Leszetycki Teodor (Leschetizky Theodor) / Лешетицкий Фёдор Осипович (1830–1915), pianista, pedagog i kompozytor, mieszkający w Petersburgu w latach 1852–1878.

Urodził się 22 czerwca 1830 r. w Łańcucie w rodzinie pianisty czeskiego pochodzenia Józefa Leszetyckiego (1801–1885) i polskiej śpiewaczki Teresy z domu Ullmann. Ojciec był zatrudniony przez hr. Alfreda Józefa Potockiego (1817 lub 1822–1889) jako nauczyciel muzyki. Kształcił również swojego syna, który w wieku 9 lat po raz pierwszy wystąpił publicznie we Lwowie jako solista-pianista z orkiestrą pod batutą Franza Xavera Mozarta (1791–1844), potomka sławnego kompozytora. Po przeniesieniu się rodziny do Wiednia zaczął w 1841 r. pobierać lekcje u znakomitych wówczas pedagogów. Tajniki wykonawstwa fortepianowego zgłębiał pod kierunkiem Carla Czernego (1791–1857), na zajęcia z kompozycji, teorii i kontrapunktu uczęszczał do Simona Sechtera (1788–1867), lekcji śpiewu udzielał mu działający w Operze Wiedeńskiej „tenor Salvi” (A. Potocka, Theodore Leschetizky, an intimate study of the man and the musician, New York 1903, s. 65). Wielki wpływ na kształtowanie gustu artystycznego młodzieńca wywarł styl wykonawczy Juliusa Schulhoffa (1825–1899), który cechowała olśniewająca biegłość techniczna połączona z krystaliczną czystością gry, pięknem tonu, wytwornym frazowaniem oraz traktowaniem wirtuozowskich figuracji jak zawoalowanej ornamentyki. Obcowanie z wybitnymi artystami przyczyniło się do wypracowania własnego niepowtarzalnego stylu już w tym wczesnym okresie aktywności twórczej Leszetyckiego. Okrzyknięty cudownym dzieckiem, występował na znanych estradach europejskich. Jednocześnie studiował prawo na Uniwersytecie Wiedeńskim. Wszechstronnie wykształcony młody wirtuoz podjął się ponadto pracy pedagogicznej, udzielając korepetycji z gry na fortepianie m.in. córce wybitnego kompozytora Giacoma Meyerbeera (1791–1864).

Leszetycki, obywatel Cesarstwa Austriackiego, przeniósł się do Petersburga w 1852 r. i spędził tam ponad ćwierć wieku. Jednym z powodów wyjazdu była perspektywa zatrudnienia na dworze cesarskim. Jego przyjaciel, wybitny pianista Anton G. Rubinstein (1829–1894), pełnił wówczas funkcję dyrektora muzycznego dworu wielkiej księżnej Heleny Pawłowny Romanowej (1806–1873). Leszetyckiemu zaproponowano stanowisko jego zastępcy. Nad Newą nastąpił rozkwit twórczości pianisty, widoczny zwłaszcza w sferze wykonawczej i działalności pedagogicznej. Artysta zdobył przychylność publiczności rozmaitych rang i stanów: występował podczas uroczystości dworskich, w salonach arystokratycznych, uczestniczył w koncertach Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego [Русское музыкальное общество] (RTM) – największej instytucji muzycznej imperium. Warto zaznaczyć, że petersburski debiut Leszetyckiego jako wirtuoza, kompozytora i akompaniatora odbył się dzięki Soliście Jego Cesarskiej Mości Apolinaremu Kątskiemu (1825–1879), który zaprosił go do udziału w cyklu swoich muzycznych poranków w październiku i listopadzie 1852 r.

