; T. Rzepa, J. Leoński, Polacy w Rosji. Studium psychosocjologiczne Polaków z Sankt Petersburga, Szczecin 1994; Polska diaspora, red. nauk. Adam Walaszek, Kraków 2001; Смирнова Т. М., Национальность питерские, Petersburg 2002; A. Umińska-Woroniecka, Realizacja funkcji konsularnych przez polskie służby dyplomatyczne i konsularne na terytorium Federacji Rosyjskiej w latach 1992–2004, Toruń 2008; E. Ziółkowska, Petersburg po polsku, Warszawa 2011; Wspomnienia o blokadzie, red. A. Niechaj, wybór i oprac. M. Budkiewicz, seria „Polonica Petropolitana”, KG RP w Sankt Petersburgu, Petersburg 2003; „Gazeta Petersburska” 2008, nr 4–6; 2013, nr 1–2.