Peretiatkowicz (Peretjatkowicz) Marian / Перетяткович Мариан Марианович (1872–1916), architekt, działacz społeczny.

Urodził się 23 sierpnia/4 września 1872 r. we wsi Usicze w pow. łuckim gub. wołyńskiej (obecnie obw. rówieński na Ukrainie), w zubożałej rzymskokatolickiej rodzinie szlacheckiej Euzebiusza Mariana Peretiatkowicza (1841–1909) i Konstancji (1846–1929), córki wołyńskiego szlachcica Władysława Krzywickiego (ur. 1821). Miał siostry Władysławę Marię (1873–1941) zamężną z Józefem Karolem Szyszczewskim (1859–1932), i Antoninę Celinę (ur. 1 kwietnia 1875), 1. v. de Brunet, 2. v. Zambelli, oraz brata Bronisława Adama (1876–1948). W latach 1883–1889 uczył się w rówieńskiej szkole realnej, a następnie na specjalizacji mechaniczno-technicznej klasy uzupełniającej przy tej szkole (1889–1890). Po jej ukończeniu został wcielony do Białogrodzkiego Pułku Dragonów jako szeregowy z cenzusem; po upływie pół roku był podoficerem. W 1892 r. skierowany został do Mikołajewskiej Szkoły Kawalerii [Николаевское военное кавалерийское училище] w Petersburgu, gdzie zdał egzamin na stopień oficerski. Jesienią tegoż roku został przeniesiony do 2. Petersburskiego Pułku Dragonów, który kwaterował w Rżewie. Po roku w stopniu chorążego skierowano go do 1. Batalionu Pieszego Rozpoznawczego Kozackiego Wojska Kubańskiego. W 1896 r. przydzielony został do Humańskiego Pułku Kozackiego, który kwaterował na Zakaukaziu, otrzymał wówczas stopień setnika.

W 1896 r. został przyjęty do Instytutu Inżynierów Cywilnych [Институт гражданских инженеров] (IIC) w Petersburgu, jednocześnie przechodząc w stan spoczynku w stopniu porucznika. Był uczniem uznanych mistrzów architektury: Nikołaja W. Sułtanowa (1850–1908), Wiktora A. Schrötera (1839–1901), Ernesta I. Giberta (1823–1909) oraz inż. cywilnego Bronisława Prawdzika (1862–1923). Zdolności Peretiatkowicza jako rysownika docenił dyrektor IIC w latach 1895–1903 N. Sułtanow, który powierzył mu wykonanie ilustracji do swojego artykułu oraz do książki Памятник императору Александру II в Московском Кремле [Pomnik cesarza Aleksandra II na Kremlu Moskiewskim] (Санкт-Петербург, 1898). Na trzecim roku studiów (1899) Peretiatkowicz otrzymał nagrodę im. H. Kittnera (Hieronim St. Kitner [1839–1929]) za najlepszy projekt architektoniczny. Wtedy też zaczął uczestniczyć w konkursach projektów. W czerwcu 1901 r. ukończył IIC, „wykazując bardzo dobre osiągnięcia”.

Kontynuował kształcenie specjalne w Wyższej Szkole Artystycznej [Высшoe художественноe училище] (WSA) przy Akademii Sztuk Pięknych (ASP). Jesienią 1901 r. został przyjęty do pracowni prof. Leontija N. Benois (1856–1928). Jednocześnie zaczął brać czynny udział w praktyce budowlanej pod kierunkiem wybitnych architektów. W Petersburgu był asystentem L. Benois na budowie Moskiewskiego Banku Kupieckiego przy prosp. Newskim [Невский пр.] 46 i Pawła Ju. Suzora (1844–1919) przy projektowaniu kamienicy firmy Singer przy tym samym prospekcie pod nr. 28. W Moskwie brał udział w budowie hotelu Metropol oraz (pod kierunkiem Romana I. Kleina [1858–1924]) Muzeum Sztuk Pięknych. Praca w Moskwie i okoliczności rodzinne zmusiły Peretiatkowicza do przerwania studiów w WSA. Do Petersburga wrócił dopiero jesienią 1904 r. W latach 1904–1910 wykładał w Instytucie Technologicznym i na Wyższych Politechnicznych Kursach Żeńskich.

