Lednicki Aleksander / Ледницкий Александр Робертович (1866–1934), wybitny adwokat, polityk, poseł do I Dumy Państwowej, działacz społeczny i filantrop.

Urodził się 2/15 lipca 1866 r. w Mińsku Litewskim (aktualnie Białoruś). Wywodził się z niezamożnej rodziny szlacheckiej. Był synem powstańców styczniowych 1863 r. Roberta i Rozalii z Zawadzkich (zm. 1919). Po ukończeniu w 1885 r. rosyjskiego gimnazjum w Mińsku wyjechał do Moskwy, gdzie wstąpił na Uniwersytet i podjął studia na Wydziale Przyrodniczym. Po pierwszym roku przeniósł się na Wydział Prawa, a od trzeciego roku, w związku ze swoim udziałem w nielegalnym ruchu studenckim oraz zamknięciem uniwersytetu na jeden semestr (1887) zmuszony był kontynuować naukę w Demidowskim Liceum Prawniczym [Демидовский юридический лицей] w Jarosławiu nad Wołgą. W 1889 r. obronił pracę dyplomową na temat spółek akcyjnych i uzyskał stopień kandydata nauk prawnych. Po ukończeniu studiów odrzucił propozycję pracy naukowej i wybrał zawód adwokata, rozpoczynając w 1891 r. aplikację w moskiewskiej kancelarii znakomitego cywilisty Nikołaja S. Trostianskiego. Po kilku latach Lednicki przejął ją na własność, a w 1903 r. – jako jedyny Polak – został członkiem Moskiewskiej Rady Adwokackiej. Należy podkreślić, że od tego czasu był związany przede wszystkim z Moskwą, gdzie prowadził jedną z największych kancelarii w ówczesnej Rosji oraz w latach 1900–1906 lekcje pokazowe na Wydziale Prawa Uniwersytetu Moskiewskiego. Działalność adwokacka zapewniła mu wysoką pozycję zawodową; od roku 1910 piastował także urząd prezesa moskiewskiego Zjednoczonego Banku. Należał do najbardziej zamożnych przedstawicieli moskiewskiej Polonii, której z czasem stał się niekwestionowanym przywódcą. Bez wątpienia dołączył do takich osobistości polskiej palestry w Rosji, jak Włodzimierz Spasowicz (1829–1906) czy Leon Petrażycki (1867–1931). Karierę prawniczą łączył z aktywną działalnością dziennikarską i publicystyczną, m.in. na łamach prasy polskiej (petersburski „Kraj”, moskiewskie „Echo Polskie”) i rosyjskiej („Русские ведомости”, „Речь”, „Русская Мысль”).

Obok pracy zawodowej ważne miejsce w życiu Lednickiego zajmowała działalność społeczna i filantropijna, której był niemal fanatycznie oddany. Współtworzył wiele polskich i wszechrosyjskich organizacji Moskwy, jak i Petersburga. W 1896 r. przejął obowiązki prezesa Moskiewskiego Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności, był m.in. współzałożycielem Związku Adwokatury Polskiej, Towarzystwa Kultury Polskiej, Towarzystwa Kultury Słowiańskiej, Biblioteki Polskiej, Klubu Polskiego „Lutnia”, Związku Kobiet Polskich, Związku Sokołów Polskich, skarbnikiem Towarzystwa Przyjaciół Pokoju, członkiem Petersburskiego Towarzystwa Asekuracyjnego, a od 1916 r. także założycielem Piotrogrodzkiego Rosyjskiego Koła Przyjaciół Niepodległości Polski. Przykłady jego aktywności społecznej można by mnożyć.

Działalność społeczna Lednickiego uległa zintensyfikowaniu w trakcie I wojny światowej (1914–1918). Klęski frontowe i odwrót wojsk rosyjskich pociągnęły za sobą masową ewakuację ludności z Królestwa Polskiego i Litwy. Katastrofa humanitarna postawiła wśród emigracji polskiej problem zorganizowania opieki dla napływających uchodźców. Z potrzeby chwili, z inicjatywy Polonii, powstało na obszarze Imperium Rosyjskiego wiele organizacji niosących pomoc wygnańcom. W sierpniu 1914 r. Lednicki utworzył Polski Komitet Pomocy Ofiarom Wojny w Moskwie, współtworzył też Piotrogrodzkie Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny. W 1915 r. stanął na czele Rady Zjazdów Polskich Organizacji Pomocy Ofiarom Wojny – organizacji koordynującej działalność wszystkich polskich organizacji ratowniczych i opiekuńczych w Imperium Rosyjskim. Zarówno nowy charakter działalności społecznej, jak i prowadzona równolegle działalność polityczna przyczyniły się do coraz częstszych jego pobytów w Petersburgu.

