Piltz Erazm / Пильц Эразм (1851–1929), dziennikarz, publicysta, działacz polityczny i dyplomata, pseudonimy Piotr Warta, Scriptor, Swojak, Tensam i in., mieszkaniec Petersburga w latach 1879–1907.

Urodził się 3 sierpnia 1851 r. w Warszawie w rodzinie pochodzenia szlacheckiego. Był synem Jana, urzędnika Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, wyznania ewangelickiego, i Romany z Szyllerów. Po ukończeniu w Warszawie sześciu klas II Gimnazjum studiował przez trzy lata prawo jako wolny słuchacz Szkoły Głównej Warszawskiej. W 1868 r. r. podjął pracę w Zarządzie Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej oraz Warszawsko-Bydgoskiej i równocześnie zaczął publikować artykuły prasowe. W 1877 r. zrezygnował z posady, poświęcając się całkowicie zawodowi dziennikarza jako redaktor i wydawca „Nowin”, pisma związanego z warszawskimi pozytywistami. Już w następnym roku, ze względu na trudności finansowe, przekazał je pisarzowi i publicyście Aleksandrowi Świętochowskiemu (1849–1938) i przeniósł się do Petersburga, gdzie podjął współpracę z wydawanymi tam liberalnymi czasopismami literacko-politycznym: dziennikiem „Gołos” [Голос] i miesięcznikiem „Wiestnik Jewropy” [Вестник Европы].

Jego protektorem został znany adwokat i publicysta Włodzimierz Spasowicz (1829–1906), któremu zawdzięczał kontakty z rosyjską elitą intelektualną. Od niego też przejął ideę działań na rzecz zbliżenia i pojednania Polaków z Rosjanami, głównie na płaszczyźnie kulturalnej, społecznej i ekonomicznej, w dalszej zaś kolejności również politycznej. Program tzw. ugody zakładał rezygnację z dążeń niepodległościowych i bezwzględną lojalność. Jego zwolennicy krytykowali powstania narodowe i konspiracje patriotyczne, przekonując, że po 1864 r. tego typu zrywy należą już do przeszłości. Równocześnie w miarę możliwości sprzeciwiali się polityce rusyfikacji w Królestwie Polskim, zwłaszcza ograniczaniu zatrudniania Polaków w administracji, sądownictwie i szkolnictwie, postulując swobodny rozwój polskiej kultury i wszechstronnej aktywności społecznej. Jak pisał Piltz, „Związani państwowo z Rosją nie tylko pragnąć, ale i dbać musimy o to, aby państwo było potężnem na zewnątrz i od obcych wpływów niezawisłem i aby osiągnęło możliwie najwyższy stopień kultury i praworządności”.

Głównym forum ostrożnego propagowania tych poglądów stał się założony po trzyletnich daremnych staraniach w 1882 r. (koncesja z 16/28 kwietnia) pod ideowym patronatem Spasowicza petersburski tygodnik „Kraj”. Piltz został jego naczelnym redaktorem i jednym z czołowych publicystów. Jego zasługą był wysoki poziom pisma, które przyciągnęło wielu znakomitych autorów. Jako sprawny organizator i redaktor naczelny spowodował, że polskojęzyczny „Kraj”, korzystając ze stosunkowo łagodnej stołecznej cenzury, wielokrotnie zabierał głos w sprawach żywotnych dla Polaków w Królestwie Polskim i w Rosji, informował o ich udziale w życiu społecznym i politycznym Imperium oraz istotnych dla polskich czytelników wydarzeniach kulturalnych i polityce międzynarodowej. Jedną z inicjatyw Piltza było założone w 1894 r. i powiązane z redakcją „Kraju” Biuro Informacyjno-Korespondencyjne. Pośredniczyło ono w załatwianiu spraw administracyjnych i ekonomicznych (zwłaszcza handlowych), świadczyło pomoc prawną oraz udzielało rad Polakom w sporach z władzami, zajmowało się także zbieraniem danych statystycznych i wspieraniem rozmaitych inicjatyw społecznych.

