Moszyński Piotr Stanisław Wojciech Alojzy / Мошинский Пётр Станислав Войцех Алоизий Игнатьевич (1800–1879), h. Nałęcz, marszałek szlachty guberni wołyńskiej, więzień twierdzy Pietropawłowskiej, Sybirak, filantrop i kolekcjoner.

Urodził się 30 kwietnia 1800 r. w Łoniowie w pow. sandomierskim gub. radomskiej, w wywodzącej się z Sandomierskiego zamożnej rodzinie szlacheckiej jako syn Hilarego Ignacego (1763–1827) i kasztelanki sądeckiej Zofii (1775–1812) z Saryusz-Romiszewskich (Romiszowskich). W domu rodzinnym wychowany był jak jedynak, gdyż reszta rodzeństwa zmarła w dzieciństwie. Pierwsze nauki odebrał w szkole cystersów w Koprzywnicy, a od 1811 r. uczył się w elitarnym zakładzie Theresianum w Wiedniu. Po trzech latach pobytu w austriackiej stolicy uprosił ojca, aby przeniósł go do Liceum Krzemienieckiego. Naukę w ufundowanym w 1805 r. przez Tadeusza Czackiego (1765–1813) wołyńskim liceum rozpoczął w 1815 r., odnosząc już po roku znaczące sukcesy, nagrodzone srebrnym medalem honorowym i złotym pierścieniem wysadzanym diamentami. Jednak już na początku 1818 r. musiał przerwać edukację z powodu zaaranżowanego mariażu z kuzynką Joanną Moszyńską (ok. 1790 – 9 września 1852), córką Jana Nepomucena Moszyńskiego (1761–1802). W 1819 r. przeniósł się do Berszady (woj. bracławskie) na Podolu, gdzie urodziła mu się córka, Józefa. W związku z wyborem na marszałka szlachty gub. wołyńskiej zamieszkał od 1823 r. w Żytomierzu. W latach 1820–1826 działał konspiracyjnie w Towarzystwie Templariuszy, a następnie od 1821 r. w Towarzystwie Patriotycznym (TP) Waleriana Łukasińskiego (1786–1868). Mimo sceptycznego stanowiska co do współpracy z Rosjanami w sierpniu 1825 r. w jego żytomierskim domu odbywały się spotkania działaczy TP z przedstawicielami dekabrystów ze Związku Południowego [Южное общество]. Po rozpracowaniu spisku dekabrystów władze carskie odkryły także polską działalność konspiracyjną. Jako pierwszego zatrzymano w 1826 r. księcia Antoniego Michała Jabłonowskiego (1793–1855), którego udało się zmusić do złożenia obszernych „wyjaśnień” w sprawie.

Na skutek obciążających zeznań księcia Moszyński został aresztowany i 4 lutego 1826 r. przewieziony do Petersburga. Tam stanął przed obliczem Mikołaja I (1796–1855) pod zarzutem spiskowania przeciwko caratowi, co szczegółowo opisał w Pamiętniku (Archiwum Moszyńskich w Krakowie, tenże, s. 47–49), a następnie po przesłuchaniu i konfrontacji z Jabłonowskim osadzony został w bastionie Trubeckiego [Трубецкой бастион] twierdzy Pietropawłowskiej w celi nr 25. Odesłany do Warszawy 19 marca tego roku, powtórnie trafił do twierdzy, gdzie od 29 stycznia do 21 sierpnia 1827 r. był przetrzymywany najpierw w Nikolskiej Kurtynie [Никольская куртина] (cela nr 9), a następnie w tajnym więzieniu [Секретный дом] w Aleksiejewskim Rawelinie [Алексеевский равелин]. Odesłany ponownie do Warszawy, do twierdzy powrócił 3 czerwca 1828 r. Trafił tam najpierw do Konwerkskiej Kurtyny [Кронверкская куртина] (cela nr 2), a od 1 grudnia 1829 r. więziony był w celi nr 6 w Nikolskiej Kurtynie. Z jego pobytem w petersburskim więzieniu wiąże się historia albumu zawierającego autografy wierszy Adama Mickiewicza (1798–1855) z lat 1824–1826. Na ostatniej stronie tego zbioru była notatka: Album własnoręczny Adama Mickiewicza darowany mi w fortecy Pietropawłowskiej w Petersburgu 1829 roku przez Mariana Piaseckiego. Niestety, nie udało się dotychczas ustalić, w jaki sposób znalazł się on w rękach Piaseckiego oraz w jakich okolicznościach został wręczony Moszyńskiemu. Tajemnicą owiana jest także sprawa zaginięcia tego albumu, znajdującego się do II wojny światowej w krakowskim mieszkaniu Moszyńskich przy ul. Karmelickiej. Prowadzone po wojnie przez prof. Leona Płoszewskiego (1890–1970) poszukiwania nie dały rezultatu. Album odnalazł się dopiero w 1989 r. w Portugalii i został zakupiony przez dra Tomasza Niewodniczańskiego (1933–2010) do jego zbiorów w Bitburgu. Nie udało się jednak ustalić, co się działo z tym autografem od zakończenia wojny.