We wczesnym okresie twórczości z powodzeniem zajmował się projektowaniem konkursowym. Charakterystyczne cechy secesji wyróżniają projekt budynku fizycznych metod leczenia dla Sewastopola (1903). W 1905 r. ukształtował się twórczy związek Peretiatkowicza z Marianem Lalewiczem (1876–1944), i od tamtej chwili zaczął się okres największych sukcesów obu architektów. Triumfem stało się ich zwycięstwo w konkursie projektów budynku Zgromadzenia Kupców w Moskwie (1905). W latach 1905–1906 otrzymali pierwsze nagrody w konkursach projektów Targu Sytnego [Сытный рынoк] w Petersburgu (obecnie plac Sytninski [Сытнинская пл.] 3-5), kamienic czynszowych Aleksandra N. Piercowa w Petersburgu (projekt niezrealizowany, wzniesiona w latach 1911–1912 kamienica przy prosp. Ligowskim [Лиговский пр.] 44 powstała w oparciu o projekt Stefana P. Gałęzowskiego (1863–1944) i Ippolita A. Pretro [1871–1937]) i Gawryły G. Sołodownikowa (1826–1901) zbudowanej w Moskwie w latach 1906–1908 przy ul. Giljarowskiego [Гиляровского ул.] 57, dla których zostały zaproponowane oryginalne rozwiązania objętościowo-przestrzenne z cour d’honneur. W kilku wersjach projektu Targu Sytnego wspaniale zastosowano zasady secesji racjonalistycznej: przejrzystość planu, strukturę szkieletową i wielkie powierzchnie szklane. Jeszcze jeden wspólny projekt architekci zrealizowali dla wiaduktu w Warszawie.

Równolegle z poszukiwaniami w nurcie secesji od lat 1900 r. Peretiatkowicz zwraca się ku tradycjom klasyki. Znamienny jest jego projekt konkursowy Pałacu Pokoju w Hadze, opatrzony godłem „Palladio” (1905–1906). Ostentacyjnym monumentalizmem, gigantomanią kompozycji wyróżnia się projekt budynku zgromadzeń ludowych – praca dyplomowa pt. Зал для народных собраний [sala dla zgromadzeń ludowych] w WSA przy ASP, za którą 1/14 listopada 1906 r. otrzymał tytuł architekta artysty i prawo do stypendialnej podróży zagranicznej. W czasie tej podróży poznawał zabytki Włoch, Francji, Niemiec, Austrii, Belgii i Holandii.

W następnych latach Peretiatkowicz niejednokrotnie współpracował ze swoim nauczycielem L. Benois, który w roli jego starszego pomocnika w latach 1907–1908 brał udział w urządzaniu nowej Sali posiedzeń Rady Państwa w Pałacu Maryjskim przy pl. Isaakijewskim [Исаакиевская пл.] 6. Porządki architektoniczne klasycyzmu akademickiego łączyły się tutaj z szerokim zastosowaniem konstrukcji żelbetonowych. W latach 1908–1909 Peretiatkowicz dokończył budowę kościoła katolickiego Notre Dame de France (obecnie kościół Najświętszej Maryi Panny z Lourdes) w zaułku Kowienskim [Ковенский пер.] 7, zmieniając początkową koncepcję L. Benois. W konsekwencji motywy południowofrancuskiego stylu romańskiego przybrały wyraźne rysy skandynawskiego narodowego romantyzmu. Dla ludności polskiej z południowych peryferii Petersburga zaprojektował w 1910 r. niezrealizowany projekt kościoła św. Kazimierza przy ul. Uszakowskiej [Ушаковская ул.] za Narwską Rogatką.