Od 1890 r. „Kraj” należał formalnie do spółki wydawniczej, w której udziały mieli najzamożniejsi przedstawiciele polskiego ziemiaństwa i burżuazji, m.in. kamerjunkier dworu carskiego Władysław Branicki (1826–1884), poseł do I Dumy Państwowej (1906) Józef Mikołaj Potocki (1862–1922), bankier i przedsiębiorca kolejowy Jan Bloch (1836–1902) oraz łódzki potentat włókienniczy Edward Herbst (1844–1921). Do dyspozycji redakcji przekazano znaczne fundusze, pozostawiając jej pełną swobodę wyrażania poglądów, choć z dofinansowaniem tym wiązała się zmiana profilu pisma na bardziej konserwatywny. Do początków XX w. „Kraj” przynosił spore dochody, a jego redakcja mieściła się przy pl. Teatralnym [Театральная пл.] 10. W tym samym domu znajdowało się też eleganckie prywatne mieszkanie Piltza.

W latach 80. i 90. XIX w. należał on do czołowych postaci Polonii petersburskiej. Z końcem 1882 r. Piltz ze Spasowiczem wystąpili na łamach „Kraju” z propozycją utworzenia specjalnego funduszu na pomoc dla niezamożnej młodzieży studiującej w rosyjskich szkołach wyższych, dając impuls do powołania w roku 1884 Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny, którego Piltz był jednym ze współzałożycieli, a następnie członkiem zarządu. W uznaniu zasług na rzecz tej największej katolickiej instytucji dobroczynnej w Imperium Romanowów został jej członkiem honorowym. W Petersburgu Piltz ożenił się z Heleną Rymowicz (zm. 1940), córką właścicielki słynnej nad Newą Księgarni Polskiej, którą przejął w 1887 r. od teściowej Bronisławy (1839–1926) Rymowiczowej z domu Januszkiewicz, wdowy po petersburskim lekarzu i działaczu polonijnym Feliksie (1826–1908/1910?), lub – jak chcą niektórzy – bezpośrednio od jej wcześniejszego właściciela Henryka Glińskiego (1853–1905). W latach 1888–1893 osobiście prowadził tę mieszczącą się przy pl. Kazańskim [Казанская пл.] 7 (za soborem) firmę, noszącą odtąd nazwę Księgarnia Polska, Br. Rymowicz, z którą związane też było niewielkie wydawnictwo polskich książek. Początkowy rozwój działu wydawniczego księgarni wiązał się w znacznym stopniu z firmowaniem nakładów redakcji „Kraju” i prywatnych przedsięwzięć publikujących na jego łamach autorów. Od schyłku lat 80. XIX w. z księgarnią związani byli bowiem członkowie redakcji tygodnika oraz wielu jego stałych i doraźnych współpracowników. Za czasów Piltza Księgarnia Polska starała się wydawać książki polskich twórców znanych i cenionych we wszystkich zaborach, były wśród nich prace naukowe, beletrystyka i książki dla dzieci. Ze względu na osobę właściciela autorzy ci wydawali jednak w petersburskiej oficynie pojedyncze utwory. Grono twórców częściej publikujących od szyldem Księgarni Polskiej ograniczało się więc do stałych współpracowników „Kraju”.

Wraz z żoną prowadził Piltz nieformalny salon. Podejmowano w nim przede wszystkim przybywających do Petersburga Polaków, także z zaborów pruskiego i austriackiego, głównie ze sfer literackich i artystycznych, oraz zaprzyjaźnionych Rosjan. Przykładowo w 1903 r. Piltzowie zorganizowali wieczór ku czci bawiącego nad Newą wybitnego pianisty Ignacego Jana Paderewskiego (1860–1941). Redaktor „Kraju” był także inicjatorem polonijnych spotkań wigilijnych, które wyróżniały okolicznościowe przemowy Spasowicza. Jak sam wspominał w 1909 r., „grupa zamieszkała w Petersburgu […] starała się badać i uczyć stosunków rosyjskich, utrzymywać kontakt z inteligencją rosyjską, oddziaływać na opinię rosyjską”. Służyć temu miały również wspólne uroczystości, takie jak współorganizowane w grudniu 1898 r. przez Związek Pisarzy Rosyjskich rosyjsko-polskie obchody z okazji setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza (1798–1855). W maju następnego roku redakcja „Kraju” uczciła bankietem setną rocznicę urodzin Aleksandra S. Puszkina (1799–1837). Uroczystość z udziałem rosyjskich intelektualistów i artystów odbyła się w restauracji „Miedwied” [Медведь] przy ul. Bolszoj Koniuszennoj [Большая Конюшенная ул.] 27. Wbrew nadziejom imprezy tego rodzaju nie miały jednak większego rezonansu, Piltz zaś i jego współpracownicy nadal budzili nieufność władz oraz spotykali się z niechęcią rosyjskich kół konserwatywnych i nacjonalistycznych, a nawet niektórych liberałów.

