Mickiewicz Stefan / Мицкевич Стефан Эдуардович (1881-1929), adwokat, działacz polityczny i społeczny, z Petersburgiem/Piotrogrodem związany w latach 1903-1918.

Urodził się 12 sierpnia 1881 r. w majątku Antonów na Litwie kowieńskiej (w pow. poniewieskim gub. kowieńskiej), jako syn Edwarda i Antoniny z Granickich (1851?-1905). Siostrą Edwarda była zamężna z Feliksem Pohoskim Emilia Mickiewicz (zm. po 1907), prababcia ks. Jana Kaczkowskiego (1977-2016). Jej syn Kazimierz Pohoski (1883?-1915), absolwent Instytutu Technologicznego (IT) był znanym działaczem studenckim, zarządcą Kuchni studenckiej. Mickiewicz miał brata Mariana (1883 – po 1939?), usuniętego z gimnazjum za działalność rewolucyjną, absolwenta IT z 1914 r. (z wyróżnieniem), który w Petersburgu zarządzał oddziałem Towarzystwa Akcyjnego «Ł. J. Borkowski» i mieszkał przy ul. Szpalernej [Шпалерная ул.] 60 m. 1 (1917), a w niepodległej Polsce był m.in. dyrektorem Polskiego Monopolu Solnego (do roku 1934 i od 1936) oraz dyrektorem Zakładu Oczyszczania m. Warszawy (1934-1936).

Stefan kształcił się w szkole realnej w Poniewieżu, skąd po 4 klasach został wydalony za działalność w nielegalnych organizacjach. Naukę kontynuował w kurlandzkiej Lipawie (ros. Либава, obecnie łot. Liepāja), gdzie podjął także pracę i został agitatorem socjalistów. Jesienią 1899 r. wspólnie ze Stefanem Czekanowskim oraz braćmi Sewerynem (1882-1964) i Zdzisławem (1883-1942) Ludkiewiczami zorganizował tam tajne kółko samokształceniowe. Jego zebranie organizacyjne odbyło się na stancji dla chłopców przy plebanii, której proboszczem był wówczas ks. Edward von Ropp (1851–1939), cotygodniowe spotkania edukacyjne organizowano zaś w mieszkaniu Mickiewicza, zaopatrującego grupę w niezbędną lekturę. Działalność kółka przerwało aresztowanie Mickiewicza w maju 1900 r.; w trakcie przeszukania zdążył on połknąć kartkę z nazwiskami konspiratorów, chroniąc kolegów przed represjami. Sam jednak trafił na rok do więzienia, a potem na zesłanie do Kurska, w którym w 1903 r. zdał maturę. W tym samym roku wstąpił na Wydział Prawa Uniwersytetu Petersburskiego. Związał się wówczas z Polską Partią Socjalistyczną (PPS) oraz został jednym z założycieli Związku Młodzieży Postępowej; w 1913 r. w petersburskim mieszkaniu Mickiewicza odbywał konspiracyjny się zjazd przedstawicieli Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej. W latach 1905-1906 uczestniczył w wydarzeniach rewolucyjnych w Petersburgu i na Litwie. Razem z bratem Marianem założył w Poniewieżu Czasowy Komitet Rewolucyjny i z ramienia PPS organizował tam życie polityczne. Zagrożony represjami, zbiegł do Krakowa, a potem do Genewy. Kiedy po dwóch latach powrócił na Litwę, władze rosyjskie pociągnięty go do odpowiedzialności karnej. Jego sprawę, wraz z analogiczną dotyczącą Mariana Czerniewskiego (1885-?), rozpatrywał Sąd Okręgowy w Poniewieżu. Obaj uniknęli kary dzięki petersburskim adwokatom gen. Aleksandrowi Babiańskiemu (1853–1931) i Zygmuntowi Rymowiczowi (1865-1939), synowi prowadzącej w latach 1886-1908 Księgarnię Polską Bronisławy z domu Januszkiewicz (1839–1926) oraz lekarza i działacza społecznego Feliksa Rymowicza (1826–1908/1910?).

Pomimo trudności związanych z działalnością polityczną Mickiewicz ukończył w 1909 r. Wydział Prawa na Uniwersytecie w Moskwie i wstąpił do petersburskiej korporacji adwokackiej, a w 1914 r. został wpisany na listę adwokatury przysięgłej. W środowisku tym nawiązał współpracę z mec. Aleksandrem Lednickim (1866–1934). Jeszcze jako pomocnik adwokata przysięgłego w roku 1911 był zaangażowany po stronie obrony w głośny, toczący się w latach 1910-1914, proces o sfałszowanie testamentu księcia Bohdana Michała Ogińskiego (1848-1909), w którym oprócz rzekomego spadkobiercy zmarłego - sztabskapitana Preobrażeńskiego Pułku Lejbgwardii Dymitra W. Wonlar-Larskiego (ur. 1880) oskarżonymi były osoby z kręgów arystokracji i duchowieństwa, m.in. wikary petersburskiego kościoła św. Katarzyny ksiądz Dąbrowski. Jako jeden z obrońców współoskarżonej Heleny z Krzyżanowskich Macochowej, uczestniczył również w szeroko komentowanym w Europie, a prowadzonym w latach 1909-1913 postępowaniu dotyczącym paulina z Jasnej Góry o. Damazego Macocha (1874-1916), oskarżonego wraz z innymi osobami o morderstwo oraz profanację jasnogórskiej Madonny i kradzieże. W marcu 1914 r. Mickiewicz wystąpił wraz z gen. A. Babiańskim do Senatu Rządzącego ze skargą o niezastosowanie ukazu amnestyjnego w sprawie lubelskiego notariusza Piotra Turczynowicza (1843?–1917), skazanego na areszt i utratę rejentury za m.in. użycie w akcie rejestracyjnym sporządzonym dla Lubelskiego Towarzystwa Ziemiańskiego określenia „poddani Królestwa Polskiego”.

W tym czasie Mickiewicz działał też czynnie na rzecz integracji różnych grup społecznych. M.in. w październiku 1912 r., podczas prowadzonych w Poniewieżu wyborów delegatów mniejszej własności ziemskiej z gub. kowieńskiej na prawybory powiatowe, zabiegał o dopisanie księży Litwinów do wspólnej listy, na co ci jednak nie wyrazili zgody. 20 grudnia tego roku jako gość z Petersburga, uczestniczył w warszawskim zebraniu Towarzystwa Równouprawnienia Kobiet, podczas którego wystąpił zdecydowanie przeciwko wszelkim przejawom antysemityzmu. Włączył się również w życie społeczno-polityczne mieszkających nad Newą Polaków. W latach 1911-1917 r. udzielał się w działającym od 1908 r. Klubie Robotniczym „Promień” - stowarzyszeniu robotniczym skupiającym także część pracowników inżynieryjno-technicznych zakładów Putiłowskich, w którego organizację zaangażowany był gen. A. Babiański. Wchodził m.in. w skład jego Komisji Rewizyjnej, a po rewolucji lutowej 1917 r. znalazł się w delegacji „Promienia” do Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. W 1913 r. występował jako jeden z gospodarzy balu działającego do roku 1893 pod egidą Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy Kościele św. Katarzyny Koła pomocy uczącej się młodzieży.