Odrębną dziedziną nadnewskiej działalności Lednickiego była polityka. W 1904 r. przyczynił się do powstania Polskiej Partii Postępowo-Demokratycznej, ponadto – zarówno podczas swoich pobytów w Moskwie, jak i Petersburgu – nierzadko brał udział we wspólnych polsko-rosyjskich wiecach, organizował zebrania, odczyty i dyskusje. Prowadził też żywą działalność publicystyczną na łamach kilku polskich i rosyjskich gazet, m.in. petersburskiego „Kraju”. Z przekonań liberał i demokrata, był w kwietniu–październiku 1905 r. współzałożycielem Partii Konstytucyjnych Demokratów (kadetów), z której ramienia startował z gub. mińskiej i został wybrany w wyborach do I Dumy Państwowej (1906). Żywot Dumy nie był długi, trwał jedynie 71 dni. Jednak w ograniczonym czasie jej prac Lednicki dał się poznać jako aktywny polityk i mówca, choć nie brakowało też negatywnych opinii na temat jego działalności parlamentarnej. „Szaro i bezbarwnie przedstawiała się nasza delegacya – pisał Władysław Studnicki (1867–1953) – Lednicki Rosjanin pochodzenia polskiego, agent kadetów do spraw polskich […]. Reklamowany przez postępową Demokrację, jako mówca wygłaszający mowy puste pod względem treści, błyskotliwe pod względem efektów”.

W Dumie Lednicki należał do Koła Polskiego, stworzył Grupę Parlamentarną Terytoriów Zachodnich, a także przez pewien okres reprezentował mandat grupy posłów gruzińskich. W swych mowach politycznych opowiadał się stanowczo za porozumieniem rosyjsko-polskim oraz za równouprawnieniem narodowości Imperium. Był gorącym zwolennikiem zbliżenia polsko-rosyjskiego i spiritus movens współpracy z rosyjską opozycją liberalną. W sposób wyraźny manifestował swoje stanowisko, żądając rozwiązania kwestii narodowych w Imperium i uzyskania autonomii dla Królestwa Polskiego. Założył i przewodniczył frakcji parlamentarnej Związek Autonomistów i Federalistów, skupiającej posłów nie-Rosjan. Na forum Dumy wygłosił blisko 20 przemówień, zgłaszał też liczne interpelacje. Na znak protestu przeciwko rozwiązaniu I Dumy przez Mikołaja II (1868–1918) Lednicki wraz z grupą posłów podpisał 10 lipca 1906 r. w Wyborgu niefortunny tzw. manifest wyborski. Był on odezwą skierowaną do społeczeństwa Imperium Rosyjskiego, w której nawoływano do niepłacenia podatków i bojkotowania obowiązku służby wojskowej. Jej sygnatariuszom wytoczono proces, zakończony dla oskarżonych więzieniem i pozbawieniem praw politycznych. Kara nie ominęła i Lednickiego, który spędził w roku 1908 w więzieniu na Tagance w Moskwie trzy miesiące. Tym samym przekreślona została jego dalsza działalność poselska, ponieważ wyrok uniemożliwiał mu ponowne kandydowanie.

Współpraca Lednickiego z partią kadetów trwała do 1916 r. W wyniku różnicy zdań dotyczącej przyszłości ziem polskich (liberałowie rosyjscy stali na stanowisku przyznania Polakom szerokiej autonomii, co wówczas nie odpowiadało już ambicjom Lednickiego, pragnącego gwarancji odbudowy niepodległego państwa polskiego) wystąpił formalnie z partii, nie zrywając jednak kontaktów z jej politykami. Wśród wielu osobistych i politycznych przyjaciół Lednickiego znajdowali się m.in. liberał, minister Rządu Tymczasowego – Paweł N. Milukow (1859–1943), premier tegoż rządu ks. Gieorgij J. Lwow (1861–1925), późniejszy prezydent Republiki Łotewskiej – Janis Czekst [Jānis Čakste] (1859–1927), a także arcybiskup Edward Ropp (1851–1939), językoznawca Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (1845–1929) czy mieszkający w Petersburgu bratanek Alfreda Emanuel Nobel (1859–1932). W owym okresie Lednicki był członkiem powstałego w 1916 r. Koła Przyjaciół Niepodległości Polski, do którego należeli również m.in. J. Baudouin de Courtenay, Aleksander Babiański (1853–1931) i przyszły premier Rządu Tymczasowego – Aleksandr F. Kiereński (1881–1970).