Jako ugodowy publicysta Piltz zadebiutował w 1880 r. serią artykułów w „Gołosie” pt. Обрусение или объединение [Zruszczenie czy zjednoczenie]. Oprócz licznych publikacji prasowych był także autorem broszur politycznych, ze względu na cenzurę wydawanych w niektórych przypadkach poza granicami Rosji. W latach 1897–1898 w związku z wizytą cesarza Mikołaja II (1868–1918) w Warszawie opublikował najpierw w „Kraju” (1897, nr 33) ostrzegający przed nadmiernymi oczekiwaniami tekst Na zakręcie dziejowym, a następnie pozbawiony nadziei na korektę polityki rosyjskiej wobec Polaków, pod pseudonimem Piotr Warta, propagował wiernopoddańczą postawę i przekonywał o jej pozytywnych skutkach (O chwili obecnej, Sankt Petersburg 1898). Wraz ze Spasowiczem w pracy Potrzeby społeczne w Królestwie Polskim (wersja rosyjska Очередные вопросы в Царстве польском, Санкт-Петербург 1902) naszkicował skromny program wprowadzenia elementów samorządu miejskiego nad Wisłą, zainicjowania rozwoju ubezpieczeń społecznych i opieki lekarskiej, a także zwiększenia liczby godzin języka polskiego w szkołach i dopuszczenia jego używania w sądownictwie.

Wśród przedstawicieli polskich elit politycznych osoba i poglądy Piltza nie cieszyły się popularnością. Radykałowie zarzucali mu wręcz zdradę interesów narodowych i bezpardonowo zwalczali. Do konfliktów ideowych dochodziły spory osobiste. W 1882 r. zagrożony konkurencją „Kraju” Świętochowski zarzucił Piltzowi nadużycia finansowe, gdy ten był redaktorem warszawskich „Nowin”. Zwołany w obliczu grożącego pojedynku sąd honorowy przyznał częściowo rację Świętochowskiemu, a przeciwnicy polityczni petersburskiego redaktora przy różnych okazjach przypominali tę sprawę. W 1901 r. warszawska Kasa Przezorności dla Literatów i Dziennikarzy odrzuciła demonstracyjnie zadeklarowaną przez Piltza ofiarę pieniężną. Mocnym ciosem było też ujawnienie jego korespondencji z działającym przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, a odpowiadającym za cenzurę Głównym Zarządem Prasy [Главное управление по делам печати], w której znalazły się daleko idące wiernopoddańcze deklaracje wraz z obietnicą, że nawet prześladowania polskości nie zmienią jego lojalnej postawy. Najostrzejsze ataki na Piltza płynęły jednak ze strony rosnących w siłę u progu XX stulecia nowych ugrupowań radykalnych: socjalistycznej lewicy i nacjonalistycznej prawicy. Ich ostrą krytykę z liberalnych, centrowych pozycji przedstawił z kolei Piltz w dwóch książkach: Nasza młodzież (Kraków 1902) i Nasze stronnictwa skrajne (Kraków 1903). Przekonywał w nich, że zarówno socjaliści, jak i narodowcy obniżają poziom kultury politycznej i szkodzą sprawie polskiej. Dawał też do zrozumienia stronie rosyjskiej, że polscy ugodowcy są cennym sojusznikiem w walce z rewolucjonistami.

Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w 1904 r. w broszurze Wobec wojny. Głos z Warszawy przez Swojaka (Kraków) zalecał Piltz już bez większego entuzjazmu postawę lojalistyczną, motywując ją m.in. przymusowym udziałem Polaków w walkach na froncie dalekowschodnim. W przededniu rewolucji 1905 r. był współinicjatorem tzw. Memoriału 23, przedłożonego (listopad 1904 r.) ministrowi spraw wewnętrznych ks. Piotrowi D. Światopołk-Mirskiemu (1857–1914) przez grupę ugodowców. Sygnatariusze tego dokumentu domagali się częściowej polonizacji szkolnictwa, wprowadzenia samorządu miejskiego i wiejskiego, sądów przysięgłych oraz zniesienia ograniczeń swobody działania duchowieństwa katolickiego. Wobec radykalizacji nastrojów i formułowania o wiele dalej idących żądań politycznych inicjatywa ta została źle przyjęta przez opinię publiczną, a sami ugodowcy stracili resztki popularności. Przejawem tych tendencji był m.in. postępujący upadek „Kraju”, który stale tracił czytelników i zaczął przynosić straty. 3/16 kwietnia 1906 r. Piltz zrezygnował ze stanowiska redaktora naczelnego tygodnika (który miał istnieć jeszcze trzy lata) i w następnym roku przeniósł się do Warszawy. Od 1906 r. był już współwłaścicielem i współredaktorem tamtejszego ilustrowanego tygodnika społeczno-kulturalnego „Świat”, a w 1909 r. zorganizował w Warszawie Biuro Pracy Społecznej, na którego czele stanął. Nieco wcześniej odegrał pewną rolę w tworzeniu w oparciu o środowiska skupione wokół „Kraju” i „Słowa” konserwatywno-ugodowego Stronnictwa Polityki Realnej, jednak ze względu na swe liberalne poglądy i krytyczny stosunek opinii publicznej do jego osoby wszedł do władz tej partii dopiero w 1909 r. W tym czasie pisywał do pełniącego funkcję organu stronnictwa dziennika „Słowo”.

Po wybuchu I wojny światowej Piltz wyjechał do Szwajcarii (wrzesień 1914 r.), gdzie zaczął działać na rzecz sprawy polskiej. Do rewolucji październikowej 1917 r. był zwolennikiem orientacji prorosyjskiej, opowiadając się za szeroką autonomią zjednoczonych w wyniku wojny ziem polskich w ramach Imperium Rosyjskiego. Został członkiem zarządu założonego w styczniu 1915 r. w Lozannie pod przewodnictwem Henryka Sienkiewicza (1846–1916) Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Prowadził też ożywioną działalność wydawniczą i informacyjno-propagandową z myślą o wpływie na opinię publiczną i rządy Francji i Wielkiej Brytanii. Współpracował wówczas ściśle z narodowymi demokratami – swymi niedawnymi przeciwnikami politycznymi – i osobiście z Romanem Dmowskim (1864–1939).

Od powstania w sierpniu 1917 r. w Lozannie Komitetu Narodowego Polskiego należał do jego aktywniejszych członków; niebawem wraz z całym komitetem przeniósł się do Paryża i został jego przedstawicielem przy rządzie francuskim. Po odrodzeniu w 1918 r. niepodległego państwa polskiego przeszedł do polskiej służby dyplomatycznej i jako jej przedstawiciel brał udział w Konferencji Pokojowej w Paryżu. Od 16 kwietnia 1919 r. pełnił funkcję polskiego delegata przy rządzie Francji. Od czerwca tegoż roku do marca 1920 r. był posłem RP w Belgradzie, a następnie uczestniczył w kilku misjach dyplomatycznych, by w październiku 1920 r. zostać dyrektorem do spraw politycznych w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W marcu 1921 r. na kilka tygodni objął stanowisko wiceministra spraw zagranicznych. Kolejnym etapem jego kariery dyplomatycznej była związana z nieudanymi negocjacjami umowy politycznej z Czechosłowacją funkcja posła w Pradze (lipiec 1921 – grudzień 1922). W 1924 r. (2 sierpnia) przeszedł na emeryturę. Do śmierci publikował artykuły na temat stosunków międzynarodowych i polskiej polityki zagranicznej.