Na lata 1907–1910 przypada wiele nagrodzonych projektów konkursowych, m.in. Dworca Mikołajewskiego [Николаевский вокзал] i meczetu katedralnego [Соборнaя мечеть] w Petersburgu, które otrzymały pierwsze nagrody. Niektóre projekty stały się podstawą dla zrealizowanych budowli. W kamienicy czynszowej petersburskiego Towarzystwa Ubezpieczeniowego „Salamandra” [Страховое обществo „Саламандра”] przy ul. Gorochowej [Гороховая ул.] 4 zbudowanej w latach 1908–1909 przy udziale inż. cywilnego Nikołaja N. Wieriowkina, zmodernizowane formy neorenesansu dostosowane są do struktury budynku wielomieszkaniowego. Z kolei w budynku Północnego Towarzystwa Ubezpieczeń w Moskwie przy ul. Iljinka [Ильинка ул.] 23/16, zaprojektowanym w latach 1909–1911, wspólnie z Iwanem I. Röhrbergiem (1869–1932) zastosowano nowatorskie chwyty protofunkcjonalistycznej wersji secesji. Do wczesnych projektów Peretiatkowicza należy również most tramwajowy przez Fontankę z 1908 r. u wylotu ul. Bolszej Podjaczeskiej [Бoлшая Подьяческaя ул.] (nie zachował się). W tym samym roku Peretiatkowicz uczestniczył też m.in. z Aleksandrem N. Benois (1870–1960) w konkursie na most pałacowy na Newie.

Szczególne miejsce w twórczości architekta zajmowały cerkwie prawosławne w stylu neorosyjskim. W latach 1909–1911 na brzegu Newy, na terenie Stoczni Admirałtejskiej, przy udziale inż. komunikacji Siergieja N. Smirnowa (1877–1958) została zbudowana świątynia ku czci marynarzy, którzy zginęli w czasie wojny rosyjsko-japońskiej 1904–1905 – cerkiew Zbawiciela na Wodach [Спас на водах] (zburzona w latach 30. XX w.). Zgodnie z zaleceniami komitetu budowlanego Peretiatkowicz wzorował się na XII-wiecznych cerkwiach we Włodzimierzu. Do zespołu świątyni kommemoratywnej należały muzeum, dom parafialny i dzwonnica. Późniejsze cerkwie, zbudowane we wsi Wybuty w gub. pskowskiej (1913, nie zachowała się) i we wsi Ostaszowo w gub. moskiewskiej (1915, wspólnie z S. M. Deszowowem), wyróżnia stylizacja w duchu architektury nowogrodzko-pskowskiej.

Na drugą dekadę XX w. przypada okres największego rozkwitu twórczości Peretiatkowicza. W 1912 r. został razem z M. Lalewiczem wybrany „za popularność” członkiem Akademii Architektury. W tym okresie odszedł już od secesji i stał się jednym z liderów nurtu neoklasycystycznego, inspirując się głównie dziedzictwem renesansu włoskiego oraz — częściowo — rosyjskiego stylu empire. Główną tematykę jego prac stanowiły duże budynki publiczne.

Za najpopularniejsze dzieło Peretiatkowicza jest uważana kamienica Michała Wawelberga (1880 – po 1939) z lat 1911–1912 wzniesiona przy prosp. Newskim 7–9. Część budynku zajmował Petersburski Bank Handlowy [С.-Петербургский торговый банк], którego historia sięga Domu Bankowego H. Wawelberga. Dwukondygnacyjna arkada od strony prosp. Newskiego jest reminiscencją Pałacu Dożów w Wenecji. Fasady budynku są skomponowane w nawiązaniu do architektury włoskiego renesansu XV–XVI w. (Pałac Medyceuszy we Florencji, Bank Ducha Świętego w Rzymie). Wspaniałe jest wykonanie szczegółów w szarym granicie; autorami ozdobnych rzeźb są Leopold August Dietrich (1877–1954) i Wasilij W. Kozłow (1887–1940).

