Koło Architektów w Petersburgu/Piotrogrodzie (KA) / Kружок архитекторов в Петербургe/Петрогродe, polonijne stowarzyszenie branżowe działające w Petersburgu/Piotrogrodzie w latach 1909/1910–1918 (?) przy Polskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych (PTZSP).

Działający nad Newą polscy architekci zapisywali się indywidualnie do rosyjskich organizacji branżowych, m.in. utworzonego w 1904 r. Towarzystwa Artystów Architektów [Общество архитекторов-художников]. Powstanie w rosyjskiej stolicy zrzeszenia grupującego wyłącznie architektów Polaków wiąże się z obecnością w maju 1908 r. 40-osobowej polskiej delegacji na VIII Międzynarodowym Kongresie Architektów w Wiedniu. Grono to wyłoniło komisję, która wystąpiła do stałego komitetu międzynarodowych kongresów z memoriałem o utworzenie przy nim sekcji polskiej oraz przyznanie Polakom miejsca w Komitecie Międzynarodowym. Pierwsze spotkanie mające na celu ponadzaborową koordynację prac przedstawicieli profesji architektonicznej odbyło się w Warszawie w dniach 7–9 maja 1908 r. Jego efektem było nawiązanie ścisłej współpracy oraz organizacja w Krakowie w grudniu 1908 r. I zjazdu delegatów Kół Architektonicznych. Poruszono tam m.in. kwestię udziału Polaków w zaplanowanym na 1911 r. w Rzymie IX Międzynarodowym Kongresie Architektów oraz w wystawach branżowych o charakterze regionalnym. Ukonstytuowała się też Prowizoryczna Delegacja Architektów Polskich (DAP) przekształcona wkrótce w Stałą DAP. Jej biuro i tymczasowy zarząd mieściły się w Krakowie w redakcji pisma „Architekt” przy ul. Wolskiej (dziś J. Piłsudskiego) 14. W pracach tego gremium wyróżniały się środowiska warszawskie, krakowskie i lwowskie. Z utworzonym w 1898 r. w Warszawie Stowarzyszeniem Techników Polskich, w którego ramach od 1906 r. funkcjonowało też Koło Architektów, związanych było kilkudziesięciu petersburskich inżynierów i architektów Polaków, którzy w ten sposób zdobyli doświadczenie organizacyjne przydatne w tworzeniu podobnych branżowych zrzeszeń na terenie Rosji.

W styczniu 1909 r. warszawskie KA wybrało swoich przedstawicieli do Stałej DAP oraz zwróciło się do działającego nad Newą, a obecnego na warszawskim spotkaniu w maju 1908 r., uznanego petersburskiego architekta Stefana Gałęzowskiego (1863–1944) z propozycją powołania w rosyjskiej stolicy miejscowego KA. 2/15 lutego tegoż roku Gałęzowski zorganizował w lokalu PTZSP w klasycystycznej kamienicy czynszowej Lichaczowa przy nab. Fontanki [Фонтанки p. наб.] 83 spotkanie architektów Polaków z Petersburga i okolic, w którym udział wzięło 29 osób. Podjęto wówczas decyzję o utworzeniu stołecznego KA. Na spotkaniu w kwietniu 1909 r. członek korespondent warszawskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości (TOnZP), malarz i konserwator zabytków Aleksander Borawski (1861–1942) wygłosił wykład „W sprawie opieki nad zabytkami przeszłości” oraz zaproponował członkom KA współpracę przy inwentaryzacji zabytków z reprezentowanym przez siebie, a powołanym do życia rok wcześniej, wówczas jeszcze nieformalnym Petersburskim Kołem Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości (PKTOnZP). Akces do tej akcji w zakresie identyfikacji polskich zabytków w zasobach stołecznych muzeów i instytucji zgłosili stołeczni architekci: Wiktor Sołomonowicz (ur. 1868) – Muzeum Szkoły Rysunków bar. Stieglitza, Ludomir Chojnowski (1880–1915) – Biblioteka Akademii Sztuk Pięknych, Karol Miller (1835–1920) – Muzeum Suworowskie i Muzeum Artylerii, inż. cywilny Józef Moszyński (1860–1914) – Biblioteka Sztabu Generalnego, K. Dunajewski – Muzeum Stajen Cesarskich i Muzeum Aleksandra III, Marian Lalewicz (1876–1944) – Ermitaż, oraz inż. cywilny i architekt [Lew P.?] Szyszko (1872–1943) – Teki Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732–1798).

Pierwsze oficjalne zebranie petersburskiego KA odbyło się jednak dopiero 24 października 1910 r. Podstawowymi zadaniami nowego zrzeszenia branżowego były zjednoczenie środowiska polskich architektów nad Newą oraz pośredniczenie w kontaktach z działającymi w rosyjskiej stolicy analogicznymi organizacjami i instytucjami branżowymi. Do zadań KA należeć też miały przede wszystkim inwentaryzacja polskich dzieł sztuki i zabytków nieruchomych oraz opieka nad nimi, w szczególności nad obiektami architektury. W drugiej kolejności planowano zająć się zbieraniem informacji i materiałów o zabytkach polskiej architektury na terenie Rosji (byłe ziemie I Rzeczypospolitej). Ważnym elementem pracy KA miała być również pomoc studentom Polakom kształcącym się w Petersburgu w zawodach architektoniczno-budowlanych, w tym stworzenie dla nich specjalistycznej biblioteki, a wreszcie ogłaszanie branżowych konkursów. Nie udało się jednak dotrzeć do statutu stowarzyszenia, które prawdopodobnie działało jako nieformalna sekcja PTZSP, choć w statucie tej ostatniej organizacji brak wzmianki na temat KA.

