Krosnowski (Załuski-Krosnowski) Stanisław Maciej / Кросновский Станислав Михайлович (1865–1933), h. Junosza, inżynier chemik, wykładowca i laborant petersburskiego Instytutu Technologicznego (IT), przedsiębiorca, działacz polonijny i kolekcjoner.

Urodził się 24 lutego 1865 r. w Lipnie na Kujawach w Królestwie Polskim, w wywodzącej się z Krosnowa nieopodal Rawy Mazowieckiej rodzinie szlacheckiej wyznania rzymskokatolickiego. Był synem Michała Juliana (1832–1871), absolwenta Wydziału Medycznego Uniwersytetu Petersburskiego (1855), lekarza naczelnego i inspektora lekarskiego gub. płockiej, i Anieli Ludwiki ze Strzegowskich (ur. ok. 1830). Dziadek Wojciech Bonifacy Nepomucen Krosnowski (1800–1853) uczestniczył w powstaniu listopadowym 1830/1831 r. w randze majora. Brat Marian Stanisław (ur. 31 marca 1863 w Lipnie) pracował w Kontroli Państwowej [Государственный контроль Российской империи], tj. organie Komitetu Ministrów sprawującym funkcje kontrolno-nadzorcze nad budżetem państwowym, a także budżetami ministerstw.

Krosnowski ukończył warszawską szkołę realną przy ul. Pankiewicza, następnie studiował na Wydziale Chemiczno-Technicznym Politechniki w Zurychu [Eidgenössische Technische Hochschule]. W trakcie pobytu w Szwajcarii poznał późniejszego lidera bolszewików Władimira I. Uljanowa – Lenina (1870–1924), który odwiedził Zurych w 1883 r. Po studiach ok. 1888 r. przeniósł się do Petersburga. Do wyjazdu skłoniły go zapewne studenckie doświadczenia ojca, jak również pokrewieństwo z czynnym w środowisku petersburskim Marianem Wojciechem Krosnowskim (1837–1891), synem Alberta. Ten ostatni od 1859 r. wykładał matematykę w IT, a w latach 1890–1899 był członkiem Petersburskiego Towarzystwa Matematycznego [Санкт-Петербургское математическое общество]. Pochowany został na rzymskokatolickim cmentarzu Wyborskim (mogiła nie zachowała się) w randze radcy rzeczywistego. W rosyjskiej stolicy działał też inżynier Emil Krosnowski, zamieszkały w 1916 r. przy ul. 3. Rożdiestwienskiej [3-я Рождественскaя] (obecnie ul. 3 Sowiecka [3-я Советская ул.]) 12 m. 34.
Od roku akademickiego 1899/1900 Krosnowski był nieetatowym laborantem farbiarni IT. Prawdopodobnie podjął też w tej uczelni eksternistyczne studia, bo w 1908 r. tytułował się jako inżynier technolog. Być może było to warunkiem uzyskania stałego zatrudnienia, gdyż w 1910 r. razem z K. K. Klingem został etatowym laborantem IT. Zgodnie z zachowanymi dokumentami pracował na tym stanowisku do roku 1915 (choć wzmiankowany jest jako laborant także w 1917 r.). Według Księgi pamiątkowej inżynierów technologów… (Warszawa 1933, s. 24) w latach 1901–1918 pełnił też w IT obowiązki asystenta w katedrze technologii farbiarstwa i barwników. W 1905 r. otrzymał rangę radcy tytularnego, a w 1916 r. został asesorem kolegialnym. Miał również wykładać w Mikołajewskiej Akademii Sztabu Generalnego [Николаевская академия Генерального штаба], choć ta ostatnia informacja nie znajduje potwierdzenia w dostępnych źródłach.