Upadek caratu i rewolucja lutowa 1917 r. zmieniły sytuację wewnętrzną w Rosji. Rząd Tymczasowy, w którego skład wchodziło wielu przyjaciół Lednickiego, zainicjował nową politykę narodowościową, uwzględniającą ambicje polskiej emigracji. Dla niego samego rozpoczął się z kolei okres intensywnej pracy politycznej (podjął wówczas działalność w Polskim Komitecie Demokratycznym w Piotrogrodzie i Polskim Klubie Demokratycznym w Moskwie). 11 marca 1917 r. został wezwany do Piotrogrodu (gdzie przeniósł się na stałe), by wziąć walny udział w wydaniu manifestu Rządu Tymczasowego z 17/30 marca 1917 r., w którym proklamowano niepodległość Polski, oraz współtworzyć statut przyszłej Komisji Likwidacyjnej do Spraw Królestwa Polskiego (KL). KL, na której czele stanął z dniem 15 marca 1917 r., była instytucją rządową, działającą na prawach ministerstwa. Jej zadaniem było przekazanie rodzącemu się państwu polskiemu zagrabionego i wywiezionego z Królestwa majątku narodowego i wszelkich dóbr materialnych i kulturalnych, a także likwidacja działających w Polsce rosyjskich instytucji państwowych. Lednicki jako szef KL nie uznał jednak powołanego w sierpniu tego roku Paryżu przez Romana Dmowskiego (1864–1939) Komitetu Narodowego Polskiego, co przyniosło mu problemy w odrodzonej Polsce.

W grudniu 1917 r. dekretem Rady Komisarzy Ludowych zlikwidowano stanowisko prezesa KL, a ją samą podporządkowano Komisariatowi do Spraw Polskich, który formalnie przejął kontrolę nad ludnością polską w Rosji. Bezprawne rozwiązanie przez rząd bolszewicki KL unaoczniło Lednickiemu konieczność utworzenia nowej instytucji, będącej formą przedstawicielstwa rządu odradzającego się państwa polskiego. W kwietniu 1918 r. otrzymał nominację na przedstawiciela dyplomatycznego Rady Regencyjnej w Rosji (PRR) i ponownie przeniósł się z Piotrogrodu do Moskwy. W zakres działalności PRR wchodziły sprawy związane m.in. z reewakuacją polskiego mienia, urządzeń przemysłowych, wydawaniem paszportów i pozostałych zaświadczeń. Mimo skrajnie negatywnego stosunku władz bolszewickich do PRR w Moskwie, które oficjalnie go nie uznawały, bolszewicy w określonym stopniu tolerowali działalność Lednickiego, a on sam mógł podejmować interwencje w obronie polskich obywateli. Zakończenie działalności PRR nastąpiło w listopadzie 1918 r. Wezwany miesiąc wcześniej na konsultacje do Warszawy już nigdy nie powrócił do Rosji. Jego działalność wysoko ocenił Józef Piłsudski (1867–1935), który w liście z 18 kwietnia 1919 r. pisał: „Działalność Pańska czasu wojny znajdzie sprawiedliwą i słuszną ocenę w przyszłości”.

Po wyjeździe do Polski Lednicki zszedł na margines działalności politycznej. W 1922 r. przegrał wybory do sejmu, co wpłynęło na ostateczną rezygnację z czynnej działalności politycznej. Poświęcił się natomiast pisaniu, powstały wówczas m.in. jego Z lat wojny. Artykuły, listy, przemówienia (1915–1918) (Warszawa 1921) oraz Nasza polityka wschodnia (Warszawa 1922). Interesował się również polityką międzynarodową, sympatyzując z ruchem paneuropejskim austriackiego polityka Richarda Coudenhove-Kalergiego (1894–1972) jako wydawca propagującego jego idee „Tygodnia Polskiego”. Do adwokatury nigdy już nie powrócił, choć nadal zajmował się doradztwem prawnym dla inwestujących w Polsce zagranicznych przedsiębiorców. Prowadził również działalność gospodarczą, m.in. jako prezes Banku Polsko-Amerykańskiego i Towarzystwa Przyjaciół Elektryfikacji Polski.