Po wybuchu I wojny światowej, jesienią 1914 r. Mickiewicz wziął w Petersburgu udział w tajnym polsko-rosyjskim spotkaniu, na które przybyli Rosjanie: publicysta i założyciel Partii Konstytucyjno-Demokratycznej (tzw. kadetów) Pawieł N. Milukow (1859-1943), deputowany do DP wszystkich czterech kadencji w współzałożyciel partii kadetów Fiodor I. Rodiczew (1854-1933), działacz socjalistyczny i publicysta Wieniedikt A. Miakotin (1867-1937) oraz prawnik, poseł do DP IV kadencji Aleksandr F. Kiereński (1881-1970). W gronie Polaków byli: gen. A. Babiański, Stefan Borowski, inż. komunikacji, poseł do Dumy Państwowej (DP) wszystkich kadencji Henryk Święcicki (1852-1916), warszawski adwokat, założyciel tamtejszego Centralnego Komitetu Obywatelskiego (CKO) Henryk Konic (1860-1934), pierwszy prezes warszawskiego CKO książę Seweryn Czetwertyński, (1873-1945), związany z Liga Narodową publicysta, absolwent IT inż. chemik Tadeusz Ciświcki (1879-1940), Albin Ciągnicki oraz działacz socjalistyczny Józef Moczulski (1878-1936). Tematem rozmów była przyszłość sprawy polskiej w kontekście światowego konfliktu i ewentualnych rozmów pokojowych.

Niewiele wiadomo o działalności Mickiewicza w kolejnych miesiącach. Nie wykluczone, że od samego początku związał się z utworzonym nad Newą końcem sierpnia 1914 r. Polskim Towarzystwem Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW), organizacją pomocową, sprawującą opiekę nad poszkodowanymi przez wojnę polskimi uchodźcami na terytorium Rosji. Latem 1915 r. Komitet Główny (KG) PTPOW powierzył mu zorganizowanie sekcji pomocy dla guberni litewskich. Rosnący napływ tzw. bieżeńców z Królestwa Polskiego i guberni zachodnich spowodował, że końcem sierpnia 1915 r. przy powołanym wówczas do życia Piotrogrodzkim Oddziale PTPOW (jego zebranie organizacyjne odbyło się 1 września w lokalu „Sokoła”) powstała Sekcja Sanitarno-Żywnościowa (S-SŻ), określana też mianem Sekcji Ratunkowej, której prezesem został Bolesław Jałowiecki (1846-1918). Swymi działaniami objęła ona sześć guberni: piotrogrodzką, pskowską, wileńską, witebską, mińską, mohylewską oraz dwa powiaty gub. czernihowskiej i w Rydze. Obszar ten podzielono na 11 rejonów, które obsługiwało trzech, cieszących się dużą swobodą działania, pełnomocników: Edmund Iwaszkiewicz (1891-1945) - trzy gubernie zachodnie, Maciej Jamontt - gubernie północne oraz Mickiewicz - okręg piotrogrodzki. 16 października 1915 r. Mickiewicz z Babiańskim podpisali w imieniu SS-Ż porozumienie o współpracy z Zarządem Regionu Północnego CKO, reprezentowanym przez Stanisława Jasiukowicza (1882-1946) i Jerzego Gościckiego (1886-1946). Sekcja ta stanowiła jednocześnie autonomiczny wydział działającej na obszarze operacyjnym frontu północno-zachodniego rosyjskiej organizacji pomocowej tzw. Pomocy Północnej [Северo помощь] kierowanej przez członka Rady Państwa Siergieja I. Zubczaninowa (1864-1935).

Pracownicy S-SŻ PTPOW nosili mundury z napisem rosyjskim napisem Pomoc Północna, co zdaniem niektórych osłabiało polski charakter prowadzonej przez nich akcji opiekuńczej. Na lutowym (1916) zjeździe PTPOW działacze S-SŻ podkreślali więc swą wyłączną zależność od tej organizacji, traktując związek z Pomocą Północną czysto utylitarnie, tj. w kontekście realnych prawnych i materialnych korzyści dla ich działań pomocowych. Zadaniem sekcji było zakładanie biur żywnościowo-sanitarnych na trenach objętych ewakuacją, w miejscach większych skupisk wysiedleńców oraz na stacjach kolejowych i wzdłuż głównych szlaków migracyjnych. Ponadto, we współpracy z innymi organizacjami pomocowymi zajmowała się ona organizacją transportu kolejowego, tworzeniem składów z zapasami, gromadzeniem funduszy na pomoc potrzebującym oraz informowaniem wysiedleńców o warunkach życia w rosyjskiej stolicy.

Walne Zgromadzenie PTPOW 19 grudnia 1915 r. wybrało Mickiewicza do KG tej organizacji jako zastępcę skarbnika (wszedł także w skład Wydziału Budżetowego KG). Wcześniej zapoznał on zebranych z dotychczasowymi działaniami SS-Ż, którymi na terenach wspomnianych guberni objęto ok. 37 tys. osób. Udzielano im głównie wsparcia w postaci odzieży i żywności, w dalszej kolejności zapewniając także pracę. Wiosną 1916 r. w 78 miejscowościach SS-Ż zawiadywała 214 różnego rodzaju instytucjami, a jesienią tego toku już 254. Dysponowała m.in. czterema warsztatami tkackimi, czterema stolarskimi, dwoma szewskimi, dwiema piekarniami i pralnią. Realizując zadanie niesienia pomocy medycznej rozporządzała w tym czasie dwoma szpitalami, prowadziła też 13 ambulatoriów, trzy tzw. domy zdrowia, dwa punkty pomocy doraźnej punkt izolacyjny oraz trzy łaźnie. Ze względu na duży napływ dzieci i młodzieży pomoc sekcji musiano poszerzyć o opiekę nad tą grupą. Dla 1367 podopiecznych zorganizowano więc przytułki w Połocku, Newlu, Pskowie, Łudze, Rzeżycy i Gatczynie. Sekcja zapewniała im także edukację, utrzymując 29 szkół, w których naukę pobierało 1320 dzieci. W trosce o ich tożsamość narodową nakładem SS-Ż wydano kolejną edycję podręcznika Zarys dziejów Polski od najdawniejszych od ostatnich czasów (Piotrogród, 1916) Stanisławy Pisarzewskiej (1857-1941). Pod patronatem sekcji w Piotrogrodzie funkcjonowały również dwie bursy. Pierwsza dla młodzieży szkolnej pod kierownictwem pana Komara znajdowała się przy ul. Gorochowej [Гороховая ул.] 29 (tam gdzie centralne schronisko PTPOW), druga akademicka, której kuratorem był Witold Bancer funkcjonowała przy nab. Fontanki [Фонтанки p. наб.] 110 (akademik Instytutu Inżynierów Cywilnych). Mickiewicz uczestniczył w 1916 r. w obu bursach w uroczystych wigiliach, wygłaszając tam okolicznościowe przemówienia. Będąc we władzach PTPOW przyczynił się również do udzielenia wsparcia finansowego działaniom oświatowym prowadzonym przez miejscowy Klub robotniczy „Promień”, którego działania wspierał wraz z gen. A. Babiańskim. Na polecenie Komitetu Głównego (KG) PTPOW przewodniczył również działającemu przy SS-Ż Kołu Pomocy Młodzieży (KPM) – jako jego szef przemawiał m.in. 28 czerwca 1916 r. na pogrzebie H. Święcickiego. Członkowie kierowanej przez niego co najmniej od połowy tego roku sekcji pełnili też funkcje porządkowe podczas różnego rodzaju polskich zgromadzeń i uroczystości, m.in. na pogrzebie (14 września) jednego z współzałożycieli PTPOW przedsiębiorcy i działacza politycznego Władysława Żukowskiego (1860–1916). Dla uczczenia jego pamięci KG PTPOW postanowił przygotować specjalne wydawnictwo, zlecając to zdanie Mickiewiczowi. Miał on je zrealizować we współpracy z działaczami Polskiego Komitetu Demokratycznego (PKD) redaktorem „Sprawy Polskiej” adwokatem i byłym redaktorem „Kraju” Bohdanem Kutyłowskim (1863-1922) i przedsiębiorcą Hipolitem Gliwicem (1878-1943) oraz dziennikarzem, literatem i wydawcą Stefanem Grosternem (1887-1940).

