Kotwicz Władysław / Котвич Владислав Людвигович (1872–1944), h. własnego Kotwicz, orientalista (mongolista i ałtaista), wykładowca Uniwersytetu Petersburskiego i urzędnik Kancelarii Ministerstwa Finansów, profesor Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie.

Urodził się 20 marca 1872 r. w Ossowie koło Lidy (pow. lidzki gub. wileńskiej, obecnie Białoruś) w rodzinie szlacheckiej; 20 kwietnia 1872 r. został ochrzczony w kościele parafialnym w Ossowie. Był synem Ludwika Ksawerego i Agaty z Wojszwiłłów. Miał siostrę Bolesławę (zm. 1922 r. w Witebsku) oraz braci Stanisława i Piotra. W latach 1882–1890 pobierał naukę w II gimnazjum w Wilnie, które ukończył ze złotym medalem (14 czerwca 1890). W 1891 r. rozpoczął studia na Wydziale Języków Wschodnich Uniwersytetu Petersburskiego, gdzie zajęcia prowadzono wówczas w dwóch działach mongolsko-kałmucko-tatarskim oraz chińsko-mandżurskim. On sam poznawał w czasie studiów zarówno mongolską grupę językową, jak również języki mandżurski i chiński. Zgłębiał je pod okiem wybitnych specjalistów, tj. mongolistów Alieksieja M. Pozdniejewa (1851–1920), którego był uczniem, i Konstantina F. Golstunskija (1831–1899), oraz sinologów A. O. Iwanowskija (1863–1903) i Wasilija P. Wasiliewa (1818–1900), także znawcy sanskrytu. W 1895 r. uzyskał dyplom I st. wraz ze stypendium naukowym.

Z końcem października następnego roku, będąc stypendystą Wydziału Języków Wschodnich, podjął pracę w Sekcji Wschodniej Kancelarii Ministerstwa Finansów. Zatrudniony tam był do grudnia 1917 r., przechodząc kolejne stopnie od urzędnika etatowego (1 stycznia 1898) do stanowiska kierownika wydziału oraz urzędnika do specjalnych poruczeń V kl. w randze rzeczywistego radcy stanu. Zajmował się tam m.in. sprawami banków: Rosyjsko-Chińskiego, Rosyjsko-Koreańskiego, Dyskontowego Pożyczkowego Persji, Narodowego Banku Mongolskiego, budową Kolei Południowo-Mandżurskiej, rosyjskimi koloniami w południowej Persji, Chinach, Mongolii i Azji Mniejszej oraz kopalniami węgla i złota na tych terenach. Przy jego znacznym udziale powstały wydane przez to ministerstwo fundamentalne opracowania Описание Манъчурии [Opis Mandżurii] (t. 1–2, 1897) i Описание Кореи [Opis Korei] (t. 1–3, 1900). Na początku XX w. mieszkał (1900–1906) w Petersburgu przy ul. Bolszoj Italianskoj [Большая Итальянская ул.] (obecnie ul. Italjanskaja [Итальянская ул]) 23 m. 12.

Pracę w kancelarii łączył z działalnością pedagogiczną i naukową w macierzystym uniwersytecie, z którym był związany do 1 listopada 1923 r. W 1900 r. uzyskał doktorat i wkrótce potem został kierownikiem katedry mongolistyki. W latach 1900–1917 jako privat docent (veniam legendi uzyskał 1 lipca 1900 r.) wykładał głównie języki mongolski i kałmucki, a od 1903 r. także mandżurski w wakującej od 1899 r. katedrze filologii mandżurskiej, przy czym obok zajęć czysto filologicznych specjalizował się również w literaturze i kulturze badanych ludów. Przez lata zbierał m.in. materiały dotyczące kałmuckiego eposu „Dżangar”, którego pierwsze petersburskie wydanie ukazało się jego staraniem w 1910 r. Docenturę uzyskał dopiero 25 września 1917 r., profesurę zaś 10 grudnia 1923 r. Po rewolucji październikowej 1917 r. w 1919 r. Wydział Języków Wschodnich włączono do Wydziału Nauk Społecznych, Kotwicz wykładał tam filologię mandżurską, a od 1921 r. uczestniczył w tworzeniu na uniwersytecie Instytutu Naukowo-Badawczego Historii porównawczej Języków i Literatur Zachodu i Wschodu. Równocześnie do jesieni 1920 r. organizował, a następnie został wybrany pierwszym dyrektorem piotrogrodzkiego Instytutu Żywych Języków Wschodnich. Funkcję tę pełnił do kwietnia 1922 r. Wśród jego uczniów byli m.in.: mongolista Boris J. Władimircow (1884–1931), z którym utrzymywał kontakt przez ponad 30 lat, oraz językoznawca Kałmuk Ceren D. Nominchanow (1898–1967).