Od 1896 r. Krosnowski był dyrektorem zarządzającym znajdującej się przy prosp. Szlisselburskim [Шлиссельбургский пр.] 56 Fabryki Tkanin K. Phala [Алдро-Невскaя Мануфaктура – К. Я. Паль], która należała do przemysłowca i kupca 1. gildii Karla J. Phala (1845–1910) i od 1897 r. funkcjonowała jako spółka akcyjna. Zatrudniając ok. 2 tys. robotników, produkowała na rynek rosyjski gotowe tekstylia. W tym samym roku Krosnowski uruchomił przy prosp. Szlisselburskim 95 własną działalność w postaci funkcjonującej tam do 1904 r. farbiarni (budynek nie zachował się; obecnie to działka przy prosp. Obuchowskiej Oborony [Обуховской Обороны пр.] naprzeciwko nr. 28). W 1897 r. odnotowany został jako członek 2. gildii kupieckiej, właściciel wspomnianej wyżej farbiarni, przy której też wówczas mieszkał.

Krosnowski był również współwłaścicielem fabryki wyrobów chemicznych, produkującej barwniki i preparaty techniczne. Znajdowła się ona za rogatką Newską przy ul. Żelieznodorożnej (obecnie prospekcie) [Железнодорожный пр.] 20, na działce pomiędzy przyszłymi ulicami Nowo-Michajłowską [Ново-Михайловскaя] i Nadieżdinską [Надеждинскaя]. Założył ją w 1904 r. wspólnie ze swoim przełożonym w IT profesorem technologii chemicznej barwników i substancji włóknistych (1899) Leonidem G. Bogajewskim (1858–1911), projektantem kilku zakładów chemicznych produkujących m.in. świece. Przedsiębiorstwo to pracowało na potrzeby znajdujących się w okolicy zakładów włókienniczych, o czym świadczyłoby stosowanie wynalezionej przez Bogajewskiego metody bielenia tkanin i wybielania wosku, oraz na potrzeby kierowanej przez tego ostatniego Eparchialnej Fabryki Świec [Епархиальный свечной завод] przy ul. Priedtieczienskoj [Предтеченскaя ул.] (obecnie ul. Czerniachowskiego [Черняховского ул.]) 6. Wiele na to wskazuje, że w fabryce Krosnowskiego i Bogajewskiego (ten ostatni w latach 1904–1906 odnotowany był jako właściciel działki przy ul. Żielieznodorożnej 44) testowano na zlecenie IT niektóre rozwiązania i patenty. Produkcja musiała cieszyć się powodzeniem, skoro w 1908 r. zdecydowano się powiększyć zakład o działkę pod nr. 48 (obecnie to dwupiętrowy dom przy prosp. Żielieznodorożnym 26). W latach 1911–1913 fabryka czasowo zaprzestała działalności w związku ze śmiercią Bogajewskiego (należąca doń działka pod nr. 44 stała się własnością Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny) oraz przejściem Krosnowskiego na etat w laboratorium IT. Choć, o czym świadczą materiały archiwalne, w tym samym czasie (1912–1913) czynił on starania o uruchomienie przy ul. Żelieznodorożnoj 42 produkcji wyrobów alkoholowych. W latach 1914–1917 fabryka funkcjonowała ponownie pod szyldem Wyroby Chemiczne S. M. Krosnowski [Химическое производство – С.М. Кросновский]. Po wybuchu I wojny światowej (1914) wobec embarga na dostawy z Niemiec zaopatrywała rosyjskie farbiarnie w barwnik siarkowy khaki. W następnym roku Krosnowski zorganizował produkcję tego barwnika na bazie nitrowanego naftalinu. Pod koniec 1915 r. jego zakład z liczbą 30 pracowników figurował w wykazie piotrogrodzkich przedsiębiorstw pracujących na rzecz obronności. Po rewolucji październikowej 1917 r. fabrykę Krosnowskiego znacjonalizowano i oddano w dzierżawę. W wykazie przedsiębiorstw z 1922 r. figurowała pod adresem ul. Żelieznodorożnaja 34 jako państwowa fabryka dawniej Krasnowskiego (sic!) [Госудaрственный завoд бывший Красновского] pozostająca wówczas w 6-letniej dzierżawie W. A. Igoszina. Co ciekawe, w odzwierciedlającym stan z 1 października 1922 r. wykazie z następnego roku jako dzierżawcy fabryki wymienieni zostali jednocześnie wspomniany wyżej W. A. Igoszin i… Krosnowski. W 1924 r. fabryki już nie odnotowano, co wskazuje na jej likwidację.