Na posiedzeniu Zarządu Głównego Centralnego Komitetu Obywatelskiego (CKO) z udziałem delegatów PTPOW 4-17 marca 1916 r. omawiano jego inicjatywę uruchomienia w Piotrogrodzie kursów sanitarno-epidemiologicznych. Wstępując we wrześniu tego roku do CKO tytułował się on głównym pełnomocnikiem SS-Ż PTPOW. Podczas kolejnego Walnego Zgromadzenia PTPOW zorganizowanego 6 grudnia tego roku w lokalu „Ogniska polskiego” Mickiewicz sygnalizował konieczność zmian organizacyjnych w S-SŻ z uwagi na projektowaną likwidację tzw. Pomocy Północnej. Ponownie znalazł się też w nowo wybranym KG, zasiadając tam m.in. obok gen. A. Babiańskiego, współtwórcy petersburskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół Polski” przedsiębiorcy i społecznika Jana Stanisława Barchwica (Barchwitza) (1878–1950?), proboszcza kościoła św. Katarzyny ks. Konstantego Budkiewicza (1867–1923), działaczki oświatowej Ireny Kosmowskiej (1879-1945), A. Lednickiego, inż. komunikacji i przedsiębiorcy budowlanego oraz twórcy tutejszego harcerstwa i tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) Franciszka Skąpskiego (1881–1966) oraz organizatora ochronki dla dzieci wygnańców w podstołecznym Lesnoje [Лесное] (obecnie Puszkin [Пушкин]) profesora Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej ks. Aleksandra Wóycickiego (1878–1954).

Kierowana przez Mickiewicza SS-Ż organizowała także nieformalną pomoc dla jeńców uciekinierów, wystawiając im sfałszowane dokumenty legalizujące ich poruszanie się w terenie i ucieczkę z Rosji. Przykładowo na początku 1917 r. wystawiła dwóm lwowskim legionistom kpt. Juliuszowi Zulaufowi (1891-1943) i por. Jakubowi Krzywoszyńskiemu (1886-1941) zaświadczenia stwierdzające, że są oni niezbędnymi do prac przyfrontowych inżynierami hydrotechnikami. Dokumenty te pozwoliły im na przejazd do Pskowa, gdzie prowadzący działalność opiekuńczą w tzw. rejonie piotrogrodzkim organizator Wydziału Pomocy Polakom Obcopoddanym PTPOW ks. Stanisław Trzeciak (1873–1944) zaopatrzył ich w żywność i pieniądze na dalszą drogę. Kilka dni później duchowny ten został aresztowany i osadzony w petersburskim więzieniu Kriesty. Sama SS-Ż funkcjonowała do połowy 1918 r., i dopiero wówczas jej zarząd na czele z Mickiewiczem przystąpił do wygaszania swoich działań.

Akcja pomocowa nie było jednak jedyną formą działalności Mickiewicza w czasie wojny. Został jednym z organizatorów Polskiego Biura Informacyjno-Prasowego, którego zadaniem było informowanie prasy i społeczeństwa rosyjskiego o sprawie polskiej. Zainicjowane 7 lutego 1915 r. przez piotrogrodzką redakcję „Głosu Polskiego” biuro to podjęło działalność w kwietniu tego roku w składzie: adwokat i wydawca tej gazety Henryk Lewenstam, dyrektor zarządzający Towarzystwa Akcyjnego „Prowołoka“ Bolesław Grodziecki (1875–1960), działacz społeczny, budowniczy Kolei Wschodniochińskiej inż. technolog Seweryn Wachowski (1859-1934), Mickiewicz i Aleksander Więckowski (1854-1919). Realizując wspomniane zadanie Biuro Informacyjno-Prasowe przygotowywało własne biuletyny prasowe z informacjami z prasy polskiej i obcej na temat kwestii polskiej, sytuacji wewnętrznej w Rosji oraz w innych objętych wojną krajach. Jego pracownicy tworzyli też w dużych gazetach rosyjskich „działy polskie” oraz organizowali publiczne odczyty. Podczas jednego z nich (30 lipca/12 sierpnia 1915 r.), z udziałem ok. 150 osób, Mickiewicz przedstawił problemy młodocianych aresztantów osadzanych w więzieniach na terenie Cesarstwa, a gen. A. Babiański poinformował o utworzeniu organizacji pomocowej do opieki nad więźniami.

W 1916 r. Mickiewicz dołączył także do zawiązanego w grudniu 1915 r. z inicjatywy A. Lednickiego rosyjskiego konspiracyjnego Koła Rosjan Przyjaciół Niepodległości Polski [Kружок друзей независимости Польши], którego prezesem został przyjaciel A. Babiańskiego prof. prawa, sędzia wojskowy i działacz polityczny Władimir D. Kuzmin-Karawajew (1859–1927), funkcję wiceprezesa pełnił zaś członek partii kadetów, deputowany do III i IV DP z gub. tomskiej, późniejszy minister dróg i komunikacji w Rządzie Tymczasowym prof. Nikołaj W. Niekrasow (1879-1940). Do organizacji tej należeli m.in: A. Kiereński oraz gruziński socjaldemokrata, dziennikarz Nikołaj S. Czcheidze (1864-1926), po rewolucji październikowej 1917 r. przewodniczący Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Z Polaków oprócz A. Babiańskiego, byli to m.in. językoznawca Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (1845–1929), związany z „Kurjerem Nowym” St. Grostern (1887-1940), współpracownik tego pisma literat Jana Dąbrowski (1882-1940), Aleksander Więckowski (1854-1919), inż. Władysław Matuszewski (ps. Mirski, Miński, Wicki, 1882–1942) i dyrektor fabryki włókienniczej Leontiewa, inż. chemik Stefan Filipkowski (1873–1948).

Mickiewicz związany był również z Polskim Zrzeszeniem Niepodległościowym, powstałym w 1915 r. z inicjatywy A. Lednickiego i gen. A. Babiańskiego. Ugrupowanie to 5/18 marca 1917 r. przekształciło się w Polski Komitet Demokratyczny reprezentujący m.in. sprawę polską przed rosyjskim Rządem Tymczasowym. Jak wspomina A. Lednicki, inicjatorami tej zmiany organizacyjnej byli „młody adwokat Stefan Mickiewicz mój współpracownik, ruchliwy i niepohamowany, niepozbawiony cech histerii, oraz zrównoważony i spokojny Stefan Grostern” (tenże, Pamiętniki 1914-1918, Kraków 1994, s. 73). Na czele organizacji stał Wydział Wykonawczy i podległe mu Wydziały: Prasowy (przewodniczący – przedsiębiorca H. Gliwic), Organizacyjny (przewodniczący – inż. W. Rawicz-Szczerbo), Krajowy – odpowiadający za komunikację z krajem (przewodniczący – F. Skąpski), Reprezentacyjny (przewodniczący – A. Babiański) i Prawny (przewodniczący – Konrad Niedźwiecki [1855–1944]). Mickiewicz odpowiadał w nim za wewnętrzne życie obozu demokratycznego i stosunki z rosyjskimi organizacjami społecznymi.