Jego małżeństwo z Heleną Rymowicz było bezpotomne. Jak twierdził korespondent „Kraju” Stefan Krzywoszewski (1866–1950), miała ona ogromny wpływ na atmosferę w redakcji i to jej w rękach znajdował się faktyczny sekretariat tego pisma.

Zmarł 26 grudnia 1929 r. w Warszawie. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim (kw. 81, rz. 6, m. 12).

Odznaczony był m.in. Komandorią Orderu Polonia Restituta z Gwiazdą, komandorią francuskiej Legii Honorowej, czechosłowackiego Orderu Lwa Białego oraz Orderem Korony Rumuńskiej.



Bibliografia:
A. Szklarska-Lohmanowa, Piltz Erazm, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław 1981, t. 26, s. 293–298 (bibliografia); A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 r. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 269–270 (bibliografia); L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 293–308; M. Jankowski, Być liberałem w czasie trudnym. Rzecz o Włodzimierzu Spasowiczu, Łódź 1996, s.102–104, 124–125, 141–153, 164–170, 181–183; A. Kidzińska, Erazm Piltz – publicysta i redaktor warszawskiego „Słowa” w latach 1906–1914, w: Z dziejów prasy konserwatywnej. Twórcy i dzieła, red. B. Borowik, W. Mich, Lublin 2011, s. 31–54; taż, Stronnictwo Polityki Realnej (1905–1923), Lublin 2007; Z. Kmiecik, „Kraj” za czasów Erazma Piltza, Warszawa 1969; Z. Markwart, Polityka realna. Zarys działalności i programu petersburskich realistów (1859–1906), Kraków 2012; T. Proksa, Działalność publicystyczna i wydawnicza Erazma Piltza w latach 1877–1912, „Rocznik Historyczno-Archiwalny” 2000, t. 15, s. 73–106; A. Szczepaniak, Działalność dyplomatyczna Erazma Piltza od wiosny 1916 do ostatnich dni caratu, w: Lata Wielkiej Wojny. Dojrzewanie do niepodległości 1914–1918, red. D. Grinberg, J. Snopko, G. Zackiewicz, Białystok 2007, s. 437–458; tenże, Erazm Piltz i Roman Dmowski. Przyczynek do biografii Erazma Piltza, w: Polacy i Rosjanie na przestrzeni wieków (XVII–XX), red. J. Rzońca, Opole 2002, s. 107–134; tenże, Włodzimierz Bariatinski i Konstanty Arabażin przed Sądem Honorowym Związku Wzajemnej Pomocy Pisarzy Rosyjskich. Konflikt pomiędzy Erazmem Piltzem a redaktorami „Siewiernogo Kuriera” w Petersburgu w świetle materiałów redakcyjnych, w: Trudne sąsiedztwo. Szkice z dziejów stosunków polsko-rosyjskich w XVI–XX wieku, red. A. Szczepaniak, Toruń 2007, s. 181–224; A. Szwarc, Od Wielopolskiego do Stronnictwa Polityki Realnej. Zwolennicy ugody z Rosją, ich poglądy i próby działalności politycznej (1864–1905), Warszawa 1996, passim; P. Wandycz, Erazm Piltz a koncepcje polskiej polityki środkowoeuropejskiej, w: Międzymorze. Polska i kraje Europy Środkowo-Wschodniej XIX–XX wiek, red. A. Ajnenkiel i in., Warszawa 1995, s. 215–225; Archiwum Akt Nowych (AAN) w Warszawie: Akta E. Piltza, Archiwum Paderewskiego sygn. 1605 (E. Piltz, Fakty i dokumenty dotyczące mej działalności politycznej za czas od 1882 do 1924 r.); Biblioteka Narodowa (BN) w Warszawie: rkps 8342–8361 (Materiały redakcyjne petersburskiego „Kraju” i korespondencja E. Piltza) i sygn. III, 8361 (korespondencja Leopolda J. Kronenberga z E. Piltzem).