Kunszt pianisty otrzymał wysoką ocenę krytyków: „Nie można sobie wyobrazić niczego bardziej eterycznego, przezroczystego, słodkiego, niż gra Pana Leszetyckiego. Różnorodność i urok dźwięków, wydobywanych przez niego z instrumentu, ujmujące toucher, oryginalne i często pomysłowe wyrażenie, żywość, witalność, czystość są w stanie nie tylko oczarować, lecz także zadziwić w tak młodym wirtuozie. Pan Leszetycki jest przeznaczony dla wielkiego sukcesu w świecie gry fortepianowej […]. Twierdzą, że jest mu tu bardzo przyjemnie i że pozostanie on w Petersburgu” (Б. Дамкe, Музыкальные известия, „Библиотека для чтения” 1853, t. 117, cz. 1, s. 115). Pierwszorzędne miejsce w repertuarze artysty zajmowały klasyczne i romantyczne utwory wirtuozowskie, w tym kompozycje własnego autorstwa, prezentujące kwintesencję jego osiągnięć w zakresie techniki kompozytorskiej i wykonawczej. Był podziwiany za interpretację dzieł Fryderyka Chopina (1810–1849), Roberta Schumanna (1810–1856), Franza Liszta (1811–1886), wprowadził również na estrady koncertowe zapomniane sonaty Franza Schuberta (1797–1828). Współcześni uważali go za najefektowniejszego wirtuoza z kiedykolwiek słyszanych w Petersburgu (C. Cui, Избранные статьи, Ленинград 1952, s. 270). Mieszkając w Rosji, pianista przedsięwziął również kilka tournées koncertowych w Europie Zachodniej oraz w Anglii (1864). Tym niemniej jego występy publiczne z biegiem czasu odbywały się coraz rzadziej. Badacze wiążą to z nieumiejętnością opanowania stresu podczas występów publicznych, a także z postępującą chorobą mięśni rąk (C. Cui, Избранные…, s. 270; С. Майкапар, Годы учения, Москва 1938, s. 163). Również w Petersburgu od 1862 r. zaczął występować w roli dyrygenta, najczęściej kierując orkiestrą podczas koncertów swoich kolegów i uczniów (A. Rubinsteina, Anny N. Jesipowej [1851–1914]).

Twórczości kompozytorskiej poświęcał się w ciągu całego życia. Stworzył 49 opusów, z których większość stanowią wirtuozowskie dzieła fortepianowe, w tym Concerto symphonique c-moll op. 9. Wśród wielkich form także wyróżniają się skomponowane w Petersburgu kantata Дочь воеводы [Córka wojewody] (1862) i opera komiczna Die erste Falte [Pierwsza zmarszczka] (1867).

Właśnie w petersburskim okresie działalności Leszetycki odkrył swoje powołanie pedagogiczne. Po zdobyciu posady na dworze zaczął udzielać lekcji muzyki w najlepszych domach stolicy. Jego uczniami zostali m.in.: córka wielkiej księżnej Heleny Pawłowny – Jekatierina Michajłowna (1827–1894), faworyta Aleksandra II (1818–1881) ks. Jekatierina M. Dołgorukowa (1847–1922) i hr. Aleksandr D. Szeremietiew (1859–1931), przyszły dyrektor Nadwornej Kapeli Śpiewaczej [Придворная певческая капелла]. Przez radę Cesarskiego Towarzystwa Wychowawczego Panien Szlachetnie Urodzonych (Instytutu Smolnego) Leszetycki był powołany na stanowisko inspektora muzyki jako osoba, która „świetnie zna się na swojej pracy i kunszcie nauczycielskim” (Н. П. Черепнин, Императорское Воспитательное Общество Благородных Девиц, Петроград 1915, t. 2, s. 77). W latach 1858–1878 nie tylko kierował nauczaniem muzyki na tej prestiżowej uczelni, lecz także dawał lekcje najbardziej uzdolnionym uczennicom, za które to zajęcia otrzymywał wynagrodzenie dwukrotnie wyższe od pozostałych pedagogów. W 1860 r. został wykładowcą fortepianu w Szkole RTM, założonej przez A. Rubinsteina. Ten ostatni zaprosił Leszetyckiego w 1862 r. do kierowania zakładem fortepianu pierwszego w „rdzennej” Rosji Konserwatorium (KP), zarządzanego przez Towarzystwo, i do uczestnictwa w Radzie Profesorów. Brał więc udział w tworzeniu pierwszych programów nauczania KP, w ustalaniu wymagań egzaminacyjnych, układał instrukcje zarządzania uczelnią. W 1876 r. opracował projekt, zgodnie z którym najlepsi absolwenci uczelni otrzymywali wsparcie finansowe na podróż zagraniczną w celu kontynuowania kształcenia muzycznego.

