Kryczyński Stefan / Кричинский Степан Самойлович (1874–1923), architekt i pedagog, przedstawiciel secesji narodowo-romantycznej i retrospektywizmu.

Pochodził ze szlacheckiego rodu polsko-litewskich Tatarów, wyznania muzułmańskiego, którego korzenie sięgają wedle tradycji rodowej XIV–XV w., natomiast służba jego przedstawicieli w armii Rzeczypospolitej udokumentowana jest od 1. polowy XVII wieku. Urodził się 20 stycznia 1874 r. w majątku Kaskiewicze w pow. oszmiańskim gub. wileńskiej (obecnie Białoruś), należącym do rodziny od 1776 r. Był synem generała majora (1852) Samojły (Samuela) Kryczyńskiego i Zuzanny z domu Talkowskiej (Tolskiej), która po jego śmierci wyszła powtórnie za mąż i mieszkała w Wilnie.

Wychowywał się w Kaskiewiczach. W późniejszym okresie badał specyficzną architekturę tego regionu i napisał pracę История архитектуры и архитектура замков XIV—XVI веков Ошмянского уезда Виленской губернии [Historia architektury oraz architektura zamków XIV–XVI w. w powiecie oszmiańskim guberni wileńskiej]. Był uczniem szkoły realnej w Wilnie, w 1882 r. wstąpił do Instytutu Inżynierów Cywilnych [Институт гражданских инженеров] w Petersburgu, który ukończył w 1897 r. Odwiedził następnie Włochy, Niemcy, Szwecję i Finlandię, gdzie studiował budownictwo szkolne. Zbierał materiały dotyczące starożytnej architektury muzułmańskiej w Samarkandzie. Podróżował po Rosji Środkowej i Północy, został znawcą architektury staroruskiej.

Od 1899 r. pracował jako architekt w Głównym Zarządzie Opłat Urzędowych [Главне управление неокладных сборов], pobierającym opłaty niepodlegające opodatkowaniu (np. paszportowe i herbowe), mieszkał w tym czasie przy ul. Priadilnej [Прядильная ул.] (obecnie ul. Łabutina [Лабутина ул.]) 19. W latach 1900–1914 był głównym architektem Specjalnego Korpusu Straży Granicznej. Większość projektów budynków i fortyfikacji w sztabie straży granicznej opracował sam lub wykonano je pod jego kierownictwem, m.in. stołeczny gmach Sztabu Straży Granicznej (1913–1914, zachowany) z cerkwią domową pod wezwaniem św. Mikołaja Cudotwórcy przy ul. Bolszoj Spasskiej [Большaя Спасскaя ул.] (obecnie ul. Krasnogo Kursanta [Красного Курсанта ул.]) 34 (1910–1915, cerkiew zlikwidowano w 1918 r.).

W latach 1902–1904 projektował wnętrza willi księcia Piotra A. Oldenburskiego (1868–1924), pierwszego męża Olgi Aleksandrowny (1882–1960), córki Aleksandra III (1845–1894), przy ul. Siergijewskiej [Сергиевскaя ул.] (obecnie Czajkowskogo [Чайковского ул.]) 46–48, w 1905 r. rekonstruował urządzoną w 1861 r. cerkiew domową św. Marii Magdaleny (zlikwidowana w 1922 r.). Początkowo książę P. A. Oldenburski zamówił u młodego architekta rezydencję – willę (dwór myśliwski) i inne zabudowania w swoim majątku Domowiczach (gm. borowieńska, pow. wałdajski gub. nowogrodzkiej). Projekt willi został zrealizowany w 1902 r., w stylu bałtyckoniemieckim, a Kryczyński „wplótł” weń charakterystyczne elementy polskiego romantyzmu; rezydencja się nie zachowała.

