Łoś Jan Nepomucen Bonifacy / Лось Ян (Иван) Непомуцен Бонифаций (1860–1928), h. Dąbrowa, językoznawca, dialektolog, docent Uniwersytetu Petersburskiego, profesor filologii słowiańskiej i języka polskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ).

Urodził się 14 maja 1860 r. w Kielcach w rodzinie inteligenckiej. Ojciec, Ludwik (1823–1861), był urzędnikiem pow. kieleckiego, matka, Maria Magdalena Grzegorzewska, zajmowała się prowadzeniem domu. Po edukacji początkowej pobieranej w domu rodzinnym rozpoczął naukę w gimnazjum klasycznym w Piotrkowie Trybunalskim. Świadectwo dojrzałości z wyróżnieniem (1881) umożliwiło mu studia na Wydziale Historyczno-Filologicznym Uniwersytetu Petersburskiego (UP). Obok języków indoeuropejskich i językoznawstwa ogólnego studiował tam gramatykę porównawczą i języki słowiańskie. Podczas nauki zetknął się ze znanymi slawistami i filologami rosyjskimi, m.in. Piotrem A. Ławrowem (1856–1929), Władimirem I. Łamańskim (1833–1914) i Aleksiejem A. Szachmatowem (1864–1920). Studia ukończył w 1885 r. ze stopniem kandydata nauk filologicznych. W celu pogłębienia zdobytej wiedzy został wysłany na dwa lata za granicę. Odwiedził kilka ośrodków uniwersyteckich: w Paryżu, Fryburgu Bryzgowijskim, Lipsku i Berlinie. Po powrocie do Petersburga w 1887 r. rozpoczął przygotowywanie rozprawy naukowej. W 1889 r. zdał przewidziane procedurą egzaminy, w wyniku czego 24 kwietnia 1890 r. został powołany na privat docenta UP. W lipcu 1890 r. w Warszawie zawarł związek małżeński z Emilią z Plocerów (zm. 1935). Wraz z żoną i dziećmi: synami – Ludwikiem (ur. 1891), Władysławem (ur. 1892), Stanisławem (1900–1919) i córką Janiną (zm. 1973) mieszkał do 1902 r. w Petersburgu.

Wówczas także dzięki poparciu językoznawcy i etnografa Jana A. Karłowicza (1836–1903) oraz filozofa Adama Mahrburga (1855–1913) został zatrudniony w wydawanym przez Erazma Piltza (1851–1929) tygodniku „Kraj”. Początkowo czuwał nad poprawnością językową nadsyłanej do pisma publicystyki. Mało pisał sam. Później w redakcji zajmował się sprawami nauki i pozyskiwaniem współpracowników. Do współpracy z „Krajem” próbował namówić Henryka Sienkiewicza (1846–1916). Zabierał ponadto głos w sprawach językoznawstwa. Oprócz tego zasilał pismo artykułami o gramatykach języka polskiego oraz recenzjami prac historyków i slawistów czeskich. W 1899 r. na uroczystości jubileuszowej zorganizowanej przez redakcję w setną rocznicę urodzin Aleksandra S. Puszkina (1799–1837) wygłosił referat okolicznościowy poświęcony twórczości poety. Swoje artykuły i recenzje podpisywał inicjałami J. Ł.

Przewód magisterski ukończył w 1901 r. po przedłożeniu i obronie przed Radą Naukową rozprawy Сложные слова в польском языке [Wyrazy złożone w języku polskim] (Санкт-Петербург 1901). W 1902 r. w charakterze profesora nadzwyczajnego został powołany na wakującą po śmierci językoznawcy i dialektologa Lucjana Malinowskiego (1839–1898) katedrę filologii słowiańskiej w UJ; wykłady w tzw. duchu młodogramatycznym prowadził od 1 grudnia tegoż roku. Wraz z Janem M. Rozwadowskim (1867–1935) i Kazimierzem Nitschem (1874–1958) był współzałożycielem krakowskiej szkoły językoznawczej. Cały jego krakowski dorobek obejmuje zarówno przeszłość, rozwój, jak i osobliwości języka polskiego. Poza dydaktyką sporo miejsca poświęcił zbieraniu materiałów do słownika staropolskiego. Ukazały się one pod tytułem Przegląd zabytków staropolskich do r. 1543 (Kraków 1915). Drugie wydanie tej wartościowej pracy, zatytułowane Początki piśmiennictwa polskiego, opublikowane zostało we Lwowie w 1922 r. W tym samym roku ukazała się Gramatyka starosłowiańska, obejmująca najstarszy okres piśmiennictwa Słowian – staro-cerkiewno-słowiański. W kilku rozprawach odniósł się także do reformy ortografii polskiej rozpoczętej w 1917 r. Historycznych form i dorobku języka polskiego dotyczyło opracowanie Wiersze polskie w ich dziejowym rozwoju (Warszawa 1920). Ponadto zajmował się edycją źródeł do historii języka i piśmiennictwa. Wspólnie z bibliotekoznawcą i historykiem literatury Janem Czubkiem (1849–1932) przygotował do druku Zwierciadło Mikołaja Reja [1505–1569] (Kraków 1914, t. 1–2). W podjętej przez Akademię Umiejętności w 1889 r. serii „Biblioteka Pisarzów Polskich” ukazały się Pamiętniki janczara (1912, nr 63), Rozmowy dworzanina z mnichem Marcina Kromera [1512–1589] (1915) oraz Polskie dialogi polityczne Stanisława Orzechowskiego [1513–1566] (1919, nr 74). Dużą wartość – mimo upływu czasu – zachowała Gramatyka polska w trzech częściach, z których pierwsza (1922) obejmuje fonetykę, druga – słowotwórstwo (1925), trzecia – fleksję (1927).