Po serii przesłuchań i intensywnego śledztwa Moszyński doczekał się wniosku Rady Państwa z 24 lutego 1829 r. oraz wyroku skazującego na 10 lat ciężkich robót z pozbawieniem praw stanu i tytułu, zamienionego na 12 lat zesłania do Tobolska. Na Syberię został wywieziony w styczniu 1830 r. Zamieszkał w Tobolsku dość komfortowo (miał własny powóz i służbę), ponieważ władze zezwoliły, aby corocznie otrzymywał 3 tys. rub. z majątków w Królestwie Polskim oraz na Wołyniu i Podolu. Gdy w październiku 1831 r. dotarła do niego wiadomość o upadku powstania listopadowego, korzystając z własnych zasobów rozwinął we współpracy z księciem Romanem Sanguszką (1800–1881) szeroką działalność filantropijną wśród wygnańców. Zdaniem księgarza i publicysty Zygmunta Librowicza (1855–1921) był to „prawdziwy ojciec i opiekun wszystkich skazańców i uszanowany przez nich mianem św. Piotra. […] Dla wygnańców ziomków miał stół otwarty i tym, co nie mieli swoich funduszów, pensję oznaczał, każdemu po 400 rubli rocznie” (Polacy w Syberii, Kraków 1884, s. 109–110). Założył też w Tobolsku polską bibliotekę, która służyła kilku pokoleniom zesłańców. Wdzięczny za okazaną pomoc fałszerz pieniędzy i artysta Ignacy Cejzyk (1779–1858) namalował portret Moszyńskiego i ulepił z gliny jego popiersie. Podobnie jak wielu Sybiraków, Moszyński nie żywił pryncypialnej wrogości do Rosjan, dobrze ich poznał i nawiązał z nimi przyjazne stosunki, nie tracąc przy tym pewnego dystansu, wypływającego z patriotyzmu, sarmackiej dumy i wielkopańskości. W Tobolsku przyjaźnił się z rodziną dekabrysty Aleksandra N. Murawjowa (1792–1863). Pokochał jak własne dziecko ich kilkuletnią córkę Praskowię (1827–1832), nad której śmiercią bolał; po powrocie z wygnania trzymał na biurku jej popiersie. Wydawał uczty na cześć polskich i rosyjskich gości, grywając w ich trakcie Mazurka Dąbrowskiego.

Z pobytem Moszyńskiego na Syberii wiąże się niewyjaśniona i sensacyjna historia – tzw. sprawa Omska. Według przemysłowca i pamiętnikarza Konstantego Wolickiego (1792–1861) Moszyński i Sanguszko planowali zbuntować więźniów i utworzyć na Syberii niezależne państwo. Teza ta dotyczy autentycznego spisku zesłanych po powstaniu 1830/1831 r. ks. Jana Henryka Sierocińskiego (1798–1837), byłego przeora Bazylianów w Owruczu, Franciszka Ksawerego Szokalskiego (zm. 1844), lekarza oraz Władysława Drużyłowskiego (ok. 1810–1837), którzy planowali zorganizować zbrojną ucieczkę zesłańców przez Bucharę do Indii, a stamtąd do Francji. Sprzysiężenie to zostało wykryte, a spiskowcy zakatowani. Wyrokiem sądu wojennego organizatorów sprzysiężenia skazano bowiem 7 marca 1837 r. w Omsku na 6 tys. kijów. Moszyńskiemu i Sanguszce władze nie postawiły żadnych zarzutów, przetrzymując ich tylko czasowo w więzieniu, choć K. Wolnicki twierdził, że „domniemanymi naczelnikami całej sprawy Moskale uważali Piotra Moszyńskiego i księcia Romana Sanguszkę”. Klementyna z Czartoryskich Sanguszkowa (1780–1852) utrzymywała z kolei, iż „jej syn i Moszyński nie byli skompromitowani, tak przynajmniej zapewniają mnie moi znajomi z Petersburga”. Korespondencja spiskowców przemawia raczej za ich udziałem w sprzysiężeniu, jakkolwiek obaj nie byli zbytnio zaangażowani w sprawę. Rację ma historyk Wiktoria Śliwowska, twierdząc, że nie wierzyli w powodzenie tak szaleńczego planu i mieli zbyt wiele do stracenia. Należy także pamiętać, że bezpośrednich dowodów ich winy nie znaleziono.