Leszetycki był związany z KP szesnaście lat i w tym czasie wykształcił ponad 200 pianistów. Oprócz pensji za szczególne zasługi co roku otrzymywał premię. Wypracował metodę pracy z uczniami przy pomocy kadry asystenckiej, co z powodzeniem wykorzystał w dalszej karierze. W prowadzeniu klasy pomagali mu adiunkci KP: od 1862 r. Karel van Ark (1839–1902), a od 1868 r. Pawieł A. Zinowiew (1843–1888). W tym czasie wykształcił tylu fenomenalnych artystów, że został nazwany ojcem rosyjskiej pedagogiki fortepianowej (С. Майкапар, Годы учения, s. 163–164). Do klasy profesora garnęli się także studenci polskiego pochodzenia, wśród których największym talentem wyróżniali się: pianista i kompozytor Eugeniusz Pankiewicz (1857–1898), jeden z najlepszych interpretatorów dzieł Chopina Józef Śliwiński (1865–1930), wykładowca tej uczelni Bolesław Święczkowski (1845–?) oraz pierwszy dyrektor Konserwatorium Kijowskiego Włodzimierz Puchalski (1848–1933).

Jeden z jego uczniów, profesor KP Samuił M. Majkapar (1867–1938), zostawił wspomnienia o temperamencie wybitnego pedagoga: „Leszetycki wyróżniał się bardzo wybuchowym i zapalczywym charakterem. Na zajęciach często popadał w stan takiej irytacji, że wychodząc z siebie, nie pamiętał później, co mówił uczniowi, którego wykonanie go nie zadowoliło” (С. Майкапар, Годы…, s. 161). Możliwe, że emocje Leszetyckiego stały się przyczyną nagłego wyjazdu z Rosji. Jak utrzymuje profesor KP Siergiej Malcew, zwolnienie profesora z uczelni w 1878 r. odbyło się po konflikcie z jego uczennicą, córką Heleny Pawłowny (niecierpliwy nauczyciel spostponował ją i wyrzucił jej nuty z klasy na korytarz). Tegoż dnia pianista otrzymał nakaz opuszczenia kraju. Za wkład w rozwój wyższego wykształcenia muzycznego w Rosji KP w następnym po zwolnieniu roku mianowało Leszetyckiego członkiem honorowym uczelni. Ze swojej strony oddany petersburskiej uczelni profesor ufundował stypendium dla utalentowanych studentów-pianistów.

Wróciwszy do Wiednia, kontynuował prywatną działalność pedagogiczną, udzielając lekcji w swojej willi już tylko doświadczonym wykonawcom lub wyjątkowo utalentowanym młodzieńcom, jak Artur Schnabel (1882–1951). Do sławnego profesora przyjeżdżali pianiści z całego świata. Podczas drugiego okresu wiedeńskiego jego uczniami zostali również Ignacy Jan Paderewski (1860–1941) i Henryk Melcer (1869–1928). Paderewski pisał: „[…] gotów w każdej chwili wylać swą złość i wściekłość na ucznia, który by nie sprostał zadaniu. A Leszetycki potrafił być niemiłosierny. […]. Gwałtowny, nieraz tracił panowanie nad sobą i wówczas stawał się bardzo nieprzyjemny. […]. W głębi serca bowiem był dobry i wspaniałomyślny, ale jako nauczyciel – nieubłagany.” (I. J. Paderewski, Pamiętniki. Spisała Mary Lawton, przeł. W. Lisowska, T. Mogilnicka, Kraków 1986, s. 130). Opisywaniem znakomitej metody pedagogicznej Leszetyckiego, który zmodyfikował szkołę swego nauczyciela Czernego, zajęły się wtenczas uczennice i asystentki profesora: Marie Unschuld von Melasfeld (1871–1965), Marie Prentner i Malwine Brée (1861–1937). W latach 1901–1906 opublikowały one swoje rozprawy (książkę Brée Die Grundlage der Methode Leschetizky autoryzował sam mistrz). Rzadko występował jako solista. Jego ostatni koncert odbył się w 1887 r. we Frankfurcie nad Menem. W Wiedniu wzniesiono mu pomnik jeszcze za życia.

Wybitny polski artysta większą część życia spędził w Cesarstwie Austriackim przekształconym następnie w Austro-Węgry, jednak właśnie w Petersburgu rozpoczął się dojrzały okres jego twórczości wykonawczej i działalności pedagogicznej oraz wykrystalizowała się jego autorska metoda. Zdobył sławę przede wszystkim jako jeden z najświetniejszych w Europie wykładowców fortepianu, którego stawiano na równi z F. Lisztem. Obecnie jest uważany za jednego z założycieli rosyjskiej szkoły pianistycznej i współczesnej pedagogiki fortepianowej. Petersburska szkoła Leszetyckiego miała wielkie wpływy w Rosji. Wielu jego uczniów zostało profesorami swojej alma mater oraz dyrektorami najważniejszych wyższych uczelni muzycznych Imperium Rosyjskiego.