Jako student i naukowiec Kotwicz uczestniczył w kilku ekspedycjach badających etnografię i języki ludów kałmuckich (1894 gub. astrachańska, 1896, 1910 i 1917 r.). Jednak najbardziej znaną jego podróżą był wyjazd do północnej Mongolii w czerwcu–sierpniu 1912 r. Umożliwiły mu go kontakty nawiązane w 1911 r. w trakcie pracy w Kancelarii Ministerstwa Finansów. Miały one związek z uzyskaniem w tymże roku przy wsparciu Rosji niezależności od mandżurskiej dynastii Qing przez Mongolię Zewnętrzną. Podczas tej wyprawy badał runiczne napisy ujgurskie w Dolinie Orchońskiej oraz odwiedził najstarszy mongolski klasztor buddyjski w Erdee Dzuu na zachód od Urgi (obecnie Ułan Bator). Raport z tej podróży przedstawił 28 marca 1913 r. na posiedzeniu Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Archeologicznego. Zebrane podczas ekspedycji buddyjskie artefakty z Kara-Balgasun (Czarnego Miasta) przekazane zostały w 1931 r. do Państwowego Muzeum Ermitażu. W tym oraz późniejszym okresie utrzymywał Kotwicz kontakty i korespondował z czołowymi mongolskimi działaczami politycznymi. Wyrazem jego zainteresowań bieżącą sytuacją Mongolii była opublikowana w 1914 r. w Petersburgu książka Краткий обзор истории и современного политического положения Монголии [Krótki przegląd historii i aktualnej sytuacji politycznej Mongolii]. Jako pierwszy uczony przebadał również mandżurskie rękopisy ze zbiorów Muzeum Azjatyckiego Rosyjskiej Akademii Nauk, a rezultaty tych prac przedstawił w 1920 r. w dwóch artykułach.

W czasie I wojny światowej (1914–1918) Kotwicz pozostawał w Piotrogrodzie, mieszkał wówczas przy ul. Guljarnej [Гулярная ул.] (obecnie ul. Lizy Czajkinej [Лизы Чайкиной ул.]) 17 m. 16. Ciesząc się szacunkiem Burjatów, wszedł w 1914 r. do Komitetu Zabajkalskich Buriatów (KZB) oraz działającej z jego ramienia komisji nadzorującej prace Piotrogrodzkiego buriackiego szpitala dla rannych i chorych żołnierzy nr 245. Z tą podlegającą Wszechrosyjskiemu Związkowi Miast i przypisaną do szpitala miejskiego nr 155, a uruchomioną w marcu 1915 r. placówką był związany przez cały okres jej istnienia. Znajdowała się ona w rejonie Primorskim naprzeciwko wyspy Elagina [Елагин остров], w pobliżu świątyni buddyjskiej w Starej Wsi [Старaя деревня] przy ul. Błagowieszczenskiej [Благовещенская ул.] 15 i przeznaczona była dla 30 niższych rangą żołnierzy. Utrzymywał wówczas stały kontakt z antropologiem Julianem Talko-Hryncewiczem (1850–1936), który także należał do KZB i pełnił obowiązki starszego lekarza w tym szpitalu. Charakteryzował on Kotwicza we wspomnieniach jako unikającego ludzi samotnika, który „zachował nieskazitelnie polskość i w końcu stawił się na wezwanie, po wskrzeszeniu ojczyzny” (Wspomnienia z lat ostatnich, s. 146). Brak informacji o jego zaangażowaniu w organizacjach polonijnych (co być może miało związek z pracą w Kancelarii Ministerstwa Finansów), choć bez wątpienia utrzymywał liczne kontakty z polskim środowiskiem nad Newą oraz był parafianinem kościoła św. Katarzyny.

