Polacy w Dumie Państwowej / Поляки в Государственной думе Российской империи (1906–1917)

Duma Państwowa (DP) [Государственная думa], izba niższa parlamentu Imperium Rosyjskiego, została powołana do życia w manifeście cesarskim z 6/19 sierpnia 1905 r. W latach 1906–1917 mieszkańcy Rosji wybierali posłów do czterech składów Dumy: w latach 1906, 1907 (dwukrotnie) i 1912, co oznaczało, że w ostatnich latach istnienia Rosji carskiej były cztery DP: I – w 1906 r., II – w 1907 r., III – w latach 1907–1912, IV – w latach 1912–1917. Posłów wybierano na podstawie dwóch ordynacji wyborczych: pierwszej – określonej w ukazie z 11/24 grudnia 1905 r., opierającym się na przepisach z 18/30 września tego roku, opracowanych dla tzw. Dumy Bułyginowskiej (od nazwiska ministra spraw wewnętrznych Aleksandra G. Bułygina (1851–1919), autora projektu przepisów wyborczych). Na podstawie ordynacji z 11/24 grudnia 1905 r. wybrano posłów do I i II Dumy. Druga zaś ordynacja z 3/16 czerwca 1907 r. stanowiła podstawę do wyborów posłów do III i IV Dumy. Wybory miały charakter kurialny (uprawnieni do udziału w wyborach byli podzieleni na cztery kurie: większej własności ziemskiej, chłopską, miejską i robotniczą), wielostopniowy (w kurii większej własności i kurii miejskiej – dwustopniowe, w kurii chłopskiej – czterostopniowe, w kurii robotniczej – trzystopniowe) i wybiórczy (np. pozbawiono praw wyborczych kobiety, małe narody i plemiona z Syberii i południowo-wschodniej Rosji nazywane „brodjaczimi inorodcami” [бродячими инородцами]).

Posłowie do czterech DP narodowości polskiej teoretycznie mogli pochodzić z całego obszaru Imperium Rosyjskiego, gdyż żadna z ordynacji wyborczych w odniesieniu do konkretnych kurii wyborczych nie stosowała kryterium narodowego. W praktyce jednak posłowie narodowości polskiej w swojej zasadniczej grupie wybierani byli z guberni Królestwa Polskiego i z dziewięciu guberni tzw. Kraju Zachodniego (tutaj nazywanego ziemiami zabranymi), czyli wileńskiej, kowieńskiej, grodzieńskiej, mińskiej, witebskiej, mohylewskiej, wołyńskiej, kijowskiej i podolskiej. Byli też nieliczni Polacy wybrani w innych guberniach Rosji, nienależący do żadnego z Kół Polskich. Byli to: gen. Aleksander Babiański (1853–1931), wybrany do III Dumy z guberni permskiej, Leon Petrażycki (1867–1931), wybitny historyk prawa i socjolog, profesor Uniwersytetu Petersburskiego, wybrany do I Dumy z Petersburga, i Gabriel Szerszeniewicz (1863–1912), wybitny prawnik, profesor Uniwersytetu w Kazaniu, wybrany do I Dumy z miasta Kazania.

Do czterech DP wybrano łącznie 91 posłów, ale uwzględniając fakt, że niektórych wybierano dwa albo trzy razy, liczba ta zmniejszyła się do 65 osób. W I i II Dumie było po 34 posłów z Królestwa Polskiego, w III – 11 posłów, z tym że Romana Dmowskiego (1864–1939) po rezygnacji zastąpił Władysław Jabłonowski (1865–1956), a dr. Antoniego Rząda (1865–1940) – robotnik Józef Ruminkiewicz (1869–?), w IV – 10, z tym że Eugeniusz Jagiełło (1873–1947), poseł z miasta Warszawy, nie należał do Koła Polskiego.

