Jarkowski Witold / Ярковский Витольд Иванович (1875–1918), h. Korczak, pierwszy rosyjski dyplomowany inżynier awiacji, jeden z ojców naukowej „petersburskiej szkoły lotniczej” oraz przemysłu lotniczego w Rosji i Polsce, wynalazca i działacz społeczny.

Urodził się 4 kwietnia 1875 r. w Smoleńsku, tam też został 28 maja ochrzczony w Kościele katolickim. Rodzina Jarkowskich wywodziła się z Podola. Był synem Jana (1844–1902) i Heleny z Szendzikowskich (zm. 1919), którzy kultywowali patriotyczne tradycje. Miał pięcioro rodzeństwa, dwie siostry – Kazimierę (zm. ok. 1904), zamężną z inż. technologiem Aleksandrem Jaroniem, i Helenę (zm. ok. 1920), która po śmierci siostry wyszła za szwagra i zamieszkała z nim w Tallinie, oraz trzech braci: Aleksandra (zm. 1919), absolwenta Instytutu Technologicznego [Tехнологический институт] (IT), który po 30 latach pracy w zawodzie został duchownym, Władysława (zm. 1920 w Warszawie), chemika, absolwenta i wykładowcę IT, członka PPS aktywnego w rewolucji 1905 r., i Jana (1880–1929), osiadłego we Francji (1905) wybitnego neurochirurga.

Dziad Józef (zm. 1847) za udział w powstaniu listopadowym 1830 r. został pozbawiony praw szlacheckich. Ojciec, wychowanek moskiewskiego Aleksandrowskiego Korpusu Kadetów (1862), służył jako artylerzysta na Kaukazie (Czeczenia). W 1870 r. ukończył z odznaczeniem IT, interesował się wynalazczością oraz zagadnieniami związanymi z aeronautyką; m.in. wysunął hipotezę (1888) istnienia niewielkiego efektu termicznego zmieniającego orbity obiektów krążących wokół Słońca, znanego jako efekt Jarkowskiego. W latach 1874–1877 pracował na kolei moskiewsko-brzeskiej, od roku 1877 był kolejno naczelnikiem kolejowych warsztatów głównych w Moskwie, naczelnym dyrektorem Newskich Zakładów Mechanicznych w Petersburgu (1894–1897) oraz zastępcą dyrektora naczelnego (w latach 1895–1901 dyrektorował tam Władysław Żukowski [1860–1916]) utworzonego w 1873 r. Towarzystwa Akcyjnego Fabryk Malcewa [Брянский машиностроительный завод] (budowy maszyn) w pobliżu Briańska w gub. orłowskiej.

Jarkowski otrzymał domową edukację, w dzieciństwie oprócz polskiego i rosyjskiego przyswoił łacinę oraz francuski i niemiecki. W 1892 r. ukończył 3. Moskiewski Korpus Kadetów [3-й Московский кадетский корпус] z jedną z najwyższych lokat i wstąpił na Wydział Mechaniczny IT. Był członkiem polskiego kółka studenckiego. Po ukończeniu IT w 1897 r. podjął pracę przy budowie cukrowni pod Warszawą. Następnie został asystentem dyrektora w pierwszej środkowoeuropejskiej wytwórni cementu portlandzkiego uruchomionej w 1857 r. w Grodźcu koło Będzina przez rodzinę Ciechanowskich. W 1903 r. otworzył w Warszawie własne przedsiębiorstwo, w którym budował m.in. piece opalane ekskrementami dostarczane do Charkowa i Taganrogu. W tym też czasie opatentował swój pierwszy wynalazek (automatyczna smarownica działająca dzięki sile odśrodkowej). W 1905 r. został członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Partyjne wydawnictwa, ulotki i broń znaleziono podczas rewizji w jego mieszkaniu przy ul. Królewskiej 29a/10, gdzie mieszkał wraz z matką. Był autorem wielu pamfletów politycznych oraz patriotycznych utworów w jęz. polskim i rosyjskim, nie należał jednak do aktywnych konspiratorów. W tym czasie zetknął się z Feliksem Dzierżyńskim (1877–1926), który z ramienia Socjal-Demokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) kierował akcją rewolucyjną w Warszawie. Aresztowany w październiku 1905 r. karę więzienia odbywał w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej (w sąsiedniej celi przebywał Dzierżyński), który opuścił za poręczeniem w 1908 r. Wyjechał wówczas do Niemiec, we Frankfurcie nad Menem podjął pracę jako inżynier w specjalizującym się w wodociągach i kanalizacji Biurze Technicznym Williama H. Lindleya, z którym współpracował już w latach 1903–1905. W tym samym roku rozpoczął samodzielne studia w zakresie teorii lotu (interesowała go zwłaszcza aerodynamika eksperymentalna oraz technologia materiałów lotniczych), które zaowocowały pracami naukowo-technicznymi w zakresie teorii śmigła; opracował m.in. metodę obliczenia optymalnego kąta ustawienia łopat śmigłowca.