W kilka dni po rewolucji lutowej 1917 r. Mickiewicz i A. Babiański reprezentowali PKD w składzie delegacji polskich organizacji do Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (RDRiŻ). Wyrażone przez nich poparcie dla rewolucji i podkreślenie nadziei, że wolna Rosja uzna niepodległość Polski, przyniosły w rezultacie rezolucję RDRiŻ z 15/28 marca, w której stwierdzono, że: „że Polska ma prawo do niepodległego bytu z punktu widzenia politycznego i międzynarodowego i życzy ludowi polskiemu w jego walce o niepodległość, by zdobył ustrój republikański” (cyt. za: W. Trzciński, Z minionych dni Polski podziemnej 1905-1918, Warszawa 1937, s. 96) oraz równie eufemistycznie sformułowany akt nowo utworzonego Rządu Tymczasowego z 30 marca 1917 r., do którego, jako na jedną z prawnych podstaw niepodległości Polski, odwoływał się później Traktat wersalski. W imieniu „demokracji polskiej” Mickiewicz przemawiał 31 marca na Dworcu Mikołajewskim (obecnie Moskiewski) podczas uroczystego powitania powracającego z niewoli unickiego metropolity Andrzeja Szeptyckiego (1865-1944). 26 września 1917 r. jako przedstawiciel PKD uczestniczył z kolei w posiedzeniu zwołanym w Pałacu Zimowym z inicjatywy prezesa Komisji Likwidacyjnej do Spraw Królestwa Polskiego (PKLdsKP) A. Lednickiego, w którym udział wzięli przedstawiciele polskich organizacji oraz duchowieństwa (sufragan mohylewski Jan Cieplak [1857–1926)] i rektor Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej ks. Idzi Benedykt Radziszewski [1871–1922]). Celem tego spotkania było m.in. omówienie przedstawionego przez reprezentantów organizacji polskich w Ameryce projektu utworzenia Narodowej Komisji Wykonawczej - centralnej instytucji rządzącej, uznawanej przez wszystkie opcje polityczne. W rezultacie przy prezesie PKLdsKP powołano Radę, której zadaniem stało się opracowywanie projektów wnoszonych pod obrady Komisji. Wówczas też Mickiewicz zgłosił akces do niej w imieniu Radykalno-Demokratycznego Związku na Litwie i Białej Rusi (PZR-DLiB), wyrażając przekonanie, że ukonstytuuje się ona w porozumieniu z ugrupowaniami politycznymi. Ze Związkiem, którego zadaniem było dążenie do niepodległości Litwy i Białorusi oraz ustalenie ich przyszłego ustroju przez Sejmy Krajowe, zaś granic z Polską i Rosją w oparciu o plebiscyt, Mickiewicz związał się zapewne za namową brata, członka Zarządu tej organizacji. Sam pełnił w nim funkcję adwokata Zarządu. PZR-DLiB organizował dla przebywających w rosyjskiej stolicy mieszkańców Litwy spotkania w siedzibie ZWP, mieszczącej się od maja 1917 r. w gmachu Korpusu Paziów [Пажеский корпус] w pałacu Michaiła I. Woroncowa (1712–1767) przy ul. Sadowej [Садовая ул.] 26. Na jednym z nich 4 sierpnia 1917 r., Mickiewicz wraz z urodzonym w Poniewieżu S. Ludkiewiczem, ówczesnym szefem Towarzystwa Powrotu na Litwę i Białoruś, a w odrodzonej Polsce m.in. ministrem rolnictwa i reform rolnych, referował temat „Stosunki narodowościowe na Litwie”. Zagadnienie to poruszył także (wspólnie z A. Babiańskim) na październikowym II Zjeździe polskich zrzeszeń demokratycznych i niepodległościowych w Rosji (6–12/19–25 października 1917 r.), opowiadając się za wymagającą kompromisu unią polsko-litewską.

Mickiewicz był także członkiem działającej w konspiracji piotrogrodzkiej POW. W marcu 1917 r. związał się również z tworzonym wówczas Związkiem Wojskowych Polaków (ZWP), użyczając mu do kontaktów adresu SS-Ż PTPOW, której biuro mieściło się przy ul. Kabinietskiej [Кабинетская ул.] (obecnie ul. Prawdy [Правды ул.]) 7 m. 14; w lokalu Bursy SS-Ż w narożnej kamienicy przy ul. Gorochowej [Гороховая ул.] 29 / nab. kanału Gribojedowa [Грибоедова кан. наб.] 42 latem tego roku zorganizowano gospodę dla wojskowych. Podczas wyborów do Zarządu ZWP w lipcu 1917 r. Mickiewicz wszedł wraz z gen. A. Babiańskim, absolwentem IT (1903) płk Władysławem Taklińskim (1875-1940) i gen. Teofilem Świrskim (1860-1928) do Komisji Rewizyjnej. Ze ZWP współpracował m.in. ks. S. Trzeciak, a także brat Mickiewicza – Marian, jako przedstawiciel Bloku Stronnictw Litwy, Białorusi i Ukrainy. Wiosną 1917 r. Mickiewicz został także członkiem Rady nadnewskiego „Komitetu tymczasowego bloku stronnictw i grup polskich z Litwy i Białej Rusi” (17 kwiecień 1917 r.), którego idea stanowiła efekt spotkań piotrogrodzkich przedstawicieli tych środowisk. W dynamicznie zmieniającej się sytuacji politycznej, Komitet ten wyznaczył sobie za cel stworzenie organu reprezentującego interesy polskie wobec innych narodowości. Od marca 1917 r. funkcjonowały już bowiem w Piotrogrodzie Rady Narodowe Litewska i Białoruska, w których składzie przewidziano dla Polaków symboliczne miejsca.

W październiku 1917 r. jako przedstawiciel ZWP Mickiewicz interweniował wraz z wojskowym Jasińskim (zapewne ppłk. Albinem Jasińskim [1880–1940] członkiem Zarządu Centralnego ZWP, w WP gen. brygady) w obronie przetrzymywanych w twierdzy Pietropawłowskiej polskich junkrów, uzyskując prawo do asystowania w ich przesłuchaniach oraz przekazywania więźniom odzieży i żywności. W grupie wspierającej uwięzionych Polaków znaleźli się także: związany z Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) działacz ruchu nauczycielskiego i Klubu Robotniczego „Promień” Stefan Drzewiecki (właśc. Bernard Mendelbaum, 1888-1953) oraz bliżej niezidentyfikowani Kruk (być może szer. Ludwik Kruk ze ZWP), Wejchert i szer. Andrzejczyk z ZWP. Dzięki ich staraniom udało się wówczas uwolnić wspomnianych junkrów. Udział Mickiewicza w tych wydarzeniach wskazuje na jego osobistą odwagę i skłonność do brawury. W wyniku bezpośrednich rozmów z członkami prezydium utworzonego 16/29 października 1917 r. Piotrogrodzkiego Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego [Петроградский Военно-революционный комитет] przy Piotrogrodzkiej Radzie Delegatów Robotniczych i Żołnierskich [Петроградский совет рабочих и солдатских депутатов] Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich Mojsiejem S. Urickim (1873-1918), Feliksem Dzierżyńskim (1877-1926), Adolfem A. Joffem (1883-1927) oraz W. Wołodarskim (właśc. Mojsiej M. Goldstein, 1891-1918), Mickiewicz uzyskał pisemne pozwolenie na wyprowadzenie z twierdzy skazanych na śmierć 12 junkrów Polaków. Prowadzone w tym gronie rozmowy dotyczyły jednak 22 polskich studentów szkół wojskowych. Po wyjściu ze spotkania Mickiewicz dopisał więc drobnym pismem pozostałe nazwiska, a następnie udał się do twierdzy, gdzie wydając straży odpowiednie rozkazy wyprowadził stamtąd w kolumnie marszowej wszystkich skazanych na śmierć junkrów Polaków. Zaopatrzył ich ponadto w odzież, pieniądze, fałszywe dokumenty i z zaufanym człowiekiem wywiózł przez Biełoostrow [Белоостров] (fin. Valkeasaari) do Finlandii. Trzy dni później został zatrzymany i spędził kilka dni w areszcie śledczym Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem [Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией] (WCzK) przy ul. Grochowej 2. Prawdopodobnie to właśnie z jego inicjatywy w grudniu 1917 r. w lokalu ZWP odbył się wiec junkrów Polaków, którego tematem było utworzenie kursów demobilizacyjnych. Zapisało się na nie 116 ochotników z garnizonu piotrogrodzkiego.