Ogółem ze wszystkich dziewięciu guberni zachodnich wybrano do czterech składów DP 44 posłów Polaków, ale ponieważ czterech z nich było dwukrotnie posłami, to liczba polskich posłów z ziem zabranych zamykała się w 40. W I Dumie było 20 posłów, w II Dumie – 12 posłów, w III Dumie – 7, w IV Dumie – 5 posłów polskich.

Posłowie Polacy z Królestwa Polskiego i guberni zachodnich utworzyli w I Dumie dwa odrębne koła poselskie, ściśle ze sobą współpracujące, i podział ten zachował się do końca istnienia parlamentu rosyjskiego. Z tego powodu mówimy o Kole Polskim jako reprezentacji Królestwa Polskiego i zmieniającej swoją nazwę (w I Dumie – Parlamentarna Grupa Kresów Zachodnich, w II Dumie – Koło Posłów Polaków Konstytucjonalistów Litwy i Rusi, w III i IV Dumie – Koło Posłów Polaków z Litwy i Rusi) grupie Polaków z dziewięciu guberni zachodnich Rosji. Określenie „Koło Polskie”, wzorowane na podobnych kołach w parlamentach pozostałych dwóch państw zaborczych, zostało szybko zaakceptowane i był powszechnie używane, natomiast oficjalna nazwa organizacji posłów z guberni zachodnich nie przyjęła się – częściej mówiono o Kole Kresowym lub Kole Terytorialnym. Prezesem Koła Polskiego w I Dumie był Jan Harusewicz (1863–1929), w II i III Dumie R. Dmowski, w IV Dumie Józef Świeżyński (1868–1948). Kołu Kresowemu przewodził w I Dumie bp Edward Ropp (1851–1939), w II Dumie Michał Węsławski (1849–1917), w III Dumie Józef Montwiłł (1850–1911), w IV Dumie Wawrzyniec Puttkamer (1859–1923). W czterech składach Koła Polskiego ziemianie stanowili 40% ogółu posłów, w Kole Kresowym było ich aż 62,5%. W Kole Polskim było 15,3% chłopów, a w Kole Kresowym 7,5%. Mimo mniejszej o 25 osób liczebności Koło Kresowe miało o 25% więcej księży niż Koło Polskie, bo w reprezentacji Królestwa było trzech księży: Marian Fulman (1864–1945), Jan Gralewski (1868–1924) i Stanisław Wesołowski (1870–1943), a w przedstawicielstwie guberni zachodnich czterech: Stanisław Maciejewicz (1869–1940), Antoni Songajłło (1867 – po 1939), Leonard Rodziewicz (1872–1944) i bp E. Ropp. Ten ostatni, pełniący w latach 1903–1907 funkcję biskupa wileńskiego (nominalnie był nim do 1917 r.), był najwyższym rangą duchownym katolickim zasiadającym w DP. W Kole Polskim wykształcenie wyższe posiadało 73,8% ogółu członków, jeszcze wyższy wskaźnik mieli reprezentanci guberni zachodnich – 77,5% wszystkich posłów. Osoby z niższym wykształceniem stanowiły 10% składu Koła Kresowego i 18,4% Koła Polskiego. Posłowie kresowi byli też średnio o ponad 5 lat starsi (47,4) od członków Koła Polskiego (42,0). Najmłodszym posłem z ziem zabranych był liczący 35 lat ksiądz L. Rodziewicz, wybrany do II Dumy z guberni wileńskiej, a najstarszym 63-letni Bolesław Jałowiecki (1846–1918), wybrany do I Dumy także z guberni wileńskiej. W Kole Polskim najmłodszym posłem był Jan Wigura (1880–1937), wybrany do I Dumy z guberni radomskiej, mający w 1906 r. 26 lat. Wśród posłów z Królestwa Polskiego było wielu późniejszych przedstawicieli elit politycznych II Rzeczypospolitej. Wystarczy wymienić R. Dmowskiego – przywódcę Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, prezesa Komitetu Narodowego Polskiego i delegata Rzeczypospolitej na konferencję pokojową w Paryżu, Władysława Grabskiego (1874–1938) – ministra rolnictwa w 1918 r., ministra skarbu w 1919 r. oraz premiera w latach 1920, 1923–1925, Alfonsa Parczewskiego (1849–1933) – rektora Uniwersytetu im. Stefana Batorego (USB) w Wilnie w latach 1922–1923, Edwarda Pepłowskiego (1880–1960), ministra pracy i opieki społecznej w latach 1919–1920 i 1921, J. Świeżyńskiego – premiera pierwszego rządu Rady Regencyjnej w 1918 r., Maurycego Zamoyskiego (1871–1939) – wiceprezesa Komitetu Narodowego Polskiego. Do najwybitniejszych posłów z ziem zabranych można zaliczyć: Czesława Jankowskiego (1857–1929) – poetę, literata i dziennikarza; bp. E. Roppa – ostatniego (1917–1939) metropolitę mohylewskiego; J. Montwiłła – największego wileńskiego społecznika i filantropa; Aleksandra Lednickiego (1866–1934) – adwokata i przewodniczącego Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego w 1917 r.; Mariana Massoniusa (1862–1945) – filozofa, profesora USB w Wilnie.