Dążenie do monumentalności ze szczególną siłą przejawiło się w budynku Rosyjskiego Banku Handlowo-Przemysłowego [Русского торгово-промышленный банк] przy ul. Bolszoj Morskej [Бoлшая Морская ул.] 15, wzniesionym przez Peretiatkowicza w latach 1912–1914 po zwycięstwie w konkursie z 1910 r. Okazała fasada tego palazzo też jest oblicowana granitem. Dolna kondygnacja imponuje surową potęgą rustykowanej powierzchni. Górne piętra są połączone kolumnadą. W tych samych latach według projektu Peretiatkowicza zbudowano gmach Banku Państwowego w Rostowie nad Donem (prosp. Sokołowa [Соколова пр.] 22). Kompozycja budynku z majestatycznym centralnym portykiem została stworzona pod wpływem petersburskiego wysokiego klasycyzmu z początku XIX wieku. Temat banków, który szczególnie pociągał Peretiatkowicza, znalazł kontynuację w projektach konkursowych dla Petersburga: Rosyjskiego Banku Handlu Zagranicznego [Русский для внешней торговли банк] przy ul. Bolszoj Morskiej 18 oraz oddziałów Banku Państwowego na pl. Michajłowskim [Михайловскaя пл.] 2–4 z 1914 r.

Ważne znaczenie urbanistyczne ma Drugi Dom Instytucji Miejskich [2-й Дом городских учреждений] przy prosp. Kronwerkskim [Кронверкский пр.] 49 z lat 1912–1913. 50 metrowa wieża jest dobrze widocznym punktem orientacyjnym wśród otaczających ją kamienic. Dom Instytucji Miejskich został zaprojektowany w jednym zespole z nowym budynkiem Targu Sytnego przy pl. Sytninskim [Сытнинская пл.], wzniesionym w tym samym czasie przez M. Lalewicza. Znaczące miejsce w panoramie Małej Newy zajmuje potężny gmach Ministerstwa Handlu i Przemysłu wzniesiony w latach 1914–1915 na nab. Makarowa [Макарова наб.] 8/3. Ciężka bryła oraz skomplikowana plastyka porządku architektonicznego nadają mu przesadnej masywności – te cechy były charakterystyczne dla późnych prac architekta. Rekonstrukcji znajdującego się na cyplu Wyspy Wasiljewskiej [Васильевский остров] zbudowanego w latach 1805–1816 przez architekta Jean-Françoisa Thomasa de Thomona (1760–1813) budynku Giełdy Peretiatkowicz dokonał w 1913–1915 wspólnie z Fiodorem I. Lidvallem (Johan Fredrik Lidvall, 1870–1945).
Bardziej kameralny charakter ma budynek Przytułku dla Chłopców Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności (Zakłady Wychowawczo-Rzemieślnicze ks. Maleckiego) przy ul. Kiriłłowskiej [Кирилловскaя ул.] 19 z lat 1912–1913. Przytułek z kaplicą znajdował się na tej działce od 1895 r., a pracami budowlanymi kierowali B. Brzostowski, J. Moszyński i S. Wołowski. Nowy czterokondygnacyjny gmach przytułku Peretiatkowicz wzniósł ze środków ofiarowanych przez inż. Michała Kierbedzia (1854–1932).