W październiku 1917 r., kiedy po wspomnianym II Zjeździe Demokracji Polskiej w Rosji, petersburskie organizacje demokratyczne powołały centralne kierownictwo w postaci Naczelnego Komitetu Demokratycznego, Mickiewicz wszedł w jego skład wraz z A. Babiańskim, H. Gliwicem, S. Grosternem, W. Rawicz-Szczerbą, A. Więckowskim oraz związanym z POW i PTPOW inż. technologiem Józef Ziabickim (1871–1958). W grudniu 1917 r. został wybrany do Zarządu Głównego utworzonego przez zwolenników lewicy na ogólnym zjeździe wojskowych Polaków 22 lipca 1917 r. konkurencyjnego Związku Wojskowych Polaków Lewicy (ZWPL), na którego czele stanął chor. Antoni Żaboklicki. W tym okresie zaczęło dochodzić do przejmowania polskich organizacji opiekuńczych przez radzieckie Komisariaty Ludowe do spraw Narodowościowych, w tym SS-Ż PTPOW. Wigilię 1917 r. Mickiewicz spędził pomiędzy „radosnym i ciepłym” spotkaniem w ZWPL, a „smutnym i chłodnym” opłatkiem z grupą polskiej „burżuazji” w lokalu „Ogniska Polskiego” przy ul. Troickiej [Троицкая ул.] (obecnie ul. Rubinsteina [Рубинштейна ул.] 13.

W styczniu 1918 r. przewodniczył Walnemu Zgromadzeniu ZWP. Zamknięto je rezolucją skierowaną do Rady Komisarzy Ludowych (RKL) w sprawie aresztowania oficerów i żołnierzy I Rewolucyjnego Polskiego Pułku w Biełgorodzie, żądając w tej sprawie m.in. bezstronnego śledztwa z udziałem polskich wojskowych oraz dekretu RKL „o niewtrącaniu się władz rosyjskich do spraw polskich oraz nieprzeszkadzania wojskowym w ich organizacyach” (cyt. za: „Kraj” 1917, nr 27, s. 8). W tym samym miesiącu znalazł się w składzie nowo powstałego Komitetu Głównego Powrotu Polaków do Kraju, którego siedziba mieściła się przy ul. Mochowoj [Моховая ул.] 36. 10 kwietnia tego roku uczestniczył w piotrogrodzkim spotkaniu środowisk polskich z udziałem m.in. arcybiskupa metropolity mohylewskiego E. von Roppa, A. Lednickiego, gen. A. Babiańskiego, byłego członka Rady Państwa zachowawczego Aleksandra Meysztowicza (1864-1943) i reprezentującego środowiska lewicowe Feliksa Mazurkiewicza. Wystąpił wówczas w imieniu PZR-DLiB, „oświadczając, że niepodległa państwowość litewska powinna stanowić nasz postulat by wznowiła unię braterską z Polską” („Czas” 1917, nr 196, s. 2). Piotrogród opuścił najprawdopodobniej latem.

Udało się ustalić dwa nadnewskie adresy Mickiewicza: latach 1911-1913 mieszkał przy prosp. Litejnym [Литейный пр.] 11, a w latach 1915-1917 w kamienicy czynszowej S. D. Szeremietiewa przy prosp. Litejnym 51 m. 14, gdzie prowadził również swoją kancelarię adwokacką, przyjmując interesantów w godz. 18.00-19.00.

Od października 1918 r. Mickiewicz był członkiem warszawskiego Komitetu do Spraw Wschodnich. Jako przedstawiciel Zjednoczonej Demokracji Polskiej na Litwie na początku grudnia 1918 r. Mickiewicz przekazał do Warszawy poprzez delegatów: posła na Sejm Litwy Środkowej, a w latach 1919-1927 prezydenta Wilna Witolda Bieńkowskiego (1864-1940), członka PPS, brata Naczelnika Państwa Jana Piłsudskiego (1876-1950), a w roku 1918 członka wileńskiej Tymczasowej Komisji Rządzącej, oraz publicystę Mieczysława Niedziałkowskiego (1893-1940), informacje o dramacie tamtejszej ludności zagrożonej po wyjściu Niemców okupacją bolszewików, oraz o powstaniu w Wilnie ponadpartyjnego Komitetu Polskiego. Kilka dni później wziął udział w warszawskim wiecu „Litwa Samodzielna Niepodległa czy też w unii z Polską?”. Jako prelegenci wystąpili również kierownik Komitetu Litewskiego w Tymczasowej Radzie Stanu prof. Witold Kamieniecki (1883-1964), gen. A. Babiański, pisarz M. Wańkowicz oraz W. Bańkowski.

Znajomość bieżących problemów Litwy wprowadziła Mickiewicza do powołanej przez Rząd Polski 28 grudnia 1918 r. siedmioosobowej Tymczasowej Komisji Rządzącej w Wilnie. Organ ten nie podjął jednak żadnych działań, ponieważ 5 stycznia 1919 r. Wilno zostało zajęte przez Rosjan. W ostatnich dniach grudnia 1918 r. Mickiewicz zdążył jeszcze włączyć się w inicjatywę wydawania nad Wilią gazety „Ojczyzna”, w której publikowane były komunikaty i odezwy wojskowe, wiadomości polityczne z kraju i Europy oraz informacje o wydarzeniach lokalnych; dzięki wyłożeniu przezeń 30 tys. rub. pierwszy numer pisma ukazał się w ciągu 36 godzin, tj. 1 stycznia 1919 r. Przez pewien czas Mickiewicz występował na Wileńszczyźnie jako reprezentant rządu, został bowiem z polecenia J. Piłsudskiego oddelegowany do zespołu dowódcy obrony Wilna, gen. Władysława Wejtki (1859-1933) jako jego przedstawiciel „do spraw cywilnych”. Sam generał określał go w swoim opracowaniu mianem „agenta politycznego”. Podobnie rolę Mickiewicza przedstawił w swych wspomnieniach absolwent IT z 1869 r. znany działacz społeczny i gospodarczy inż. Edward Woyniłłowicz (1847-1928), który 5 marca 1919 r. zwracał się doń w sprawie uwolnienia swojej siostry Jadwigi Kostrowickiej (1867-1935), znanej mińskiej aktywistki społecznej i oświatowej. Lokalna prasa z kolei, pisząc o wystąpieniach wiecowych Mickiewicza określała go mianem przedstawiciela rządu.

Zaangażowanie w sprawę niezależności Litwy było powodem zorganizowania przezeń w Wilnie wspólnie z ludowcem Ludwikiem Chomińskim (1890-1958) zjazdu ludności wiejskiej Wileńszczyzny w dniach 14-15 lutego 1920 r. W jego trakcie powołano do życia Polski Związek Ludowy Odrodzenie (PZL „Odrodzenie”), a obaj organizatorzy zajazdu weszli w skład jego zarządu. Głównymi hasłami tego ugrupowania były reforma rolna oraz federacja Wileńszczyzny z Polską. Od grudnia 1920 r. Mickiewicz zasiadał też w Zarządzie utworzonego w Wilnie przez polskie ugrupowania polityczne i społeczne Związku Bezpieczeństwa Kraju (BZK), którego celem było wspieranie działań wojska i administracji państwowej. W styczniu 1921 r. ZBK działała już na całej Litwie Środkowej, organizując tam pięć okręgów podzielonych na 35 obwodów.