Koło Polskie w I Dumie w całości składało się z przedstawicieli endecji. Zdaniem R. Dmowskiego, „Polityka Koła Polskiego w I Dumie da się streścić w jednym zdaniu: pozyskiwanie sobie kadetów w celu dostania od nich autonomii”. To właśnie uzyskanie autonomii dla Królestwa Polskiego było najważniejszym zadaniem polskiej reprezentacji poselskiej w DP. Konstytucyjni demokraci liczący 179 posłów, co stanowiło 37,3% wszystkich deputowanych, wydawali się najlepszymi sojusznikami w walce o autonomię, zwłaszcza że w swoich dokumentach programowych sprzed zwołania Dumy deklarowali się jako jej zwolennicy. Ale to kwestia agrarna, a nie problemy autonomiczne, była najważniejsza w trakcie 72 dni istnienia I Dumy. Aby uzyskać poparcie kadetów, Koło Polskie warunkowo zgodziło się na poparcie kadeckiego projektu przymusowego wywłaszczenia ziemi, co wywołało oburzenie polskich ziemian z Koła Kresowego, słusznie twierdzących, że przymusowa ekspropriacja polskich majątków w guberniach zachodnich oznacza likwidację polskości na tych ziemiach. Wniosku autonomicznego w I Dumie nie postawiono, nawet deklaracja Koła Polskiego w sprawie autonomii Królestwa, którą chciano dołączyć do adresu posłów DP do cara, została utrącona właśnie przez kadetów, którzy całkowicie zawiedli nadzieje Polaków na wspólne działanie w sprawie autonomii. Niewiele też zdołano uzyskać ze współpracy z tzw. frakcją autonomistów – luźnym ugrupowaniem skupiającym zwolenników autonomii różnych części imperium. Polacy z ziem zabranych twardo opowiadali się za nienaruszalnością własności prywatnej i już choćby z tego powodu byli o wiele bardziej sceptyczni wobec kadetów, co jak pokazało postępowanie tychże w I i II Dumie wobec spraw polskich, było o wiele bardziej przenikliwe niż początkowa ufność Koła Polskiego w deklaracje przywódców tej partii. W I Dumie Koło Polskie nie przedsięwzięło właściwie żadnej poważniejszej inicjatywy. Po części wynikało to z krótkiego czasu istnienia DP, a także z faktu wiecowej atmosfery obrad, w której wszyscy chcieli przemawiać, co niemal sparaliżowało normalną pracę parlamentarną. Poza tym wszyscy uczyli się zasad tego parlamentaryzmu, zjawiska całkowicie nowego w dziejach Imperium Rosyjskiego. Działacz polityczny i publicysta Siergiej F. Szarapow (1855–1911) pisał („Świat Słowiański” 1907, nr 1, s. 225): „W I Dumie Polacy tworzyli prawie jedyny poważny i kulturalny pierwiastek, wyróżniający się wybitnie swym zachowaniem i trzeźwością poglądów wśród całego morza szalonego krzyku politycznego chuligaństwa i nieskończonej, po większej części książkowej lub też czczej gadaniny”. Do Wyborga po rozwiązaniu I Dumy posłowie polscy nie pojechali i nie poparli kadeckiej inicjatywy nieposłuszeństwa obywatelskiego wobec władz (tzw. Manifestu Wyborskiego).