W latach 1908–1909 Kryczyński uczestniczył w pierwszym etapie opracowywania projektu modernistycznego Domu Handlowego Gwardyjskiego Towarzystwa Gospodarczego przy ul. Bolszoj Konjuszennoj [Большaя Конюшеннaя ул.] 21–23 (architekt wykonawca Ernest Wirrich [1860 – po 1949]). Wraz z Wirrichem odwiedził Berlin i Paryż, gdzie studiował technologie projektowania wielkich kompleksów handlowych. Podczas projektowania Domu Handlowego poznał architekta Nikołaja W. Wasiljewa (1875–1958), z którym później czasami współpracował. Zbudował zespół obiektów w parku Szuwałowskim [Шуваловский парк], a w należącym do hr. Jelizawiety Woroncowej-Daszkowej (1845–1924), z domu Szuwałowej, majątku Pargołowo (ul. Parkowaja [Парковая ул.]) – stajnie (1906–1907) i pałac (1912–1915). Stajnie zaprojektowane zostały w stylu neoromantycznym, cechującym się w tym wypadku estetyzacją archaizowanych murów z kamienia, charakterystycznych dla krajów bałtyckich. Z kolei pałac zharmonizowany z naturalnym krajobrazem reprezentuje połączenie stylu neoklasycystycznego drugiej dekady XX w. z nowatorskim pod względem funkcjonalnym rozplanowaniem pomieszczeń.

Kryczyńskiego jako przedstawiciela petersburskiej społeczności muzułmańskiej i bliskiego znajomego głównego fundatora zaproszono do współpracy przy budowie Meczetu Soborowego [Соборнaя мечеть] w Dzielnicy Piotrogrodzkiej przy prosp. Kronwerkskim [Кронверкский пр.] 7 w zaułku Konnym [Конный пер.] 1, którego naczelnym architektem i budowniczym był w latach 1909–1920 zwycięzca konkursu z 1907/1908 r. wspomniany N. W. Wasiljew, we współpracy ze zmarłym w 1914 r. architektem Aleksandrem I. von Hohenem (ur. 1856). Podpisy wszystkich trzech mistrzów figurują pod szczegółowym projektem, wykorzystującym elementy samarkandzkiego mauzoleum Gur-i Mir, w którym pochowano Tamerlana (1336–1405), zatwierdzonym przez cara Mikołaja II (1868–1918) w 1908 r. Prace przy głównej świątyni stołecznych muzułmanów, wspierał finansowo panujący od 1911 do 1920 r. ostatni emir Buchary Said Mir Muhammed Alim Chan (1880–1944), który za 321 tys. rub. wykupił także działkę pod jej budowę. Warto nadmienić, że do konkursu na projekt meczetu przystąpili również znani petersburscy architekci Polacy – Marian Lalewicz (1876–1944) i Marian Peretiatkowicz (1872–1916), a sam Kryczyński nadzorował w 1909 r., prace przygotowawcze pod budowę meczetu, która ruszyła w 1910 r. Według jego projektu układano w nim w 1911 r. marmurową posadzkę.

W Gatczynie pod Petersburgiem przy ul. Olginskiej [Ольгинская ул.] (obecnie ul. Czechowa [Чехова ул.]) 4a Kryczyński wzniósł w latach 1910–1911 w stylu bałtyckiej secesji dom malarza karykaturzysty Pawła Je. Szczerbowa (1866–1938), w którym od 1992 r. mieści się dom-muzeum Szczerbowa. Architekturę tego budynku cechują lakonizm, organicznie opływowe formy, wyrazista bryła oraz surowość i monumentalność. W konstrukcji wykorzystano tradycyjne w tym regionie otoczaki, dachówkę i cegłę, ale również nowoczesny beton oraz pustaki betonowe. Według świadectw współczesnych, wnętrza wykonano również w manierze ludowo-romantycznej. Stworzywszy wyjątkowo oryginalny wzorzec stylistyczny modernizmu bałtyckiego, architekt już nigdy więcej nie powrócił do tego regionalnego stylu.

Kryczyński zrealizował także kilka dużych obiektów w stylu neorosyjskim. Sobór Fiodorowskiej Ikony Matki Bożej [Собор Феодоровской иконы Божией Матери] – świątynię upamiętniającą 300-lecie dynastii Romanowów na pl. Połtawskim [Полтавскaя пл.] (róg zaułka Towarnego [Товарный пер.] 15 i ul. Mirgorodskoj [Миргородская ул.] 1-B) wzniesiono według jego projektu po konkursie z 1910 r., w którym zdobył trzecią nagrodę. Jako jeden z pierwszych zastosował w nim przy budowie sklepień żelazobeton. W latach 1913–1917 pracował w Komitecie Budowlanym, kierującym budową położonego przy skrzyżowaniu soboru, który stanowi centrum kompozycyjne intensywnie zabudowywanej na początku XX w. nowej stołecznej dzielnicy przy dworcu Mikołajewskim (obecnie Moskiewskim). Zgodnie z przyjętym przez dynastię panującą założeniem ideowym kompozycja i forma świątyni bazowały na motywach architektury rosyjskiej XVII w., przede wszystkim wielkich soborów z początków panowania Romanowów, zabytków z ziem rostowsko-jarosławskich i włodzimiersko-suzdalskich – ojczyzny założycieli dynastii. Potężna i jednocześnie romantyczna świątynia-pomnik wraz z plebanią, dzwonnicą i murem tworzą zwarty zespół. Odrestaurowany w 2013 r. pozostaje lokalną architektoniczno-urbanistyczną dominantą dzielnicy.