Jesienią 1909 r. Jarkowski związał się z powstałym wówczas przy warszawskim Stowarzyszeniu Techników „Kołem Awiatorów” – pierwszym kółkiem lotniczym w Królestwie Polskim. W tym aktywnie zaangażowanym w budowę konstrukcji lotniczych środowisku nawiązał wiele kontaktów, m.in. z założycielem koła Władysławem Umińskim (1856–1954) oraz pionierem polskiego lotnictwa szybowcowego Czesławem Tańskim (1863–1942). Publikował w „Gazecie Warszawskiej” i „Tygodniki Ilustrowanym”, a na łamach „Poradnika Językowego” jako pierwszy podjął próbę opracowania polskiego słownika podstawowych pojęć lotniczych. Z końcem 1909 r. przyjechał do Petersburga, do brata Władysława, u którego mieszkali już jego matka i osierocony syn. Brat pracował jako asystent na Wydz. Chemicznym IT oraz kierował laboratorium w zakładach utylizacji i przetwórstwa kości, których dyrektorem wykonawczym był Stanisław Glezmer (1853–1916). W krótkim czasie Jarkowski wygłosił w rosyjskiej stolicy ok. 20 odczytów związanych z lotnictwem i technologiami lotniczymi, m.in. 29 października o osiągnięciach lotnictwa w Cesarskim Wszechrosyjskim Aeroklubie i 10 grudnia „O żeglarstwie powietrznym” w siedzibie Polskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych.

Wiosną 1910 r. wyjechał do Paryża, gdzie w 1911 r. ukończył z pierwszą lokatą jako pierwszy Polak i obywatel Cesarstwa Rosyjskiego nowo utworzoną École Supérieure d’Aéronautique (aktualnie także et des Constructions Mécaniques). Otrzymał tytuł „inżyniera-mechanika aeronautyki”, stając się jednocześnie pierwszym dyplomowanym inżynierem aeronautyki w Rosji. W trakcie studiów kontynuował badania nad teorią wiropłata. Wierząc w przyszłość tego rozwiązania, polemizował skutecznie ze Stefanem Drzewieckim (1844–1938), m.in. ogłoszonym w „Téchnique Aéronautigue” (1910–1911) dwuczęściowym artykule Les lois de la résistance des matériaux comme base pour le choix des éléments de l’ hélice sustentatrice [Prawa wytrzymałości materiałów jako podstawa wyboru elementów wirników nośnych]. Była to pierwsza próba wypracowania naukowych metod obliczania wirników nośnych i optymalizacji ich konstrukcji. Po ukończeniu studiów wrócił na krótko do Królestwa Polskiego. Rozpoznawszy tamtejsze środowisko związane z Warszawskim Towarzystwem Lotniczym i wytwórnią samolotów „Awiata”, nie widząc dla siebie przyszłości, podjął decyzję o powrocie do Petersburga. W kolejnych latach współpracował jednak regularnie z założonym w 1911 r. przez inż. Zygmunta Deklera (ok. 1880–1920) warszawskim pismem „Lotnik i Automobilista”. W tym samym roku na łamach „Przeglądu Technicznego” ogłosił Zarys budowy sterowców (nr 49–52).