W II Dumie prezesem Koła Polskiego został R. Dmowski, który uznał za swoje główne zadanie „spełniać obowiązki nieistniejącego ministra spraw zagranicznych Polski”. Były to oczywiście aspiracje w dużym stopniu przekraczające możliwości liczącego 46 posłów ugrupowania polskiego, ale znaczne rozczłonkowanie polityczne II Dumy liczącej 518 posłów, w której nie można było stworzyć stabilnego bloku większościowego, dało posłom polskim wyjątkową szansę wpływania na wyniki głosowań. Z jednej strony była to sytuacja komfortowa, gdyż 46 zdyscyplinowanych polskich głosów było nie do pogardzenia dla partii rosyjskich chcących przeforsować swoje projekty, ale jednocześnie taka pozycja Polaków, przysłowiowego języczka u wagi, kłuła w oczy nie tylko cały rząd, lecz także znaczną część rosyjskich posłów do DP. Panował bowiem wśród nich, skłóconych i bardzo zróżnicowanych politycznie, konsensus co do jednej kwestii – wyłączenia z obrad II Dumy szeroko rozumianych zagadnień narodowych. A to oznaczało, że DP była przeciwna zaspokojeniu polskich dążeń do uzyskania autonomii Królestwa Polskiego. Nie zważając na to, wiedząc, że DP wniosek autonomiczny odrzuci, postawiono go 10/23 kwietnia 1907 r. Zgłosili go wszyscy posłowie polscy z obu kół. Zdaniem Dmowskiego był on „manifestacją jedynie”, ale manifestacją ważną, gdyż pozwalającą wysondować stosunek rządu i partii rosyjskich do problematyki polskiej. Poparcie wniosku przez Polaków z ziem zabranych było przejawem ich solidarności narodowej z Polakami z Królestwa Polskiego. Rozumieli oni, że nie mogą się tego samego domagać dla siebie – całkiem inny był stosunek władz rosyjskich do Królestwa Polskiego i ziem bezpośrednio włączonych do obszaru Imperium. Polacy z Koła Kresowego w swoich postulatach politycznych domagali się więc tylko wprowadzenia ziemstw w swoich guberniach i w dalszej kolejności pełnego równouprawnienia Polaków z Rosjanami w guberniach zachodnich. Niemal równocześnie ze złożeniem wniosku autonomicznego Koło Polskie zgłosiło projekt spolszczenia szkolnictwa w Królestwie 8/21 maja 1907 r. – wobec fiaska wniosku autonomicznego miał to być pierwszy, częściowy krok do zdobycia autonomii. Przepadł on tak samo jak projekt autonomiczny. I niewiele pomogło Kołu Polskiemu poparcie rządowego wniosku o zwiększenie kontyngentu rekruta 17/30 kwietnia 1907 r. – premier Piotr A. Stołypin (1862–1911) nie chciał dać niczego w zamian, to nie Polacy byli ważni dla niego – ciągle liczył na kadetów, którzy jednak w warunkach politycznych II Dumy nie chcieli pójść na współpracę z rządem, co w rezultacie doprowadziło do rozwiązania II Dumy po 102 dniach jej istnienia.