W skład pierwszego zarządu KA weszli: S. Gałęzowski, M. Lalewicz, Marian Peretiatkowicz (1872–1916), Witold Matuszewski (1879–1950) i Witold Minkiewicz (1880–1961). Jeszcze w 1909 r. koło porozumiało się z rosyjską delegacją na IX Międzynarodowy Kongres Architektów w Rzymie, która zgodziła się do swego 3-osobowego składu dokooptować polskiego przedstawiciela reprezentującego architektów Polaków działających w Rosji, o czym poinformowano warszawskie KA. Petersburskie stowarzyszenie stworzyło też własną bibliotekę w lokalu PTZSP. Fundusze na księgozbiór i jego utrzymanie zdobywano m.in. poprzez akcje charytatywne. Jedną z nich był zorganizowany 26 listopada 1909 r. wieczorek z udziałem polonijnych artystów, podczas którego zaprezentowano także fotografie i projekty architektoniczne.

Owocnie rozwijającą się współpracę z pozapetersburskimi stowarzyszeniami i instytucjami przerwał wybuch I wojny światowej. Niewiele niestety wiadomo na temat struktury, częstotliwości spotkań oraz działań piotrogrodzkiego KA, które po 1914 r. ograniczały się wyłącznie do terenu Petersburga i okolic. Nie udało się również ustalić, kiedy oficjalnie zakończyło swoją działalność, przyjąć jednak wypada, że nastąpiło to prawdopodobnie w 1918 r.

Petersburskie KA wspierało także powołane do życia w marcu 1915 r., nie bez własnej inspiracji, Kółko Architektoniczne Studentów Polaków w Piotrogrodzie. Powstało ono w celu „zdobywania niezbędnej wiedzy z zakresu sztuki polskiej, ze szczególnym uwzględnieniem architektury swojskiej we wszelakich jej odłamach, oraz gruntownego zaznajamiania się z potrzebami estetycznemi i praktycznemi budownictwa w Polsce” (Kalendarz Polski na rok zwyczajny 1917…, s. 49). Zadanie to realizowano poprzez inwentaryzowanie zabytków polskiej architektury, z uwzględnieniem sztuki ludowej i stosowanej, wdrażanie własnych koncepcji architektonicznych, organizację wspólnych dyskusji i odczytów, urządzanie oraz uczestnictwo w konkursach i wystawach, gromadzenie literatury i fotografii z dziedziny architektury, a wreszcie korzystanie z własnej biblioteki i fachowych periodyków. Nawiązano współpracę z podobnymi stowarzyszeniami w Królestwie Polskim.

Studenckie kółko pośredniczyło też w organizacji praktyk budowlanych na teranie Królestwa i tzw. guberni zachodnich oraz dbało o uczestnictwo w konkursach „z dziedziny budownictwa swojskiego”, przykładowo jego prace nagrodzone zostały w wileńskim konkursie na budkę wodomierniczą. Działalność kółka studenckiego sprowadzała się głównie do prac nad albumem rodzimych kompozycji architektonicznych oraz organizacji odczytów, w ramach których miały miejsce m.in. wystąpienia: O chacie polskiej” i „Planowanie gniazd sierocych” W. Borawskiego, „O ogniotrwałym budownictwie wiejskim” W. Sippki, „Gotyk polski” J. Borowskiego oraz „Architektura i mechanika budowlana” H. Wąsowicza. Zorganizowano także konkursy na znak KA i exlibris jego biblioteki, bramę wjazdową oraz dworek polski i kościółek na zlecenie Kazimierza Ramotowskiego z Suwalszczyzny, w których jurorami byli: S. Gałęzowski, M. Lalewicz i Alfons Gravier (1871–1953); tego ostatniego po wyjeździe do Warszawy zastąpił Józef Padlewski (1863–1943). Pierwszą nagrodę za projekt dworku otrzymał Władysław Borawski (1892–1970), drugą Józef Krupa, a trzecią Mieczysław Popiel, za projekt zaś kościółka pierwszą otrzymał Wacław Piotrowski, a drugą M. Popiel. Kolejny konkurs ogłosić miano w 1916 r. z inicjatywy Stanisława Glezmera (1853–1916) na projekt ufundowanego przezeń w Królestwie Polskim budynku tzw. gniazda sierocego. Znany jest jedynie skład zarządu Kółka z 1917 r. Tworzyli go związany z Wilnem inż. cywilny i architekt Stanisław Narębski (1892–1966) jako prezes, inż. cywilny i architekt W. Borawski, twórca petersburskich gmachów szpitalnych, jako sekretarz oraz pełniący obowiązki bibliotekarza W. Sippko. Sekretarz Kółka urzędował wówczas w siedzibie PKTOnZP przy ul. Kirocznej [Кирочная ул.] 34, m. 73.


Bibliografia:
Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 143–145; „Architekt” 1909, z. 6, s. 99, 100 (Delegacya Architektów Polskich), s. 100–104 (Pierwsze posiedzenie Delegacyi Architektów Polskich), s. 111 (Kronika. Koło Architektów w Petersburgu); „Dziennik Petersburski” 1909, nr 5, s. 2 (Koło architektów w Petersburgu), nr 10, 18 listopada/1 grudnia, s. 2 (wieczorek), 1910, nr 234, s. 3 (Z życia kolonji. Kółko Architektoniczne); „Dziennik Petrogradzki” 1916, nr 1771, 8/21 maja, s. 4 (Z życia kolonji. Kółko Architektoniczne Studentów Polaków); „Przegląd Techniczny” 1908, nr 24, 26, nr 52; Kalendarz Polski na rok zwyczajny 1917. Rocznik informacyjno-literacki i Księga Adresowa Polaków, zamieszkałych w Rosji. Wydane przy współudziale C.K.O. i P.T.P.O.W., Piotrogród 1917, s. 49, 50.