Nad Newą Krosnowski prowadził „polski” dom. Udzielał się na rzecz miejscowej Polonii i społeczności katolickiej. Był członkiem wielu organizacji charytatywnych i samopomocowych, m.in. Towarzystwa Niesienia Pomocy Niezamożnym Uczniom Gimnazjum św. Katrzyny (TNP), oraz członkiem honorowym Polskiej Macierzy Szkolnej. Po wybuchu I wojny światowej zaangażował się w pomoc napływającym do Petersburga wysiedlonym z Królestwa Polskiego i tzw. guberni zachodnich rodakom oraz jeńcom Polakom z armii pruskiej i austro-węgierskiej. W burzliwym okresie rewolucji październikowej 1917 r. oraz w 1918 r. w jego domu i fabryce znalazło schronienie i zatrudnienie wielu zagrożonych aresztowaniami rodaków. W 1915 r. ofiarował TNP 500 rub. na budowę sanatorium dla jego podopiecznych. Wspomógł też kwotą 2 tys. rub. założone w Saratowie seminarium duchowne dla jeńców-Polaków.

W ostatnich latach pracy w Petersburgu/Piotrogrodzie (1888–1917) kolekcjonował antyki i dzieła sztuki, w tym polonika. Zbierał m.in. prace polskich artystów, wykupywał zastawy, wymieniał eksponaty. Na jego zbiór składały się obrazy (m.in. dzieła flamandzkich mistrzów), rzeźby, gobeliny, meble i rzemiosło artystyczne oraz kilka obrazów z kolekcji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732–1798). Nie zachowały się jednak archiwalia dokumentujące proces ich gromadzenia. W 1917 r. za pośrednictwem znanego działacza politycznego i adwokata Aleksandra Lednickiego (1866–1934), który po rewolucji lutowej 1917 r. stanął na czele Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego ofiarował swoją kolekcję „narodowi polskiemu”, co uchroniło ją przed nacjonalizacją oraz umożliwiło późniejszą rewindykację. Dzięki staraniom Petersburskiego/Piotrogrodzkiego Koła Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości (PKTOnZP), a w szczególności Adama Zagłoby Smolińskiego (1868 – po 1942), który w 1917 r. wszedł w skład zarządu tego stowarzyszenia, została ona zdeponowana w składach PKTOnZP.

Nad Newą mieszkał kolejno przy prosp. Szlisselburskim 95–97 (1897–1900), prosp. Newskim [Невский пр.] 172 (1900), za rogatką Newską przy ul. Żelieznodorożnej [Железнодорожная ул.] 25–1 (1903), tamże pod nr. 42 – nowa fabryka i własny dom (1904–1915), od 1916–1917 w kamienicy czynszowej N. W. Spiridonowa przy ul. Fursztadskiej [Фурштадская ул.] 60 w pobliżu własnej kamienicy czynszowej. Od 1915 r. był bowiem właścicielem innej kamienicy czynszowej, wybudowanej w latach 1906–1907 na rogu ul. Zachariewskiej 41 [Захарьевская ул.] i Potiomkinskiej [Потёмкинская ул.] 3, którą zakupił za 850 tys. rub. od Karola A. Szrejbera.