Nowa ordynacja wyborcza zmniejszyła liczbę posłów polskich do 18 osób. Ta niewielka grupa posłów nie mogła już odegrać żadnej roli politycznej, ale dla Dmowskiego jej znaczenie polegało na przypominaniu o Polsce, którą reprezentowali posłowie. Posłowie polscy przeciwstawiali się wydzieleniu Chełmszczyzny i walczyli o wprowadzenie samorządu miejskiego w Królestwie, ale bezskutecznie. Stanowisko rządu wobec postulatów polskich było nieprzejednane, co stawiało Koło Polskie w sytuacji bez wyjścia – nie chciało opowiedzieć się po stronie radykalnej lewicy, bo nie chciało walki z rządem rosyjskim w warunkach rosnącego kryzysu międzynarodowego, a jednocześnie niczego od tego rządu nie otrzymywało. Podobnie było w IV Dumie, dominujący w niej październikowcy (oktiabryści) i nacjonaliści nie chcieli słyszeć o postulatach polskich, a na dwa miesiące przed wybuchem wojny Rada Państwa ostatecznie pogrzebała projekt samorządu ziemskiego w Królestwie, co było świadectwem tego, że nacjonalizm zaślepiał polityków rosyjskich nawet w przeddzień wybuchu wielkiej wojny (1914). Rosyjski historyk Wadim Demin, autor hasła o Kole Polskim w „Encyklopedii Dumy Państwowej”, napisał, że „do 1917 roku Kołu Polskiemu nie udało się zrealizować swoich celów” – to prawda, ale prawdą jest też to, że od 1906 do 1917 r. posłowie polscy z obu polskich Kół nie pozwalali Rosji i jej elitom zapomnieć o „kwestii polskiej”, a gdy Polska powstała, licznie zasilili jej własną klasę polityczną.

Siedzibą DP był Pałac Taurydzki [Таврический дворец] (ul. Szpalernaja [Шпалерная ул.] 47) zbudowany w latach 1783–1789 przez feldmarszałka ks. Grigorija A. Potiomkina Taurydzkiego (1739–1791). Obecnie znajduje się tam siedziba Centrum Historii Parlamentaryzmu Rosyjskiego i Międzynarodowego Stowarzyszenia Państw Członków Wspólnoty Niepodległych Państw. Koła Polskie w Dumie i Radzie Państwa wynajmowały wspólnie mieszkanie przy pier. Kowieńskim [Ковенский пер.] (mieszkanie J. Harusewicza), potem przy ul. Znamienskoj [Знаменская ул.] (obecnie ul. Wosstanija [Восстания ул.]) i 8-ej Rożestwienskiej [8-я Рожественская] (obecnie 8-я Советская ул.) 21 m. 7 (1916 r.). Mieściło się tam biuro obsługujące wszystkich posłów polskich, biblioteka, sala posiedzeń i pokoje gościnne. Pierwsze zebrania Koła Kresowego w I Dumie pod koniec kwietnia i na początku maja 1906 r. odbyły się w domu posła B. Jałowieckiego przy ul. Nadieżynskiej [Надеждинская ул.] (obecnie Majakowskiego [Маяковского ул.]), a bardzo ważne posiedzenie Koła Polskiego po rozwiązaniu I Dumy, na którym zdecydowano o nieuczestniczeniu w manifestacji wyborskiej, odbyło się 11/24 lipca 1906 r. w mieszkaniu hr. Władysława Tyszkiewicza (1865–1936) na Polu Marsowym [Марсово поле] 7. W 1907 r. wspólny klub obu Kół Polskich (Królestwa Polskiego oraz Litwy i Rusi) w II Dumie Państwowej mieścił się w kamienicy czynszowej W. K. Krebera przy ul. Spasskiej [Спасскaя ул.] (obecnie ul. Rylejewa [Рылеева ул.]) 15 / (obecnie ul. Majakowskiego [Маяковского ул.]) 39. Posłowie polscy do Dumy brali czynny udział w życiu towarzyskim Petersburga. Bywali w domach prowadzących otwarte salony polityczne – przede wszystkim u hrabiostwa Heleny z Radziwiłłów (1874–1959) i Józefa Mikołaja (1862–1922) Potockich w pałacu Kleinmichela przy ul. Siergiejewskiej [Сергиевская ул.] (obecnie Czajkowskiego [Чайковского ул.]), a potem w apartamencie po byłej ambasadzie tureckiej na nab. Pałacowym [Дворцовая наб.], przy moście Mikołajewskim (obecnie Pałacowym), pod nr. 8 (pałac D. Kantemira). Odwiedzano salony Bolesława Maleszewskiego (1844–1912) na nab. Admiralicji [Адмиралтейская наб.], gen. Jana Jacyny (1864–1930) na Mojce [nab. rz. Mojki, Мойки наб.] i Feliksa Broel-Platera (1849–1924) przy ul. Mochowoj [Моховая ул.]. Na nabożeństwa uczęszczano do kościoła pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej na prosp. Newskim. Tam też w podziemiach obok krypty króla Stanisława Augusta bp Jan Cieplak (1857–1926), administrator archidiecezji mohylewskiej, ukrył w 1917 r. na prośbę J. Harusewicza archiwum Koła Polskiego, którego dalsze losy nie są znane.