Po 1910 r. Peretiatkowicz zbudował w stylu neoempire zakład leczenia borowiną w Piatigorsku w kompleksie uzdrowisk Kaukaskich Mineralnych Wód (obecnie Kraj Stawropolski) przy prosp. Kirowa [Кирова пр.]. Niezrealizowane pozostały projekty petersburskiego szpitala w Sosnowce (1910–1913), zakładu leczenia borowiną w uzdrowisku Jessentuki (także Kaukaskie Mineralne Wody, 1911), dworca w Kijowie (1913), Towarzystwa Politechnicznego (1912) i Domu Inwalidów (1916) w Moskwie oraz warianty pomnika Aleksandra II (1818–1881) w Petersburgu, wykonane wspólnie z rzeźbiarzami L. Dietrichem i W. Kozłowem (po 1910 r.).

Za szczególną zasługę Peretiatkowicza należy uznać teoretyczne i praktyczne opracowanie zagadnień urbanistyki. W 1910 r. jako pierwszy zaczął wykładać planowanie miast w WSA przy ASP. Architekt rozpatrywał miasto jako skomplikowany organizm, przywiązując ogromne znaczenie do artystycznych aspektów urbanistyki. W latach 1910–1911 wspólnie z inż. komunikacji Fiodorem Je. Jenakijewem (1852–1915) i L. Benois brał udział w tworzeniu Projektu Przekształcania Petersburga. Miał on zająć się rozwiązywaniem ogólnych problemów miasta: przeprowadzeniem ulic, odciążających prosp. Newski i Kamiennoostrowski, budową nowych magistrali, organizacją szlaków komunikacyjnych oraz kształtowaniem nowych zespołów architektonicznych.

Działalność społeczna Peretiatkowicza była związana głównie z jego środowiskiem zawodowym. Brał czynny udział w życiu stowarzyszeń architektów, należał do zespołów redakcyjnych czasopism „Zodczij” [Зодчий] i „Jeżegodnik Obszczestwa Architektorow-Chudożnikow” [Ежегодник Общества архитекторов-художников], w okresie po 1910 r. był członkiem stałego komitetu zjazdów budowniczych rosyjskich. Od 1906 r. stale był wybierany do jury konkursowych. W ten sposób wywarł wpływ na procesy architektoniczne w Rosji na początku XX wieku. „W życiu polskiem nad Newą brał zawsze czynny udział” („Dziennik Petrogradzki” 1916, nr 1785, s. 4). W marcu 1908 r. jako członek Polskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (PTZSP) wszedł w skład komisji konkursu na projekt zabudowań przy kościele św. Katarzyny rozpisanego przez PTZSP we współpracy z Towarzystwem Inżynierów. Był też członkiem założonego w 1907 r. Związku Polskiego Lekarzy i Przyrodników (ZPLiP). 8 sierpnia 1914 r. wszedł w skład Komitetu Organizacyjnego Szpitala Polskiego tworzonego pod egidą ZPLiP dla służących w armii rosyjskiej żołnierzy Polaków.

W Petersburgu mieszkał kolejno pod adresami: w 1901 r. przy ul. 1-ej Roty [1-ой Роты ул.] (obecnie ul. 1. Krasnoarmiejska [1-я Красноармейская ул.]) 3–5 (w latach 1902–1904 w Moskwie), w latach 1905–1907 przy 9 Linii Wyspy Wasiljewskiej [9-я линия В.О.] 22, w latach 1907–1912 przy ul. Gorochowej [Гороховая ул.] 64 (w tej samej kamienicy rezydował Grigorij Je. Rasputin [1869–1916]), w latach 1911–1912 w zaułku Zamiatina [Замятин пер.] 4, a wreszcie w latach 1913–1916 przy nab. Admirałtejskim [Адмиралтейская наб.] 8.

W 1912 r. ożenił się z Janiną Marią (nazwisko nieustalone), rok później urodził się jego jedyny syn.