Piotrogród opuścił prawdopodobnie w 1918 r. Osiadł z rodziną w Warszawie. Przez siedem miesięcy trwały w Moskwie i petersburskim Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych (Narkomindieł) zabiegi dotyczące wywozu legowanej Polsce kolekcji. Na mocy art. XI (pkt 14) traktatu ryskiego podpisanego 18 marca 1921 r. zbiorami Krosnowskiego zajmowała się działająca od 7 października tego roku (data pierwszego posiedzenia) Mieszana Komisja Specjalna (MKS). Pertraktacje w sprawie realizacji jego zapisu trwały ponad cztery miesiące, przez kolejne spierano się o niewielką część kolekcji, której bolszewicy nie chcieli zwrócić. W Moskwie interweniowali w tej sprawie petersburżanin, absolwent IT, a od 1921 r. prezes Komisji Mieszanej Rewindykacyjnej i Reewakuacyjnej minister pełnomocny Antoni Olszewski (1879–1942) i jego pełnomocnik dr Aleksander Czołowski (1865–1944), nad Newą zaś szef miejscowej ekspozytury tejże komisji ks. Bronisław Ussas (1885–1977). Ostatecznie dla uzyskania zgody na wywóz całego zgromadzonego w rosyjskiej stolicy zbioru Krosnowski wykorzystał swoją znajomość z Leninem. Źródła prasowe podają, że przed granicą w Stołbcach nieudaną próbę zatrzymania 17-wagonowego transportu kolejowego z 459 skrzyniami podjął jeszcze petersburski Narkomindieł. Według pierwszego sprawozdania Delegacyj Polskich w Komisjach Mieszanych Reewakuacyjnej i Specjalnej w Moskwie (s. 25) Podkomisja Muzealna MKS zdołała wyekspediować w tym transporcie 507 skrzyń. Zbiory Krosnowskiego załadowane w Piotrogrodzie 21 marca 1922 r. dotarły do Warszawy w kwietniu tegoż roku.

28 czerwca 1921 r. w warszawskiej kancelarii notarialnej Zygmunta Wasiutyńskiego (1853–1925) zobowiązano się powołać fundację pod nazwą: Muzeum Tabasz Junosza Krosnowskich, z obowiązkiem przedłożenia w ciągu trzech lat Ministerstwu Kultury i Sztuki odpowiedniego statutu. W tym czasie powstał też liczący 2522 obiekty wykaz kolekcji, której wartość szacowano na 9 mln zł. W 1926 r. postanowiono, że kolekcja funkcjonować będzie jako odrębna fundacja zarządzana przez utworzone w 1922 r. Państwowe Zbiory Sztuki (opiekujące się stanowiącymi własność państwa rewindykowanymi z Rosji dziełami), a jej dożywotnim kuratorem będzie sam fundator, który planował budowę odrębnego gmachu muzealnego. Do tego czasu zbiory miały być doraźnie wystawiane oraz stanowić elementy wystroju ważnych gmachów reprezentacyjnych. Eksponowano je m.in. w Warszawie na Zamku Królewskim, gdzie zdobiły Garderobę Królewską, pokój „Żółty” i pokój „Zielony” i w pałacu Rady Ministrów, na Wawelu oraz na dawnym Zamku Cesarskim w Poznaniu. W latach 30. XX w. o możliwość eksponowania u siebie zbiorów petersburskiego kolekcjonera zabiegało także Muzeum Towarzystwa Naukowego Płockiego. Ostatecznie do zbiorów towarzystwa trafiło tylko sześć roczników publikowanego nad Newą w latach 1907–1916 miesięcznika o sztuce „Staryje Gody” [Старые годы] (obecnie w zbiorach Biblioteki im. Zielińskich w Płocku). W 1938 r. na mocy porozumienia zawartego między władzami miasta Warszawy a Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego o złączeniu zbiorów Państwowych Zbiorów Sztuki (tamtejszy inwentarz obejmujący część kolekcji pod zarządem PSZ wymieniał 1465 pozycji) ze zbiorami Muzeum Narodowego w Warszawie (MNW) spora część kolekcji Krosnowskiego została zdeponowana w Galerii Malarstwa Obcego w nowo otwartym gmachu tej placówki, gdzie miała być złożona w odrębnym pomieszczeniu zwanym Salą im. Fundacji Stanisława Krosnowskiego. Przed 1939 r. zbiory fundacji rozmieszczone były w kilkunastu budynkach państwowych oraz znajdowały się na ekspozycji kilku muzeów w Warszawie.