Bibliografia:
В. А. Демин., Польское коло, w: Государственная Дума Российской Империи, 1906–1917. Энциклопедия, Москва 2008, s. 478–481; Р. А. Циунчук, Западных окраин группа, w: tamże, s. 203–205; Cz. Brzoza, K. Stefan, Posłowie polscy w parlamencie rosyjskim 1906–1917. Słownik biograficzny, Warszawa 2001; W. Bułhak, Dmowski – Rosja a kwestia polska. U źródeł orientacji rosyjskiej obozu narodowego 1886–1908, Warszawa 1996; A. Kidzińska, Próba wymiany składu Koła Polskiego w III Dumie Państwowej w 1908 roku. Przyczynek do dziejów stosunków Stronnictwa Polityki Realnej i Narodowej Demokracji, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” Sectio F, 2003, t. 58, s. 123–147; Z. Łukawski, Koło Polskie w rosyjskiej Dumie Państwowej w latach 1906–1909, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967; J. Purc, Liberałowie i kwestia agrarna w rosyjskiej Dumie Państwowej, Rzeszów 1986; A. Szwarc, P. Wieczorkiewicz, Uwagi o taktyce przedstawicielstwa polskiego w II Dumie Państwowej, w: Unifikacja za wszelką cenę. Sprawy polskie w polityce rosyjskiej na przełomie XIX i XX wieku. Studia i materiały, red. A. Szwarc i P. Wieczorkiewicz, Warszawa 2002, s. 171–187; M. Wierzchowski, Sprawy Polski w III i IV Dumie Państwowej, Warszawa 1966; R. Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa polskiego, Warszawa 1989, t. 1; Государственная Дума первого призыва. Портреты, краткие биографии и характеристики депутатов, Москва 1906; M. Harusewicz, Za carskich czasów i po wyzwoleniu. Jan Harusewicz wspomnienia – dokumenty, London 1975, s. 46–140, 256. ; Члены Государственной думы: портреты и биографии. Второй созыв, 1907—1912 г., сост. М. М. Боиович, Москва 1907; 3-й созыв Государственной Думы: портреты, биографии, автографы, изд. Н. Н. Ольшанского, Санкт-Петербург 1910; Члены Государственной думы (портреты и биографии): Четвертый созыв, 1912-1917 г., cост. М. М. Боиович, Москва 1913.

Linki:
Государственная Дума первого призыва. Портреты, краткие биографии и характеристики депутатов, Тип. «Возрождение», Москва 1906

Члены Государственной думы: портреты и биографии. Второй созыв, 1907—1912 г., сост. М. М. Боиович, Тип. Т-ва И. Д. Сытина, Москва 1907

3-й созыв Государственной Думы: портреты, биографии, автографы, изд. Н. Н. Ольшанского, Санкт-Петербург 1910

Члены Государственной думы (портреты и биографии): Четвертый созыв, 1912-1917 г., cост. М. М. Боиович, Тип. Т-ва И. Д. Сытина, Москва 1913