Zaraz po traktacie ryskim (18 marca 1921) Kotwicz złożył deklarację w sprawie polskiego obywatelstwa. Wobec trudności stwarzanych przez władze bolszewickie i po interwencjach polskich placówek w Moskwie i Piotrogrodzie (ta ostatnia 25 kwietnia 1922 r. poświadczyła mu obywatelstwo) dopiero latem 1923 r. sfinalizował kwestię zmiany obywatelstwa i repatriacji. Jeszcze w roku 1922 otrzymał dwa niezależne zaproszenia od uczelni odradzającej się Polski – jedno z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, drugie z Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie. O tym że ostatecznie wybrał Lwów (wiosną 1923 r. uzyskał tam nominację na profesora zwyczajnego), zdecydowała zapewne informacja, że władze tego uniwersytetu nosiły się z zamiarem powołania Instytutu Orientalistycznego oraz fakt, że z uczelnią tą związali się już petersburscy koledzy Kotwicza historyk starożytności Konstanty Chyliński (1881–1939) i indolog Andrzej Gawroński (1885–1927). Rosję opuścił ostatecznie 11 listopada 1923 r. Przed wyjazdem uroczyście pożegnali go 27 października kałmuccy studenci Uniwersytetu Piotrogrodzkiego. We Lwowie zjawił się początkiem grudnia 1923 r. i 6 tegoż miesiąca objął funkcję kierownika powołanej specjalnie dla niego Katedry Filologii Dalekiego Wschodu, w której prowadził zajęcia głównie z filologii mongolskiej, a od 1931 r. także mandżurskiej, oraz z dziejów ludów koczowniczych Azji Środkowej. Jego uczniami byli m.in. znany krakowski turkolog i mongolista Marian Lewicki (1908–1955) oraz turkolog Eugeniusz Zawaliński (1911–1993).

Od 1923 do 1936 r. przewodniczył powstałemu w 1922 r. Polskiemu Towarzystwu Orientalistycznemu, organizując w latach 1931–1938 pierwszych siedem jego walnych zjazdów. Po śmieci A. Gawrońskiego pełnił też od 1927 r. obowiązki redaktora naczelnego „Rocznika Orientalistycznego”. W roku 1932 powołał do życia i sam finansował serię Collectanea Orientalia, publikując w jej ramach do 1939 r. szesnaście zeszytów. Był członkiem korespondentem Rosyjskiej Akademii Nauk (1924), członkiem rzeczywistym Mongolskiej Akademii Nauk (1925) i członkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejętności (PAU) w Krakowie (1927).

Opublikował ponad 146 prac, większość po rosyjsku lub francusku. Trzon jego publikacji stanowiły zagadnienia związane z mongolistyką i ałtaistyką, interesował się również historią polskiej orientalistyki. Do najcenniejszych jego prac należą: Лекции по грамматике монгольского языка [Lekcje z gramatyki języka mongolskiego] (Санкт-Петербург 1902), Опыт грамматики калмыцкого разговорного языка [Zagadnienie gramatyki kałmuckiego języka mówionego] (Петроград 1915, wyd. 2: 1929), Русские архивные документы по сношениям с ойратами в XVII—XVIII вв. [Rosyjskie dokumenty archiwalne dotyczące stosunków z Ojratami w XVII–XVIII w.] („Известия Российской Академии наук” 1919, nr 12–15), za które przyjęto go w poczet członków RAN, Les pronoms dans les langues altaїques (Kraków 1936) oraz La langue mongole, parlée par les Ouigours Jaunes près de Kan-tcheou (Wilno 1939). Odstępstwem od tej ukierunkowanej na języki wschodnie twórczości było opublikowanie w roku 1940 w Wilnie Gramatyki języka litewskiego w zarysie. W 1935 r. wydał poświęcone polskim orientalistom opracowania: Jan hr. Potocki i jego podróż do Chin oraz Orientalista Antoni Muchliński. Życie i dzieła. W jego spuściźnie zachował się też niepublikowany Rzut oka na losy orientalistyki w Polsce (1938). Pośmiertnie ukazały się dwie prace Kotwicza (Józef Kowalewski orientalista (1801–1878), ze wstępem M. Lewickiego, bibliografią opracowaną przez M. Kotwiczównę oraz niewydaną korespondencją Kowalewskiego, Wrocław 1948), w tym fundamentalne Studia nad językami ałtajskimi („Rocznik Orientalistyczny” 1951, nr 16, s. 1–317). Jego życzeniem było, aby ten ostatni rękopis wydano w Polsce w ojczystym języku.

Po 1924 r. był częstym gościem na rodzinnej Wileńszczyźnie, tam też zastał go wybuch II wojny światowej (1939), którą spędził pod Wilnem.