Nośne hasła PZL „Odrodzenie” powodowały szybki wzrost liczby członków organizacji. Godząc się na „dwukantonową Litwę”, pod warunkiem jej skonfederowania z Polską, delegaci PZL „Odrodzenie” przekazali 25 lipca 1921 r. gen. Lucjanowi Żeligowskiemu (1865-1947) memoriał, w którym warunkowali swe stanowisko pozostaniem Litwy w federacji z Polską. Doprowadziło to do publicznego sporu „Odrodzenia” z reprezentującym w Tymczasowej Komisji Rządzącej (TKR) Towarzystwo Straży Kresowej inż. technologiem Teofilem Szopą (1887- 1929), autorem projektu wileńskich Trzech Krzyży. Przed wyborami do Sejmu Wileńskiego w PZL Odrodzenie doszło jednak do rozłamu i grupa Mickiewicza, której nie zadowolił postulat autonomii Wileńszczyzny, i która opowiadała się za umieszczeniem w programie PZL zapisu o odrodzeniu pozostającego w unii z Polską historycznego państwa litewskiego, wystąpiła z odrębną listą kandydatów na posłów. Przyczyną rozłamu była również odmowa przyjęcia przez Mickiewicza pieniędzy II Oddziału Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, czyli wywiadu, na finansowanie wspomnianych wyborów. 8 stycznia 1922 r. do Sejmu wybrani zostali kandydaci z obu list PZL Odrodzenie, a Mickiewicz występował w składzie sejmowej Komisji Politycznej i Komisji Głównej. Spór w PZL „Odrodzenie” - federacja czy inkorporacja, przecięła decyzja Sejmu Wileńskiego, który 20 lutego 1922 r. przyjął uchwałę o przyłączeniu Wileńszczyzny do Polski. Pomimo to Mickiewicz podtrzymał stanowisko w sprawie unii, wręczając 6 marca w Warszawie w imieniu PZL „Odrodzenie” marszałkowi Wojciechowi Trąmpczyńskiemu (1860-1954) projekt uchwały w sprawie uregulowania wzajemnych stosunków Litwy i Polski.

Będąc wójtem gminy niemenczyńskiej (pow. wileński, a od 1922 wileńsko-trocki) Mickiewicz podjął również kroki w celu zbudowania poparcia politycznego by móc wraz z A. Babiańskim i L. Altbergiem wystartować w listopadzie 1922 r. w wyborach parlamentarnych do Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej I kadencji (1922-1927). Jednak Rada Adwokatów Przysięgłych w Wilnie nie wyraziła zgody na łączenie funkcji adwokata przysięgłego z funkcją samorządową, pomimo, że była pełniona honorowo. Swoje stanowisko w sprawie niezależności Litwy i Białorusi Mickiewicz podkreślił ponownie wiosną 1923 r., uczestnicząc wspólnie z senatorem Bronisławem Krzyżanowskim (1876-1943), prawnikiem oraz założycielem (1912) wileńskiej Biblioteki im. Wróblewskich Tadeuszem Wróblewskim (1858-1925) oraz redaktorem „Przeglądu Wileńskiego” Ludwikiem Abramowiczem (1879-1939) w mińskich uroczystościach z okazji 5. rocznicy proklamowania niepodległej Białorusi. Kolejną próbę startu w wyborach z ramienia PZL „Odrodzenie”, do wstąpienia w szeregi którego zachęcał też Litwinów i Białorusinów, podjął Mickiewicz w 1928 r. Włączył się wówczas do listy nr 24 „Katolicko-Narodowej”, bez powodzenia kandydując wspólnie z Antonim Trapszą i Walerianem Stupnickim z listy okręgowej nr 63 w Święcianach.

Jednocześnie z działaniami społeczno-politycznymi, Mickiewicz był aktywny zawodowo. Na listę wileńskich adwokatów przysięgłych został wpisany 29 lipca 1919 r. We wrześniu tego roku wziął udział w kilkudniowym warszawskim Zjeździe Adwokatów występując jako jeden z mówców. W listopadzie tego roku, na wniosek Sądu Polowego Dowództwa I Dywizji Legionów, został przez Radę Adwokacką w Wilnie włączony do grupy adwokatów wyznaczonych do obrony żołnierzy w sprawach karnych, a w maju 1921 r. do zespołu mecenasów uprawnionych do ich obrony z urzędu przed sądami polowymi. W latach 1923-1927 występował często razem z gen. A. Babiańskim. w obronie ludzi oskarżanych w procesach z tłem narodowościowym i politycznym. Niektórym procesom w jakie był zaangażowany, poświęcono publikacje a większość była omawiana w ogólnopolskiej prasie jak: proces białostocki o zdradę stanu i napady rabunkowe na Grodzieńszczyźnie i Białostocczyźnie (1923), sąd nad kresowymi bandytami w Pińsku (1924), grodzieńska sprawa partyzantów dywersyjnych (1925), wileńskie procesy z 1926 r. (podpalaczy i łupieżców polskich majątków, 54 komunistów oskarżonych o zorganizowanie 1 maja 1924 r. antypaństwowego pochodu, redaktora i wydawcy „Głosu Biełorusa” Mikołaja Szyło o antypaństwowe artykuły) oraz o zabójstwo dziecka z 1927 r., czy sprawa zdrady prezesa lidzkiego „rewkomu” z 1920 r. Eliasza Maksimczuka (1926). Polityczno-narodowościowy kontekst części z tych postępowań spowodował, że w latach 20. XX w. wytoczono przeciwko niemu sześć spraw dyscyplinarnych.

Jednym z bardziej znanych postępowań z jego udziałem był elektryzujący ówczesną opinię europejską paryski proces anarchistycznego działacza i publicysty Szolema Szwarcbarda (1886-1938), zabójcy Przewodniczącego Dyrektoriatu Ukraińskiej Republiki Ludowej atamana Symona W. Petlury (1879-1926). W lipcu 1926 r. Mickiewicz przesłał do reprezentującego Szwarcbarda adwokata Henriego Torrèsa (1891–1966) list, w którym poinformował o mordzie popełnionym przez ludzi Petlury pod Proskurowem (obecnie ukr. Хмельницький) na polskim komisarzu generalnym dla kresów południowo-wschodnich Antonim Mickiewiczu (zm. 1919) i jego 40 pracownikach oraz na jego rodzinie w majątku Łyczówka. W związku z tym procesem na spotkanie z Mickiewiczem przyjechał do Wilna paryski dziennikarz, Bernard Lacache (1895-1968), późniejszy założyciel Międzynarodowej Ligii do Walki z Antysemityzmem [Ligue internationale contre l'antisémitisme] (1928). Obaj wystąpili na konferencji prasowej, w trakcie której Mickiewicz opowiedział o przestępstwach petlurowców przeciwko Polakom i Żydom. Zainicjował też wówczas zbieranie świadectw ich zbrodni, w związku z czym otrzymał m.in. od byłego komendanta etapu i attaché Misji Duńskiego Czerwonego Krzyża na Ukrainie Henryka Przanowskiego informacje dotyczące rzezi dokonanej 15 lutego 1919 r. w Proskurowie.

Kalendarz Informacyjny Wileński na 1929 rok odnotował Mickiewicza jako adwokata Okręgu Sądu Okręgowego w Wilnie, zamieszkałego przy ul. Jagiellońskiej 10 m. 7. W tym samym roku występował też jako członek Wileńskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauki. Jesienią tego roku wyjechał do Radomia na spotkanie z rodziną. Zmarł tam po ciężkiej chorobie 7 września 1929 r., dwa dni później został pochowany prawdopodobnie na radomskim cmentarzu św. Wacława. 11 września w wileńskim kościele św. Jakuba odprawiono żałobne nabożeństwo w jego intencji o czym zawiadamiali rodzina i przyjaciele, Rada Adwokacka w Wilnie i Związek Polaków Ziemi Kowieńskiej.

W 1920 r. Mickiewicz odkupił od rodziny zamordowanego wówczas zrusyfikowanego Polaka, niejakiego Tęczyńskiego, którego był pełnomocnikiem, część dóbr Bezdany nad Wilią (gm. niemenczyńska, pow. wileński). Większy fragment majątku „rozparcelował między szlachtą zagrodową i włościan miejscowych pozostawiwszy sobie pięknie położony młyn z folwarkiem, własność obecnie brata jego” („Kurjer Nowogródzki” 1933, nr 171, s. 1). Wraz z bratem Marianem był również właścicielem objętych ochroną 270 ha lasów w Hamerni Małej i Hamerni Wielkiej w gm. niemenczyńskiej. Marian Mickiewicz pozostał właścicielem Hamerni do 1939 r.