W 1834 r. Moszyński otrzymał zezwolenie na opuszczenie Tobolska i przeniesienie się do europejskiej części Rosji. Zamieszkał początkowo w Saratowie, a następnie w Czernihowie i Kijowie. 5 maja 1840 r. uzyskał ułaskawienie i przywrócenie praw cywilnych. Osiedlił się najpierw w Dolsku, a następnie od 1843 r. w Krakowie. 21 lutego 1846 r. doszło tam do wybuchu powstania. Z rozkazu jego dyktatora Jana Tyssowskiego (1811–1857) Moszyński objął stanowisko prezesa w „Komitecie do zbierania dobrowolnych ofiar na potrzeby ojczyzny” Rządu Narodowego. Do jego obowiązków należało zbieranie od mieszkańców Krakowa gotówki oraz wyrobów srebrnych i złotych. Po upadku powstania z początkiem marca tego roku i wybuchu w Galicji rabacji chłopskiej nie wycofał się z życia politycznego i społecznego miasta. W czasie głodu na przełomie lat 1846 i 1847 zorganizował przy kościele Dominikanów masową akcję dożywiania zupą rumfordzką 1,2 tys. bezdomnych. Podczas Wiosny Ludów 1848 r. jednogłośnie okrzyknięto go naczelnikiem krakowskiej Gwardii Narodowej. W tym samym roku na wniosek prezesa prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego Józefa Brodowicza (1790–1885) został wybrany członkiem honorowym Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (TNK). Będąc bliskim przyjacielem kolejnego prezesa tego towarzystwa, Franciszka Wężyka (1785–1862), zakupił w 1857 r. od Edwarda Stehlika (1825–1888) grunt przy ul. Sławkowskiej na budowę siedziby TNK oraz łożył znaczne środki na roboty budowlane. W sumie wydał na ten cel 2,5 tys. złr. W uznaniu zasług na posiedzeniu 18 lutego 1860 r. został jednogłośnie przyjęty w poczet członków czynnych TNK. Członkostwa zrzekł się dobrowolnie w 1872 r. w związku z powstaniem Akademii Umiejętności.

W 1847 r. Moszyńskiego wybrano przewodniczącym Towarzystwa Akcjonariuszy Teatru Krakowskiego. W 1853 r. został członkiem czynnym Towarzystwa Gospodarczo-Rolniczego Krakowskiego, a w 1854 r. przyczynił się do powstania Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych. W 1860 r. przewodniczył krakowskiemu komitetowi budowy kopca Tadeusza Kościuszki (1746–1817). Był członkiem założycielem Rady Nadzorczej Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń od Szkód Ogniowych. Pełnił też funkcję kuratora założonej w 1863 r. fundacji Pelagii Russanowskiej (1792–1863) dla wspierania inwalidów wojennych oraz osób zasłużonych dla kraju, a znajdujących się w potrzebie. W okresie wyborów do Sejmu Krajowego w roku 1867 należał do komitetu wyborczego dla Galicji Zachodniej z siedzibą w Krakowie. Od 1868 r. był też członkiem dyrekcji Kasy Oszczędności.

Był dwukrotnie żonaty: 1. v. (1818) z Joanną Moszyńską (rozwiedli się, gdy był na Syberii), z którą miał córkę Józefę (1820–1897), zamężną z Józefem Maciejem Szembekiem (1818–1889), i 2. v. (1839) z przyjaciółką córki Anną Malinowską (1820–1889), opiekunką Komitetu Domów Ochron dla Małych Dzieci. Z drugiego małżeństwa miał dwóch synów: powstańca 1863 r. Emanuela Piotra (1843–1863 w bitwie pod Miechowem) i Jerzego (1847–1924), ożenionego ze Stefanią Cielecką (1854–1912), konserwatywnego publicystę, oraz trzy córki: Zofię Genowefę Marię (1842–1894), żonę Włodzimierza Cieleckiego (1829–1882), galicyjskiego posła do Sejmu Krajowego i Rady Państwa, Marię Rozalię Eleonorę (1845–1926) Zygmuntową (1848–1913) Pusłowską i Helenę Felicję (1849–1907), zamężną z Joachimem Rostworowskim (1822–1894).