Jego żoną była poślubiona 8 czerwca 1896 w kościele św. Barbary w Witebsku Katarzyna Bogumiła Korsak (7 czerwca 1873 w Witebsku – 22 czerwca 1902, tamże), córka Piotra i Emilii z Willamowiczów. Po śmierci żony samotnie wychowywał niezamężną córkę Marię (1897–1978), pracownicę Biblioteki Polskiej Akademii Nauk (PAN) w Krakowie, która pochowana została na cmentarzu parafialnym na krakowskim Salwatorze w grobowcu jego ucznia M. Lewickiego.

Odznaczony był rosyjskimi orderami: św. Anny III kl. (1901), św. Stanisława II kl. (1904), św. Włodzimierza IV kl. oraz medalem 300-lecia Domu Romanowów (1913) – wszystkie otrzymał za pracę w Kancelarii Ministerstwa Finansów, oraz Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta (11 listopada 1936) i brązowym medalem za długoletnią służbę (1938).

Zmarł 3 października 1944 r. w Czarnym Borze pod Wilnem. Pochowany został obok żony na wileńskim cmentarzu na Rossie. Jego bogata biblioteka specjalistyczna trafiła na Uniwersytet Warszawski (katedra filologii ludów Azji Środkowej), spuścizna i korespondencja zaś przechowywane są w Archiwum Nauki Polskiej Akademii Umiejętności (PAU) i Polskiej Akademii Nauk (PAN) oraz Bibliotece PAU i PAN w Krakowie.

Od września 2012 do lutego 2013 r. Archiwum Nauki PAU i PAN w Krakowie prezentowało wystawę poświęconą jego mongolskiej wyprawie (W sercu Mongolii. Stulecie wyprawy Władysława Kotwicza do Mongolii w 1912 r.), którą zorganizowano wraz z towarzyszącą międzynarodową konferencją w oparciu o bogatą spuściznę uczonego.


Bibliografia:
M. Kotwiczówna, Bibliografia Władysława Kotwicza, „Rocznik Orientalistcyzny” [1953] 1950, nr 16 [Księga dla uczczenia pamięci Władysława Kotwicza (1872–1944)], s. XXXI–XLVIII; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, s. 166–167 (bibliografia); A. Zajączkowski, Kotwicz Władysław, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968–1969, t. 14, s. 507–508 (bibliografia); Котвич Владислав Людвигович (1871–1944), „Санкт-Петербургский государственный университет Биографика СпбГУ, http://bioslovhist.history.spbu.ru/component/fabrik/details/1/419.html [dostęp: 10 X 2015]; Ю. И. Елихина, Буддийские находки экспедиции В. Л. Котвича из городища Хара-Балгасун, хранящиеся в Государственном Эрмитаже, „Mongolica-XIV”, Санкт-Петербург 2015, s. 30–33; K. Stachowski, Władysława Kotwicza niepublikowany Rzut oka na losy orientalistyki w Polsce (1938), „Ling Varia” 2012, nr 2 (14), s. 207–236; Д. Б. Улымжиев, Видный российский и польский монголовед Владислав Людвигович Котвич (1872–1944), „Вестник Бурятского университета. Серия 4: История”, Вып. 1, s. 174–182; W sercu Mongolii. Stulecie wyprawy Władysława Kotwicza do Mongolii w 1912 r. Katalog wystawy, Archiwum Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie (16 XI 2012–28 II 2013) zob. też W sercu Mongolii [wystawa], http://archiwum-nauki.krakow.pl/pl/prezentacje/w_sercu_mongolii/index.html [dostęp: 12 XII 2015]; J. Talko-Hryncewicz, Wspomnienia z lat ostatnich (1908-1932), Warszawa 1932, s. 146; M. Lewicki, Władysław Kotwicz (20 III 1872–3 X 1944), „Rocznik Orientalistyczny” 1953, nr 16, s. XI–XXIX (wspomnienie pośmiertne); Archiwum Nauki Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie: sygn. K III-19 – Spuścizna Władysława Kotwicza (1872–1944); Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie: sygn. 4000, t. 1–2 (korespondencja W. Kotwicza z lat 1923–1941); Санкт-Петербургский филиал Архива РАН w St. Petersburgu: F. 761 op. 2 (Котвич Владислав Людвигович, (1872–1944), монголовед, член-корреспондент АН).