Zmarł 11 sierpnia 1934 r. w Warszawie w efekcie drugiej próby samobójczej, będącej prawdopodobnie następstwem kłamliwej nagonki politycznej, związanej z tzw. aferą żyrardowską (w 1937 r. oczyszczono go pośmiertnie z zarzutów). Pochowany został w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Powązkowskim (kw. 191, rz. I, m. 27/28).

Lednicki charakteryzował się wielką erudycją i doskonałą pamięcią. Prywatnie był człowiekiem o wysokiej kulturze osobistej i nieposzlakowanej uczciwości, pracowitym, lojalnym i uczynnym wobec kolegów i współpracowników. Jego osobiste archiwum przechowuje od 1968 r. Polish Institute of Arts and Sciences of America (PIASA) w Nowym Jorku.

W 1889 r. poślubił prawosławną Marię Poczobutt-Odlanicką Kriwonosow, z mieszanej polsko-rosyjskiej rodziny (była córką Zofii Poczobut-Odlanickiej i Włodzimierza Kriwonosowa), z którą miał dwójkę dzieci – syna Wacława (1891–1967), historyka literatury i rusycystę, oraz córkę Marylę.

Odznaczony był: Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Polonia Restituta, estońskim Orderem Krzyża Orła II kl. (1931), norweskim Orderem św. Olafa I kl. i fińskim Orderem Białej Róży.



Bibliografia:
C. Brzoza, K. Stepan, Posłowie Polscy w parlamencie rosyjskim 1906–1917. Słownik biograficzny, Warszawa 2001; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917. Słownik biograficzny, Warszawa–Poznań 2000; K. Pol, Poczet prawników polskich, Warszawa 2000; W. Toporowicz, Lenicki Aleksander, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1971, t. 16, s. 610–613 (bibliografia); H. Bartoszewicz, Polskie ugrupowania polityczne w Rosji wobec problemu niepodległości Rzeczypospolitej (luty–listopad 1917 roku), „Mazowieckie Studia Humanistyczne” 1999, nr 5/1; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984; W. Bułhak, Aleksander Lednicki i przedstawicielstwo Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego w Rosji Radzieckiej, „Przegląd Historyczny” 1990, z. 3–4; W. Lednicki, Aleksander Lednicki (oszczerstwa i prawda), „Zeszyty Historyczne” 1962, z. 1; Z. Łukawski, Polityka polskich organizacji w Rosji w sprawie powrotu uchodźców do kraju (1917–1918), „Kwartalnik Historyczny” 1967, nr 3; P. Milukow, Aleksander Lednicki jako rzecznik polsko-rosyjskiego porozumienia, „Przegląd Współczesny” 1939, nr 3; Z. Nagórski, Aleksander Lednicki (1866–1934), „Zeszyty Historyczne” 1962, z. 1; K. Pol, Moskiewski adwokat, polski patriota, „Gazeta Wyborcza” 2001, nr 181; Z. Ponarski, Wokół sprawy polskiej na Wschodzie, Toruń 2003; M. Smoleń, Aleksander Lednicki (1866–1934). Pierwsze Kroki na niwie społecznej i politycznej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 1990, z. 92; tenże, Przedstawicielstwo Rady Regencyjnej w Moskwie, „Studia Historyczne” 1989, R. 32, z. 2; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966; W. Toporowicz, Komisja Likwidacyjna do Spraw Królestwa Polskiego w pierwszych miesiącach władzy radzieckiej (XI 1917 – III 1918), w: Z dziejów stosunków polsko-radzieckich. Studia i materiały, [Warszawa] 1973, t. 10; Z. Wasilewski, Proces Lednickiego. Fragment z dziejów odbudowy Polski 1915–1924, Warszawa 1924; T. Zarycki, Aleksander Lednicki i los jego środowiska Polonii w Rosji na przełomie XIX i XX wieku jako zwierciadło przemian polskiego pola władzy, „Studia Narodowościowe” 2013, nr 42; A. Lednicki, Mowy polityczne. Przed zwołaniem Dumy, Kraków 1906; tenże, Nasza polityka wschodnia, Warszawa 1922; tenże, Pamiętnik 1914–1918, Kraków 1994; tenże, Pamiętniki, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” 1991, R. 41, nr 1–2; tenże, Zadania chwili, Warszawa 1922; tenże, Z lat wojny. Artykuły, listy, przemówienia (1915–1918), Warszawa 1921; W. Lednicki, Pamiętniki, Londyn 1963/1967, t. 1 i 2; W. Studnicki, Pierwsza Duma Państwowa i działalność naszych posłów, Warszawa 1907.