Brak informacji o stanie cywilnym Mickiewicza. Jego nazwisko budzi pytanie o pokrewieństwo z Adamem Mickiewiczem (1798-1855). We wspomnianym liście z 1926 r. do adwokata H. Torrèsa przedstawił siebie jako jednego z wnuków poety („Nasz Przegląd” 1926, nr 199, s. 3; redaktor notatki określa go mianem „wnuka stryjecznego”). Informacja ta wymaga jednak weryfikacji.

O pośmiertne odznaczenie Mickiewicza dwukrotnie występowała z wnioskiem podlegająca Komisji Środowiskowej Organizacji Niepodległościowych w Rosji Centralnej Sekcja Piotrogrodzka Komisji Społecznej „Wschód” Krzyża i Medalu Niepodległości, której od 1928 r. przewodniczył działacz społeczny i polityczny, członek KG PTPOW inż. technolog Władysław Rawicz-Szczerbo (1882-1959). Pod wnioskiem podpisał się m.in. J. Barchwic, a jako świadkowie działalności Mickiewicza zostali wymienieni: były wiceminister Skarbu RP Kazimierz Rożnowski (1875-1939), senator RP płk Tadeusz Petrażycki (1885-1940), mjr Zygmunt Borawski (1888-1956), adwokatka Helena Wiewiórska (1888-1967) oraz urzędnik Monopolu Solnego Władysław Krassowski. Oba wnioski o nadanie Krzyża Niepodległości zostały dwukrotnie odrzucone (26 października 1936 i 30 maja 1938 r.) z powodu braku pracy niepodległościowej.