Profesorem zwyczajnym filologii słowiańskiej został 1 stycznia 1905 r., 28 czerwca 1910 r. otrzymał na UJ doktorat honoris causa w dziedzinie filozofii. Łoś pełnił ważne obowiązki zarówno na Wydziale, jak i w macierzystym uniwersytecie. W latach 1913–1915 był dziekanem Wydziału Filozoficznego, a w latach 1918–1923 delegatem Wydziału do Senatu. W latach 1923–1924 piastował funkcję rektora, w latach 1924–1926 zaś prorektora UJ. Był członkiem korespondentem bądź też członkiem honorowym wielu krajowych i zagranicznych towarzystw naukowych, w tym od 1927 r. członkiem korespondentem Akademii Nauk ZSRR.

Zmarł w Krakowie 10 listopada 1928 r. Pochowany został obok żony i najmłodszego syna Stanisława, który poległ podczas wojny polsko-bolszewickiej 2 lutego 1919 r. pod Gródkiem Jagiellońskim, w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Rakowickim (kw. 27).

Za działalność naukową i liczący się wartościowy dorobek w 1925 r. otrzymał Krzyż Komandorski Polonia Restituta.



Bibliografia:
Encyklopedia wiedzy o języku polskim, red. S. Urbańczyk, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978, s. 184–185; Биографический словарь профессоров и преподавателей Императорского С.-Петербургского университета за истекшую третью четверть века его существования. 1869–1894, Тип. и лит. Б. М. Вольфа, Санкт-Петербург 1896, t. 1, s. 406; Славяноведение в дореволюционной России. Биобиблиографический словарь, Москва 1979, s. 225–226; W. Taszycki, Łoś Jan Nepomucen Bonifacy, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1973, t. 18, s. 432–434 (bibliografia); A. Śródka, Jan Łoś (1860–1928), w: Biogramy uczonych polskich, oprac. A. Śródka, P. Szczawiński, Wrocław 1983, cz. 1, z. 2; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984, s. 302–303, 312; W. Bortnowski, Aleksander Pogodin – przyjaciel Polaków i popularyzator historii Polski w Rosji, w: Polsko-rosyjskie związki społeczno-kulturalne na przełomie XIX i XX wieku, red. M. Leczyk, Warszawa 1980, s. 183; K. Grodziska-Ożóg, Cmentarz Rakowicki w Krakowie (1803–1939), wyd. 2 uzupełnione i poprawione, Kraków 1987, s. 123; E. Klich, Jan Łoś 1860–1928, Poznań 1929; Z. Kmiecik, „Kraj” za czasów redaktorstwa Erazma Piltza, Warszawa 1969, s. 134–135, 156, 188, 249, 384, 411, 433, 478; Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 1974 (według indeksu); J. Róziewicz, Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984, s. 158, 167–168, 181; W. Taszycki, Jan Łoś – twórca Słownika staropolskiego, „Zeszyty Naukowe UJ”, t. 24, „Prace Językoznawcze”, 1960, nr 3, s. 95–103; tenże, Historia Katedry Języka Polskiego w Uniwersytecie Jagiellońskim, w: Wydział Filologiczny UJ. Historia katedr, Kraków 1964, s. 152–154; H. Ułaszyn, Z Kopiowatej na katedry uniwersyteckie. Wspomnienia, z rękopisu oprac., przypisami opatrzył i wydał M. Skarżyński, Kraków 2010, s. 12, 88, 326–328, 332–333, 379; S. Krzywoszewski, Długie życie. Wspomnienia, Warszawa 1947, t. 1, s. 126–127; S. Szober, Jan Łoś (1860–1928), http://rcin.org.pl/Content/20174/WA004_16923_T4895_Szober-Jan-Los_o.pdf [dostęp: 26 XI 2015] (wspomnienie pośmiertne).