Po zakończeniu II wojny światowej zarówno fundacja Krosnowskiego (nie ustalono jak dotąd dokładnej daty), jak i Państwowe Zbiory Sztuki przestały istnieć, a uszczuploną w wyniku działań wojennych kolekcję podzielono między nowo powołane państwowe placówki. Pozostałe obiekty z warszawskich muzeów i instytucji państwowych eksponowano odtąd w MNW. W 2017 r. MNW zrealizowało projekt inwentaryzacyjno-badawczy, w ramach którego sporządzone zostały listy obiektów fundacji im. Tabasz Junosza Krosnowskich, będące pierwszą próbą ustalenia aktualnego stanu zachowania tej kolekcji.
W Warszawie Krosnowski mieszkał najpierw przy al. Szustra 52, a następnie jako zasłużony dla kultury polskiej w pałacu Pod Blachą przy Zamku Królewskim. Pomimo ambitnych planów oraz wynalazków – m.in. wraz z Janiną Iwanowską uzyskał 20 marca 1927 r. patent na impregnat do drewna i materiałów drzewnych – nie dysponując odpowiednim kapitałem nie był w stanie osiągnąć powodzenia w branży chemicznej. Nie mogąc rozwinąć działalności zawodowej, przytłoczony codziennością, zaczął chorować na serce. Wiadomo, że przed śmiercią był członkiem Rady Nadzorczej i Komitetu Wykonawczego warszawskiego Banku dla Handlu i Przemysłu.

Jego żoną była od ok. 1900 r. bliska kuzynka Zofia Sara Krosnowska (21 kwietnia 1879 – 27 sierpnia 1944), córka Mariana Wojciecha (30 kwietnia 1837 – 1891) – brata Michała Juliana, i Zofii z Przesmyckich (1850–1912). Z małżeństwa tego urodziło się pięciu synów: Julian (15 stycznia 1897 – 1920), który w 1913 r. jako gimnazjalista 4 klasy uciekł z Petersburga do Odessy, Eugeniusz (12 grudnia 1899 – 10 kwietnia 1934), Zygmunt (22 maja 1901 – 16 maja 1987), Michał (20 maja 1916, Petersburg – 28 marca 1925) i bliźniaczy brat Michała Marian (20 maja 1916 Petersburg – 14 czerwca 1971, Belgia) oraz trzy córki: Aniela (18 lipca 1898 – 25 stycznia 1989), zamężna z Kazimierzem Tyszką, Zofia (13 października 1904 – 22 stycznia 1967), żona Zygmunta Brienstiern-Pfanhausera, i Izabela (2 listopada 1905 – 13 września 1944).

Zmarł pod długiej chorobie 27 stycznia 1933 r. w Warszawie. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim (kw. 56, rz. 2, m. 5).

Był odznaczony krzyżem komandorskim Orderu Polonia Restituta (3 maja 1925).