Bibliografia:
P. Dąbrowski, Rozpolitykowane miasto. Ustrój polityczny państwa w koncepcjach polskich ugrupowań działających w Wilnie w latach 1918–1939, Gdańsk 2012, s. 139; K. Filipow, Krzyż i Medal Niepodległości, Białystok 1998, s. 9, 15; J. Januszewska-Jurkiewicz, Stosunki narodowościowe na Wileńszczyźnie w latach 1920-1939, Katowice 2010, s. 402; T. Kaźmierski, Wojskowi Polacy w Rosji w czasie Rewolucji (1917-1918), Warszawa 1935, s. 35, 72-73 (Mickiewicz Stefan urzędnik), 99, 100-106 (akcja ratunkowa z ks. Trzeciakiem); J. Kochanowski, Sz. Rudnicki, Sylwester Wojewódzki przed Sądem Marszałkowskim, Warszawa 1997, s. 25, 167, 224, 261; A. Kozyrska, Arcybiskup Edward Ropp. Życie i działalność, Lublin 2004, s. 23; Księga pamiątkowa inżynierów technologów Polaków wychowańców Instytutu Technologicznego w Petersburgu (w rocznicę stulecia uczelni), Warszawa 1933, s. 93 (brat Marian); M. Mądzik, Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny w Rosji w latach I wojny światowej, Lublin 2011, s. 24, 31, 33, 40-42, 113, 121; W. Skubiński, „Promień” petersburski, „Niepodległość” 1934, t. 9, s. 434, 436, 439; A. Srebrakowski, Sejm Wileński 1922 r. Idea i jej realizacja, Wrocław 1993 r., s. 64, 130; M. Tarkowski, Adwokatura wileńska 1918-1939. Studium historyczno- prawne, Gdańsk 2014, s. 80, 94, 124, 340, 403; Z. Tomczonek, Działalność PSL Wyzwolenie na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie, „Studia Podlaskie” 1996, t. 6, s. 192, 194, 195, 196; gen. W. Wejtko, Samoobrona Litwy i Białorusi. Szkic historyczny, Wilno 1930, s. 21; Wilno wyzwolone. Jednodniówka na Zjazd Byłych Uczestników Walk o Wilno w dniach 10-11 XI.1930 r., Wilno 1930 r., s. 34, 60; W. Trzciński, Uznanie niepodległości Polski przez Rosję [Miscellanea. V], „Niepodległość” 1933, t. 8, s. 301-302; M. Wrzosek, Dążenia do powołania na emigracji w 1917 r. polskiego naczelnego organu politycznego, „Dzieje Najnowsze” 1974, R. 6, z. 3, s. 102, 114, 119; „Czas” [Kraków], nr 196, 29 kwietnia, s.1-2 (W imię państwowości polskiej); „Dobry wieczór! I Kurjer czerwony” 1936, nr 35, 4 lutego, s. 5 (Powrót inż. M. Mickiewicza do Monopolu Solnego); „Dziennik Petersburski” 1913, nr 1066, s. 3 (Bal „Koła pomocy uczącej się młodzieży”); „Dziennik Petrogradzki” 1915, nr 1512, s. 3 (Ś. p. Kazimierz Pohoski), nr 1564, s. 2 (CKO), nr 1572, s. 5 (Komunikat PTPOW), 1916, nr 1714, s. 3 (Zjazd pełnomocników okręgowych S-SŻ PTPOW), 1917, nr 1900, 8/21 lutego, s. 2 (odezwy PKD); „Dziennik Polski” [Piotrogród] 1917, nr 176, 4/17 sierpnia, s. 1 (ogłoszenie Związku Radykalno-Demokratycznego), nr 283, 13/26 grudnia, s. 3 (Z Wigilji w „Ognisku”), 1918 nr 292, 6 stycznia, s. 3 (Komitet Główny Powrotu Polaków do Kraju); „Dziennik Poznański” 1916, nr 222, 28 września, s. 2 (Z różnych stron. Ku czci ś. p. Władysława Żukowskiego), 1917, nr 280, 8 grudnia, s. 4 (Polacy ujmują się za aresztowanymi junkrami); „Dziennik Wileński” 1926, nr 64, 16 marca, s. 3 (Kronika sądowa. Proces komunistów), nr 130, 11 czerwca, s. 3 (Sądy. O antypaństwowe artykuły), nr 249, 29 października, s. 4 (Kronika Lidzka. Zasłużona kara za zdradę), 1928, nr 28, 5 lutego, s. 2 (Ruch wyborczy. Listy kandydackie w okręgu Święciańskim); „Echo Polskie” [Moskwa] 1916, nr 28, 23 lipca, s. 15 (Pogrzeb Śp. Henryka Święcickiego); „Gazeta Polska” [Moskwa] 1915, nr 56, 18/31 grudnia, s. 2 (Dański, Walne zgromadzenie Pol. Tow. Pomocy Ofiarom Wojny); „Gazeta Poranna” [Warszawa] 1917, nr 113, 27 kwietnia, s. 4 (Z Rosji. Metropolita Szeptycki); „Gazeta Warszawska” 1919, nr 267, 30 września, s. 3 (Ze zjazdu adwokatów. II), 1922, nr 67, 8 marca, s. 4 (Delegacja „Odrodzenia”); „Głos Polski” [Piotrogród] 1915, nr 4, 25 stycznia/ 7 lutego, s.1 (Biuro informacyjno-prasowe); „Jedność Robotnicza” [Warszawa] 1917, nr 32, 5 sierpnia, s. 3-4 (J. Moczulski, Wodzowie Rewolucji Rosyjskiej – dot. tajnego spotkania z jesieni 1914 r.); „Kraj” [Leszno] 1918, nr 27, 1 lutego, s. 8 (Uchwała w sprawie gwałtów biełgorodzkich); „Kurjer” [Lublin] 1913, nr 63, 15 marca, s. 3 (Sprawa Macocha. Senat wyrok zatwierdził); „Kurier Nowogrodzki” 1933, nr 171, 26 czerwca, s.1 (Bezdany - gniazdo rodowe Hozjuszów); „Kurjer Nowy” [Piotrogród] 1916, nr 65, 3/16 września, s. 3 (Ku czci ś.p. Władysława Żukowskiego), nr 162, 30 grudnia 1916/ 12 stycznia 1917 r., s. 4 (Wieczerze wigilijne w bursach Sekcji Sanitarno-Żywnościowej); „Kurjer Poranny” 1911, nr 79, 20 marca, s. 3 (Z sądów – spr. testamentu Ogińskiego), 1918, nr 24, 3 grudnia, s. 3 (Borysów i Bobrujsk w płomieniach), nr 29, 8 grudnia, s. 2 (ogłoszenie); „Kurjer Poznański” 1915, nr 240, 19 października, s. 5 (Nowa instytucja polska w Rosji – dot. SR PTPOW); „Kurjer Warszawski” 1923, nr 140, 22 maja, s. 7-8 (Z sądów. Proces białostocki…); „Kurjer Wileński” 1927, nr 36, 15 lutego, s. 4 (Z sądów. O zabójstwo dziecka), 1928, nr 22, 28 stycznia, s. 5 (Wiadomości przedwyborcze. Rozłam wśród Litwinów), nr 31, 9 luty, s. 2 (Wiadomości przedwyborcze. Co słychać w Odrodzeniu?), nr 73, 30 marca, s. 2 (U bolszewików); „Monitor Polski” 1934, nr 291, 19 grudnia, s. 4 (B.8632 – brat Marian); „Nadniemeński Kurjer Polski” 1925, nr 111, 23 kwietnia, s. 1-2 (Z Sali Sądu Okręgowego. Sprawa partyzantów dywersyjnych); „Nasz Przegląd” [Warszawa] 1926, nr 199, 20 lipca, s. 3 (List mec. Stefana Mickiewicza do obrońcy Szwarcbarda), nr 211, 1 sierpnia, s. 9 (Co słychać w Wilnie. Lacache w Wilnie), nr 215, 5 sierpnia, s. 3 (Rola Petlury w pogromach Żyd. Rewelacyjny dokument); „Nowa Gazeta” [Warszawa] 1912, nr 589 wyd. poranne, 21 grudnia, s. 2-3 (Zebrania – Stow. Równouprawnienia Kobiet), 1914, nr 108, 7 marca, s. 4 (Sprawa regenta [sic!] Turczynowicza); „Ojczyzna” [Wilno] 1919, nr 1, 4 stycznia, s. 1 (Obrona Kraju. Wiec Związku Obrony Litwy), nr 2, 2 stycznia, s. 2 (Z trybuny. Wielki wiec polski), nr 4, 4 stycznia, s. 1 (Obrona kraju. Wiec Związku Obrony Litwy); „Ojczyzna i Postęp” [Warszawa] 1917, nr 79, 28 listopada, s. 61 (zjazd delegatów zrzeszeń demokratycznych); „Postęp” [Poznań] 1926, nr 251, 29 października, s. 4 (Sąd nad bandytami kresowymi); „Przegląd Wileński” 1915, nr 74, 15 sierpnia, s. 8 (Uwagi. Petrogradzki korespondent „Kur. lit.” donosi); „Robotnik” 1922, nr 274, 7 października, s. 3 (Kierownictwo „Odrodzenie” wobec wyborów); „Rocznik Stowarzyszenia Polskich inżynierów górniczych i hutniczych” [Siemianowice Śląskie] 1934, s. 86 (brat Marian); „Rozkaz” [Wilno, Komendant Wojewódzki Policji Państwowej] 1928, nr 101, 10 września, s. 3 (Orzeczenie w sprawie uznania poszczególnych lasów za ochronne); „Słowo” [Wilno] 1905, nr 101, 22 kwietnia, s. 3 (Wiadomości osobiste, zmarli) [A. z Granickich Mickiewiczowa], 1912, nr 276, 8 października s. 2 (Wobec wyborów. Na Litwie), 1926, nr 201, 29 sierpnia, s. 3 (Podpalacze i łupieżcy majątków polskich przed sądem), 1929, nr 207, 10 września, s. 3 (nekrologi); „Rozwaga miesięcznik społeczno-literacki” [Warszawa] 1915, nr 3-4, s. 77 (Miscellanea - dot. biura informacyjno-prasowego); „Sprawozdanie Rady Adwokackiej w Wilnie za rok 1929/30”, s. 24 (Wspomnienia pośmiertne); „Wiadomości Komisarjatu” 1917, nr 1, 15 grudnia, s. 6-7 (Plan reorganizacji akcji ratowniczej wychodźtwa polskiego); Kalendarzyk Odeski na rok przestępny 1912, Odessa 1912, s. 152 (Promień); „Ziemia Wileńska” 1921, nr 6, 6 lutego, s. 7 (T. Szopa, List otwarty. Do Panów Przywódców Związku Ludowego „Odrodzenie”), 1922, 34, 24-27 września, s. 4 (Listy ze wsi. Z pow. Wileńskiego. Z gminy Niemenczyńskiej); dr W. Graba-Łęcki, Wspomnienia związkowca z Petersburga i Dorpatu (1912-1914) [Miscallanea], „Niepodległość” 1930, t. 1, s. 185; L. Kozłowski, Rewolucja Rosyjska i niepodległość Polski (geneza aktu 30 marca), Warszawa 1922, s. 3; B. Kretowicz, Z dziejów niepodległościowego kółka uczniowskiego w Libawie 1899-1901 (Wspomnienie), „Niepodległość” t. 18, z. 1, s. 242, 243, 244; A. Lednicki, Pamiętniki 1914-1918, Kraków 1994, s. 39 przyp. 6, 61-62, 72-73; Litwa podczas wojny. Zbiór Dokumentów, Uchwał, Odezw i.t.p, oprac. L. A. [L. Abramowicz], Warszawa 1918, s. 45-47, 58-60, 103; W. Trzciński, Z minionych dni Polski podziemnej 1905-1918, Warszawa 1937, s. 96; E. Woyniłłowicz, Wspomnienia 1847-1928, Wilno 1931, cz. 1, s. 241; Kalendarz Wileński Informacyjny. Księga adresowa miasta Wilna, Wilno 1929, s. 89; Sprawozdanie ze stanu T-wa Nauk w Wilnie za rok 1928, Wilno 1929, s. 8; Księga akt zgonów Parafii pw. Opieki Najświętszej Marii Panny w Radomiu (akt zgonu St. Mickiewicza); Archiwum Akt Nowych (AAN) w Warszawie: sygn. 2/51/0/1.2/40 (Centralny Komitet Obywatelski Królestwa Polskiego w Piotrogrodzie. Korespondencja z organizacjami wygnańczymi) skany 363 i 512, sygn. 2/51/0/14.2/1810 (CKO w Piotrogrodzie. Akta opieki nad dziećmi w okręgu Piotrogrodzkim. Korespondencja), sygn. 2/444/0 (Polskie Biuro Informacyjno-Prasowe w Piotrogrodzie, 34 jedn.); Centralne Archiwum Wojskowe (CAW) w Rembertowie: Detale kartoteki personalno-odznaczeniowej [Mickiewicz Stefan], sygn. MICH-MIEL 16/100; Lietuvos centrinis valstybės archyvas (Centralne Archiwum Państwowe Litwy) w Wilnie: sygn. LCVA_F133 (Okręgowa Rada Adwokacka w Wilnie); Autorka składa podziękowania: dr Joannie Gierowskiej-Kałłaur, Józefowi Kaczkowskiemu, dr Joannie Koczar, st. kustosz Dorocie Matysiak, dr Beacie Nykiel, dr Mikołajowi Tarkowskiemu, apl. adw. Denisowi Ushakovowi, Mikołajowi Wilkowi oraz prof. Wenerze Il. Wagizowej z Federalnego Uniwersytetu w Kazaniu, Marinie W. Werszewskiej z Państwowego Muzeum Historii Sankt Petersburga, Jelenie Ju. Jelsinie oraz M. B. Baganowej z Działu Informacyjno-bibliotecznego Rosyjskiej Biblioteki Państwowej w Moskwie.