Był czterokrotnie żonaty. Pierwsze swoje muzy poznał w Petersburgu. Małżeństwo z Anną Friedebourg (1830–1903), która działała na dworze Heleny Pawłowny jako śpiewaczka (kontralt) i lektorka, trwało w latach 1856–1871. Drugą żoną została jego najwybitniejsza uczennica A. N. Jesipowa. Dzięki zdumiewającym sukcesom jej tournées koncertowych w Europie i Stanach Zjednoczonych mistrzostwo pedagogiczne Leszetyckiego zdobyło światowy rozgłos. Nie otrzymawszy rozwodu kościelnego, pianista przeszedł na protestantyzm, żeby móc się z nią ożenić. W tym związku, trwającym do 1892 r., przyszło na świat dwoje dzieci: Robert (ur. 1870), dziedziczący majątek ojca, i Jelizawieta (1873 – 1956 lub 1957), śpiewaczka i pianistka, która kontynuowała tradycje muzyczne rodziny, używając pseudonimu muzycznego Teresa Leszetycka. Została profesorem klasy śpiewu KP, a po emigracji Le conservatoire russe de Paris. Kolejne dwa małżeństwa ze swoimi uczennicami Leszetycki zawarł w Wiedniu: w latach 1894–1908 jego żoną była Eugenia Benisławska, ostatnią zaś, od roku 1908 – Maria Gabriela Rozborska (1880–?).
Zmarł 14 listopada 1915 r. w Dreźnie i został pochowany na cmentarzu Centralnym.


Bibliografia:
B. Lewandowska, Encyklopedia muzyczna PWB, część biograficzna klł, Kraków 1997, s. 337; И. Петровская, Лешетицкий, w: И. Петровская, Музыкальный Петербург, 1801–1917: энциклопедический словарь-исследование, t. 10, ks. 1, Санкт-Петербург 2009, s. 510 (bibliografia); Н. Б. Селиверстова, Лешетицкий Теодор, w: Энциклопедия Всемирная история, https://w.histrf.ru/articles/article/show/lieshietitskii_leszetycki_leschetizky_tieodor_teodor_theodor_fiodor_osipovich [dostęp: 28 XII 2017] (bibliografia); J. Methuen-Campbell, Leschetizky Theodor, w: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, red. S. Sadie, t. 14, London 2001, s. 584–585 (bibliografia); T. Przybylski, Leszetycki (Leschetitzky, Leschetycki) Teodor, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1972, t. 17, s. 161–162 (bibliografia); S. Dybowski, Słownik pianistów polskich, Warszawa 2003, s. 350–354; С. Мальцев, Метод Лешетицкого, Санкт-Петербург 2005; Е. Сартакова, История фортепианного отдела Санкт-Петербургской Консерватории, 1862–1878, Санкт-Петербург 2008, s. 55, 78–84, 221–222; Отчет С.-Петербургского Отделения Императорского Русского Музыкального Общества и Консерватории за 1879/1880 г., Санкт-Петербург 1880, s. 7; A. Potocka, Theodore Leschetizky, an intimate study of the man and the musician, New York 1903; А. Пузыревский, Л. Саккетти, Очерк пятидесятилетия деятельности С.-Петербургской Консерватории, Санкт-Петербург 1912, s. 55; Н. П. Черепнин, Императорское Воспитательное Общество Благородных Девиц, Петроград 1915, t. 2, s. 77; Б. Дамке, Музыкальные известия, „Библиотека для чтения” 1853, t. 117, cz. 1, s. 115; Ц. А. Кюи, Избранные статьи, Ленинград 1952, s. 270; С. Майкапар, Годы ученья, Москва-Ленинград 1938, s. 160–191.

Fonografia:
T. Leszetycki wykonuje swoją miniaturę fortepianową Die beiden Lerchen, nagranie z ok. 1906 r.  [dostęp: 30 XI 2016]
T. Leszetycki wykonuje nokturn Des-dur, nr 2, op. 27 Fryderyka Chopina, nagranie z ok. 1906 r., [dostęp: 28 XII 2017]
T. Leszetycki wykonuje fantazję c-moll K475 Wolfganga Amadeusa Mozarta, nagranie z ok 1906 r., [dostęp: 28 XII 2017]