Projekt wyburzonej w 1932 r. cerkwi św. Mikołaja z Miry i błogosławionego księcia Aleksandra Newskiego (cerkiew Nowobargradska) z lat 1913–1915 przy Cesarskim Towarzystwie Palestyńskim w Petersburgu na rogu ul. 2. Rożdiestwienskiej [2-я Рождественскaя ул.] i prosp. Kałasznikowskiego [Калашниковский пр.] (obecnie róg ul. 2-ej Sowietskiej [2-я Советскaя ул.], prosp. Bakunina [Бакунина пр.] i ul. Mytninskiej [Мытнинскaя ул.]) miał stworzyć rosyjskie centrum tzw. projektu bargradzkiego. Zakładał on jednoczesną budowę dwu świątyń w Petersburgu i we włoskim mieście Bari, w rosyjskiej tradycji nazywanym Bargradem; pracami w Bari kierował architekt Wsiewołod A. Subbotin (zm. 1922). Kryczyński zaadaptował prototyp cerkwi nowogrodzko-pskowskich z XIV i XV w., biorąc za wzór nowogrodzką świątynię Przemienienia Pańskiego z XIV w. przy ul. Iljinej [Ильинaя ул.]; zmienił proporcje oryginału, podkreślając pionowe podziały. Cerkiew stała na skrzyżowaniu dróg, reprezentując nową tendencję urbanistyczną początku XX w.: połączenie europejskiej tradycji nowożytnej ze średniowieczną. Kompleks w Bari, złożony z cerkwi św. Mikołaja Cudotwórcy i schroniska dla pielgrzymów, zaprojektował architekt Aleksiej W. Szczusiew (1873–1949). Obie cerkwie wyglądały na pozór niemal bliźniaczo, ponieważ na życzenie inwestora oparto je na tym samym wzorcu architektonicznym. Według projektu Kryczyńskiego wzniesiono również w 1916 r. Budynek Cesarskiego Prawosławnego Towarzystwa Palestyńskiego przy ul. Mytninskiej 10/47–49.

Miasteczko Fiodorowskie [Фёдоровский городок] w Carskim Siole to kolejny ważny obiekt w dorobku twórczym architekta, powstały we współpracy z W. A. Pokrowskim (1871–1931). Zostało wzniesione w latach 1910–1912 przy prosp. Akadiemiczeskim [Академический пр.] 14–18 przy parku Rolniczym na wschód od soboru Fiodorowskiego. Za wzór stylistyczny tego kompleksu posłużył kreml w Rostowie. Miasteczko Fiodorowskie zrealizowane zostało w latach 1913–1917 w formie niewielkiej twierdzy, przeznaczonej na budynki pomocnicze soboru i założonej wkrótce po rozpoczęciu projektu Towarzystwa Odrodzenia Artystycznej Rusi. Ten wybitny wzorzec stylu neorosyjskiego, zwany Kiteżem XX wieku, został obecnie odrestaurowany i służy Kościołowi prawosławnemu.

Znanym i dobrze zachowanym dziełem architekta w Petersburgu jest zbudowany w latach 1913–1914, reprezentujący petersburski retrospektywizm nurtu neoklasycznego Dom Emira Buchary przy prosp. Kamiennoostrowskim [Каменноостровский пр.] 44 b. Ciąg jasnych dziedzińców, bogate zdobienia fasady z dwupoziomową loggią tworzą oryginalną neorenesansową kompozycję przestrzenną. W tym właśnie budynku pod nr. 4 architekt mieszkał z rodziną od 1915 r. aż do śmierci.