Na zesłaniu stał się postacią powszechnie czczoną i otoczoną „nimbem martyrologii narodowej”. Na kilka lat przed śmiercią sporządził testament, z przesłaniem dla potomnych: „Trwajcie niezachwianie w wierze świętej rzymskokatolickiej – wypełniajcie przykazania boskie czy w prywatnym, czy w publicznym życiu – miłujcie nieszczęśliwą ojczyznę, starajcie się o przysporzenie dobrej sławy narodu naszego przez rzetelną prawość i naśladowanie cnót przodków waszych, aby godło rodzinne tak czyste po was zostało, jak było w ręku pierwszego, który się go dokupił krwią i zasługą. […]. Do widzenia da Bóg w szczęśliwej ojczyźnie”. Zmarł w Krakowie 19 sierpnia 1879 r., pochowany został na cmentarzu Rakowickim w grobowcu Wodzickich (kw. 42). W nekrologu publicysta Ludwik Dębicki (1843–1908) pisał: „Odrębne piętno wyciska Sybir; wśród lodowatych pustyń życie wewnętrzne koncentruje się tym silniej, do kryształowej uczucia dochodzą czystości, nie tracąc nic ognia i ciepła. Takim typem wygnańca syberyjskiego, po wierzchu zimnym, wewnątrz gorejącym, pozostał do końca Piotr Moszyński”.


Bibliografia:
B. Łopuszański, Moszyński Piotr, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1977, t. 22, s. 129–132 (bibliografia); P. Biliński, Działalność Piotra Moszyńskiego w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, „Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umiejętności” 2006, t. 7, s. 217–245; tenże, Moszyńscy. Studium z dziejów łoniowskiej linii rodu w XIX wieku, Kraków 2006; W. Djakow, A. Nagajew, Partyzantka Zaliwskiego i jej pogłosy (1832–1835), Warszawa 1979; H. Dylągowa, Towarzystwo Patriotyczne i sąd sejmowy 1821–1829, Warszawa 1970; J. Gollenhofer, Rewolucja krakowska 1848 roku, Kraków 1908; M. Janik, Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928; B. Kamińska, Z dziejów krakowskiego księgozbioru Piotra Moszyńskiego, „Roczniki Biblioteczne” 1987, R. 31, s. 155–172; F. Nowiński, Polacy na Syberii Wschodniej. Zesłańcy polityczni w okresie międzypowstaniowym, Gdańsk 1995; D. Rederowa, Z dziejów Towarzystwa Naukowego Krakowskiego 1815–1872. Karta z historii organizacji nauki polskiej pod zaborami, Kraków 1998; W. Śliwowska, Ucieczki z Sybiru, Warszawa 2005; taż, Zesłańcy polscy w imperium rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 1998, s. 404–405 (bibliografia); J. N. Tumanik, Dekabrysta A. N. Murawjow i Polscy zesłańcy w Tobolsku (1832–1833), „Zesłaniec” 2003, nr 12, s. 27–31; M. Tyrowicz, Jan Tyssowski i rewolucja 1846 roku w Krakowie. Dzieje porywu i pokuty, Kraków 1986; T. Borowski, Pamiętniki mojego życia, oprac. S. Kieniewicz, Warszawa 1979 t. 2, s. 428–433; E. Rostworowski, Popioły i korzenie. Szkice historyczne i rodzinne, Kraków 1985; L. Dębicki, Piotr Moszyński. Wspomnienie pośmiertne, Kraków 1879; J. Falkowski, Piotr Moszyński, „Kłosy” 1887, t. 4, nr 1169–1172, 1174; B. Gubrynowicz, Album Piotra Moszyńskiego, „Pamiętnik Towarzystwa Literackiego” 1898, R. 6, s. 480–484; Z. Librowicz, Polacy w Syberii, Kraków 1884, s. 109–110; S. Mieroszewski, Wspomnienia ubiegłych lat, Kraków 1964; Roman Sanguszko zesłaniec na Sybir z 1831 roku w świetle pamiętnika matki księżnej Klementyny z Czartoryskich Sanguszkowej oraz korespondencji współczesnej, oprac. K. Firlej-Bielańska, Warszawa 1927; S. Tarnowski, Piotr Moszyński, Kraków 1879; K. Wolicki, Wspomnienia z czasów pobytu w cytadeli warszawskiej i na Syberii, „Ruch Literacki” 1876, R. 3, nr 5, 15, 18; Archiwum Moszyńskich w Krakowie: sygn. 54 (Pamiętnik Piotra Moszyńskiego).