Po rozpoczęciu I wojny światowej w 1914 r. sztabrotmistrz rezerwy Peretiatkowicz został powołany do wojska, jednak dzięki udziałowi w budowie gmachu Ministerstwa Handlu i Przemysłu uzyskał odroczenie. Wiosną 1916 r. front doszedł do Łucka i majątek rodowy Peretiatkowiczów został zajęty przez wojska austriackie. 15/28 maja tego roku architekt w pośpiechu wyjechał do Kijowa, mając nadzieję, że dowie się o losach krewnych, którzy pozostali w Usiczach. Smutne wiadomości i przeżyty wstrząs doprowadziły do zawału. Peretiatkowicz zmarł 22 maja/4 czerwca 1916 r. w kijowskim szpitalu. Życie architekta niespodziewanie urwało się, gdy miał dopiero 43 lata. Zwłoki odprowadzono z domu przy ul. Stołypina 62 26 maja/8 czerwca do grobowca zapewne na cmentarzu Bajkowym [Байкове кладовище]. Jego grób w Kijowie nie zachował się. W 2010 r. odsłonięto w Usiczach pomnik ku czci architekta autorstwa Iriny Dacjuk.

(przekł. oryginalnego hasła Nikita Kuznetsov)
Hasło po redakcji MCK, wersja oryginalna patrz: www.polskipetersburg.ru

Bibliografia:
В. В. Антонов, А. В. Кобак, Святыни Санкт-Петербурга. Христианская историко-церковная энциклопедия, Санкт-Петербург 2003; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 259–260 (bibliografia); С. В. Боглачев, А. С. Кихель, Академик архитектуры, w: Ставропольский хронограф на 2007 год, Ставрополь 2007, s. 216–222; Ф. Е. Енакиев, Задачи преобразования Санкт-Петербурга, Санкт-Петербург 1912; И. Е. Гостев, Мариан Перетяткович, w: Зодчие Санкт-Петербурга. XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 1998, s. 723–745; Б. М. Кириков, Архитектура Петербурга конца XIX – начала XX века. Эклектика. Модерн. Неоклассицизм, Санкт-Петербург 2006, s. 87–91; tenże, Архитектура Петербурга – Ленинграда. Страницы истории, Санкт-Петербург 2014, s. 256–269; tenże, Марьян Марьянович Перетяткович, „Строительство и архитектура Ленинграда” 1973, nr 1, s. 30, 31; M. Omilanowska, Działalność polskich architektów w Cesarstwie rosyjskim w XIX i na początku XX wieku, „Pinakotheke” 2005, nr 20–21, s. 76 (il.), 78 (il.), 81, 82; taż, Polish Architects from the St. Petersburg Academy of Architecture and the Institute of Civil Engineers, „Centropa” 2010, nr 1 (January), s. 22, 23 (il.); taż, Polscy architekci w petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych w latach 1914–1918, „Biuletyn Historii Sztuki” 2004, nr 3–4, s. 366 (il.), 368 i przyp. 83; Репринтное переиздание, Санкт-Петербург 1995; J. Roguska, Architekci Polacy w kręgu petersburskich klasycystów, w: Przed Wielkim Jutrem. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 1993, s. 61–77 (kilka il.); С. Н. Смирнов, Храм-памятник морякам, погибшим в войну с Японией 1904–1905 гг., Санкт-Петербург 1915; Г. Космачевский, Памяти М. М. Перетятковича, „Зодчий” 1916, nr 23, s. 219–220; „Dziennik Kijowski” 1916, nr 142 z 24 maja/6 czerwca, s. 1 (nekrolog); „Dziennik Petrogradzki” 1916, nr 1785 z 26 maja/8 czerwca, s. 4 (S.p. Marjan Peretjatkowicz (Wspomnienie pośmiertne)); Państwowe Rosyjskie Archiwum Historyczne (RGIA) w Sankt Petersburgu: F. 789, op. 12, spr. И-100 (1901 r., akta osobowe M. Peretiatkowicza); Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Sankt Petersburga (CGIA SPb.) w Sankt Petersburgu: F. 184 (Институт гражданских инженеров Имп.Николая I [1842–1918]), op. 3, spr. 2667 (teczka osobowa).