W Petersburgu Kryczyński zaprojektował i wzniósł również trzy kamienice czynszowe: w 1912 r. przy ul. Barmaliejewa [Бармалеева ул.] 26, w 1916 r. przy ul. Gołowinskiej [Головинская ул.] 30 i ul. Płutałowa [Плуталова ул.] 7, przy czym był właścicielem dwu ostatnich. Jego dziełem były także zbudowany w 1908 r. gmach Instytutu Weterynarii Doświadczalnej (obecnie Państwowa Akademia Weterynaryjna) przy Bramie Moskiewskiej (ul. Czernigowskaja [Черниговская ул.] 5), Dom Ludowy i teatr Newskiego Towarzystwa Trzeźwości Ludowej na trakcie Schlisselburskim [Шлиссельбургский тракт] (obecnie prosp. Obuchowskoj Oborony [Обуховской обороны пр.]) na terenie parku kultury i wypoczynku im. I. Babuszkina) oraz wzniesiony 1916 r. kompleks budynków miejskiego szpitala dziecięcego (obecnie Państwowa Pediatryczna Akademia Medyczna) przy prosp. Bolszym Sampsoniewskim [Большой Сампсониевский пр.] i ul. Litowskiej [Литовская ул.]).

Ogółem opracował ponad sto projektów zarówno dla Petersburga (zrealizowano ponad dwadzieścia z nich), jak i dla innych rosyjskich miast, m.in.: budynek petersburskiej elektrowni (1905, projekt konkursowy, II nagroda), wioskę-ogród w majątku Pargołowo, teatr i meczet (1914) w Wilnie, gmachy politechnik w Irkucku i Krasnodarze, szkołę wojskową i okręgową oraz miasto-ogród w Krasnodarze, szkoły handlowe w Lubanie i Petersburgu, szpital w Samarze, sklep Gwardyjskiego Towarzystwa Gospodarczego w Gatczynie, Dom Ludowy im. K. Zubałowa w Tyflisie (1902–1907, I nagroda w konkursie 1901/1902 r., obecnie Państwowy Teatr Akademicki Mardżaniszwili w Tbilisi), Moskiewskie Muzeum Publiczne i Rumiancewskie (1909), Dom Chóru we wsi Siabriennicy w gub. nowogrodzkiej, gmachy ministerialne dla Rządu Serbii w Belgradzie (I nagroda), upamiętniającą cara Aleksandra III cerkiew błogosławionego księcia Aleksandra Newskiego w Lipawie (obecnie Liepāja na Łotwie; pierwsza nagroda, nieukończona i zburzona w 1922 r.) oraz niezrealizowaną cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy w Vichy we Francji. Otrzymał ponad 20 nagród w konkursach krajowych i zagranicznych.

W latach 1916–1917 pracował na wybrzeżu Morza Czarnego nad projektami ośrodków wypoczynkowych na Krymie i Kubaniu. W latach 1918–1920 był profesorem architektury na Politechnice Kubańskiej. W 1920 r. wrócił do Piotrogrodu i został inżynierem w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych. Od 1921 r. pracował w piotrogrodzkim Instytucie Inżynierów Cywilnych, gdzie wykładał historię architektury i projektowanie architektoniczne. Był także przewodniczącym komitetu technicznego w Ludowym Komisariacie Oświaty i kierownikiem Zarządu Architektoniczno-Budowlanego w Gubernialnym Wydziale Gospodarki Komunalnej; w latach 1922–1923 podlegali mu wszyscy architekci w Piotrogrodzie. Zajmował się działaniami społecznymi i organizacyjnymi, mającymi na celu odbudowę zniszczonej podczas wojny domowej gospodarki miejskiej; w związku z pomysłami zakładania w Rosji miast-ogrodów opracował projekt prawa mieszkaniowego. Był autorem projektów renowacji gmachu Ambasady Niemieckiej, buddyjskiego dacanu i byłej Ambasady Szwecji (wszystkie z 1922 r.).

Kryczyńskiego wyróżniała niezwykła erudycja artystyczna, która wpłynęła na bardzo szeroki wachlarz stylistyczny i gatunkowy jego dzieł. Jego projekty publikowano w profesjonalnych czasopismach 1899–1917: „Zodczij” [Зодчий], „Stroitiel” [Строитель], „Apołłon” [Аполлон], „Izwiestija Grażdanskich Inżenierow” [Известия гражданских инженеров] i wielu innych. Był członkiem rzeczywistym Stowarzyszenia Inżynierów Cywilnych i Petersburskiego Stowarzyszenia Architektów.

Jego żoną była Maria G. Uspienska (1879–1943), córka pisarza Gleba I. Uspienskiego (1843–1902), siostra architekta i inż. cywilnego Aleksandra G. Uspienskiego (1873–1907). Kryczyńscy mieli synów Gleba (ur. 1904) i Borysa (ur. 1905) oraz córkę Irenę. W związku z ożenkiem Kryczyński zmienił wyznanie na prawosławne. W latach 1925–1926 Borys sporządził listę dokonań ojca, dającą wyobrażenie o różnorodnej i wybitnej spuściźnie architekta.