Bibliografia:
О Крaсновскoм (Крoсновскoм) Станиславe Михайловичe, История Химического Завода С. М. Крaсновскoго [autor o pseud. pavian, 21 grudnia 2015; na podstawie materiałów archiwalnych], http://www.citywalls.ru/house9153.html [dostęp: 6 XI 2017]; Państwowe Zbiory Sztuki. Dział im. Krosnowskich (Warszawa; 1922–1939) – zbiory;  zobacz tutaj [dostęp: 7 XI 2017]; Dzieje niezwykłej kolekcji Stanisława Krosnowskiego / Opracowanie historii powstania, funkcjonowania i rozpadu kolekcji PZS, Muzeum Narodowe w Warszawie, https://www.mnw.art.pl/aktualnosci/dzieje-niezwyklej-kolekcji-stanislawa-krosnowskiego-opracowanie-historii-powstania-funkcjonowania-i-rozpadu-kolekcji-pzs,422.html oraz http://www.mnw.art.pl/dzialalnosc-naukowa/programy-i-projekty/opracowanie-historii-powstania-funkcjonowania-i-rozpadu-kolekcji-panstwowych-zbiorow-sztuki-etap-pierwszy,15.html [dostęp: 22 I 2018]; E. Horodyska-Gizińska, Halina Rutska o swojej pracy na rzecz Muzeum Towarzystwa Naukowego Płockiego, w: Perspektywy regionalnych towarzystw naukowych w Polsce, red. Z. Kruszewski, Warszawa 2015, s. 104–105; A. Z. Rola-Stężycki, Zapomniana kolekcja, http://www.instytut-genealogii.com.pl/index.php?mod=artykuly&id=2&itemid=149 [dostęp: 6 XI 2017]; ks. K. Pożarski, Rzymskokatolicki Cmentarz Wyborski w Sankt Petersburgu (1856–1950). Księga pamięci, Sankt Petersburg 2003, s. 123 (Marian Krosnowski, syn Alberta); W. Wojtyńska, Działalność Państwowych Zbiorów Sztuki, „Kronika Zamkowa” 2005, nr 49–50, s. 197, 199– 200, 202–203; Księga pamiątkowa inżynierów technologów Polaków wychowańców Instytutu Technologicznego w Petersburgu (w rocznicę stulecia uczelni), Warszawa 1933, s. 22 (Marian K.), 24 (Stanisław K.), s. 80 (Marian K., fot.), 92 (Stanisław K., n.u.); Памятная книжка Варшавской губернии на 1894 год, И. И. Соневецкий, Варшава 1894, s. 240; Dokumenty dotyczące akcji Delegacyj Polskich w Komisjach Mieszanych Reewakuacyjnej i Specjalnej w Moskwie, z. 1: Pierwsze sprawozdanie roczne z działalności Delegacyj (17/V 1921 – 17/V 1922), Warszawa 1922 (na prawach rękopisu), s. 22, 25, 29, 46; Wystawa Rewindykacyjna Zbiorów Państwowych. Wybór dzieł sztuki i pamiątek narodowych odzyskanych z Rosji na podstawie traktatu pokojowego w Rydze. Katalog, Warszawa 1929, s. 27; „Kurjer Warszawski” 1922, nr 100, 11 kwietnia, s. 5 (Zbiory muzealne prof. St. Krosnowskiego), 1933, nr 28, 28 stycznia, s. 8 (nekrologi); „Rzeczpospolita” 1925, nr 121, 3 maja, s. 19; „Sztuki Piękne” 1933, t. 9, z. 4, s. 159 (wspomnienie); „Tygodnik Polski” [Harbin] 1933, nr 561, 19 lutego, s. 4 (Zgon zasłużonego obywatela i działacza); „Wiadomości Przemysłu Chemicznego” 1933, nr 5, 1 marca, s. 18 (wspomnienie); „Wiadomości Urzędu Patentowego” 1927, z. 4, 30 kwietnia, s. 261 (patent nr 7139); Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD): zespół 388 (Zbiór Aleksandra Czołowskiego), sygn. 9 (tu m.in. sprawa rewindykacji zbiorów muzealnych zapisanych przez S. Krosnowskiego w celu utworzenia Muzeum im. Tabasz Junosza Krosnowskich); informacje i zbiory rodzinne Magdaleny Grochowskiej i Bogusława Krosnowskiego z Leoncina oraz informacje Ewy Manikowskiej z Warszawy.