Kryczyński zmarł na skutek nieleczonej cukrzycy 9 sierpnia 1923 r. w Piotrogrodzie. Pochowano go na Literackich Mostkach [Литераторскиe мостки] na cmentarzu Wołkowskim [Волковскоe кладбищe] obok grobu teścia. Po śmierci architekta w budynku Piotrogrodzkiego Stowarzyszenia Architektów odbyła się wystawa jego prac.

(przekł. oryginalnego hasła Nikita Kuznetsov)
Hasło po redakcji MCK, wersja oryginalna patrz: www.polskipetersburg.ru

Bibliografia:
S. Łoza, Słownik architektów i budowniczych Polaków oraz cudzoziemców w Polsce, wyd. II Warszawa 1934, s. 177; Słownik biograficzny Tatarów polskich XX wieku, red. A. Miśkiewicz, Białystok 2016, s. 102; St. Dumin, A. Jakubauskas, G. Sitdykow, Tatarskie biografie. Tatarzy polsko-litewscy w historii i kulturze, przekł. i oprac. M. Czachorowski, Białystok 2012, s. 107–109 (A. Jakubauskas); А. В. Бадялов, Петербургский зодчий – С.С. Кричинский, w: Вопросы истории, теории и практики архитектуры: межвузовский тематический сборник трудов, Ленинград 1985, s. 88–92; M. Иванoв, Соборная мечеть в Петербурге. Очерк истории, Санкт-Петербург 2006, s. 22, 23, 26, 31; A. Jakubauskas, Meczet w Wilnie, „Przegląd Tatarski” 2009, nr 2, s. 14; Д. В. Кейпен-Вардиц, Храмовое зодчество неорусского стиля, w: Русский храм-памятник в Лейпциге: сборник научных трудов, Санкт-Петербург 2015, s. 156–158; E. Kuzniecowa, P. Nowikow, Stefan Kryczyński (1874–1923), w: Portrety petersburskich Polaków, seria „Polonica Petropolitana” t. 3, Petersburg 2001, s. 61–66; В. Г. Лисовский, Архитектура России XVIII – нач. ХХ века. Поиски национального стиля, Мocква 2009, s. 519, 520, 533–534; Г. К. Лукомский, Храм в память 300-летия царствования дома Романовых. [proj. St. Kryczyńskiego na pl. Połtawskim [Полтавскaя пл.], „Аполлонˮ 1914, nr 5 (maj); A. Miśkiewicz, Jeszcze o Stefanie Kryczyńskim i meczetach, „Przegląd Tatarski” 2009, nr 3, s. 8, 9; P. Nowikow, Tatarski architekt, „Przegląd Tatarski” 2009, nr 2, s. 12–14 oraz „Tatarzy Litewscy” 2009, nr 4–6, s. 18–19; П. Ф. Новиков, Архитектор Кричинский, „Нева» 2002, nr 12, s. 212–215; tenże, Степан Кричинский – архитектор собора Александра Невского, http://www.nashaliepaja.lv/stepan-krichinskij-arhitektor-sobora-aleksandra-nevskogo.html [dostęp: 6 III 2018]; J. Opaska, Działalność polskich architektów w Tblisi w XIX i początkach XX wieku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 2012, t. 52, z. 1, s. 23, 24; Патриарщее подворье святителя Николая Чудотворца в Бари. История. Убранство. Миссия. К 100-летию основания подворья, 1913–2013, red. А. Бойцов, М. Г. Талала, Барград-Бари 2013; И. Д. Саблин, Степан Кричинский, w: Зодчие Санкт-Петербурга XIX – начала ХХ века, red. В. Г. Исаченко, Санкт-Петербург 1998, s. 826–841; Степан Самойлович Кричинский, w: Феодоровский собор. Санкт-Петербургская митрополия, http://feosobor.ru/history/krichinskij/ [dostęp: 7 III 2018]; Stefan Kryczyński (1874–1823), https://polscyarchitekci.wordpress.com/k/ [dostęp: 5 III 2018]; „Зодчийˮ 1924, nr 6, s. 43–46 (nekrolog) (wersja elektroniczna: http://www.nogardia.ru/articles/view/428/).