Nad Newą w latach 1911–1914 opublikował ok. 20 prac z zakresu torii i techniki awiacji, w tym Планеры [Szybowce] (Санкт-Петербург 1912) oraz monumentalne Воздухоплавание. Теория и техника. Ч.1. Основные положения. [Żegluga powietrzna. Teoria i technika. Cz. 1: Podstawowe założenia] (tamże, 1912), Ч. 2. Аэростаты [Cz. 2: Aerostaty] (tamże, 1913). Zaplanowany trzeci tom monografii poświęcony aparatom latającym Воздухоплавание. Летательные аппараты [Aeronautyka. Aparaty latające] nie ukazał się drukiem ze względu na wybuch I wojny światowej (1914). Podjęta w 1920 r. przez brata próba wydania tej pionierskiej książki w jęz. polskim także się nie powiodła. Opracował też wiele haseł do wydawanej wówczas w Petersburgu „Encyklopedii Technicznej”. Jednocześnie od września 1911 r. prowadził w IT zajęcia z aeronautyki w ramach fakultatywnego Kursu Żeglugi Powietrznej, a od 1913 r. objął po koledze z czasów paryskich prof. Gieorgiju A. de Bothezartcie (1882–1940) wykłady w Oficerskiej Szkole Żeglugi Powietrznej [Офицерскaя воздухоплавательнaя школa], w latach 1915–1918 zaś wykładał po prof. Wasiliju F. Najdenowie (ur. 1864) konstrukcję i projektowanie samolotów na Wydziale Budowy Okrętów w Piotrogrodzkim Instytucie Politechnicznym [Петроградский Политехнический институт] (IP). Tam też pracował nad dziełem „Теория полета” [Teoria lotu]. Trafił do powołanego w 1917 r. zespołu opracowującego strukturę organizacyjną i programy nauczania Wydziału Lotniczego i Laboratorium Aerodynamicznego IP. W tym samym roku znalazł się też w zespole opracowującym pod kierunkiem W. F. Najdenowa program kształcenia dla nowo organizowanego Wydziału Żeglugi Powietrznej Mikołajewskiej Akademii Inżynieryjnej [Николаевская инженерная академия].

Był członkiem Warszawskiego Stowarzyszenia Techników, członkiem zwyczajnym (1912), a w latach 1913–1918 sekretarzem elitarnego Oddziału Floty Powietrznej przy powołanym w 1904 r. Komitecie Nadzwyczajnym dla Wzmocnienia Floty Morskiej z Darowizn Społecznych, członkiem utworzonego w 1880 r. VII Oddziału (Żeglugi Powietrznej) działającego od 1866 r. prestiżowego Cesarskiego Wszechrosyjskiego Towarzystwa Technicznego (CWTT), w którego periodyku „Technika Żeglugi Lotniczej” [Техника Воздухоплавания] wiele publikował jako członek jego kolegium redakcyjnego. Wydał tam m.in. obszerne opracowanie Очерки современного aвиастроения [Przegląd współczesnych konstrukcji lotniczych] (1912, nr 2–3). Od 1912 r. był też członkiem zwyczajnym powołanego do życia w 1908 r. Cesarskiego Wszechrosyjskiego Aeroklubu (CWA), od 1913 r. wchodził w skład jego Komitetu Naukowo-Technicznego, a potem także Komitetu Sportowego. W marcu 1912 r., występując z ramienia VII Oddziału CWTT na II Wszechrosyjskim Zjeździe Żeglugi Powietrznej, wygłosił wykład „Porównanie trajektorii i barogramu lotu samolotu”. Był też w komitecie przygotowawczym oraz sekretarzował III Zajazdowi, który odbył się wiosną 1914 r. w Petersburgu – tam z kolei wygłosił referat „Podstawy oceny samolotów z punktu widzenia ich własności aerodynamicznych”. Reprezentował Rosję na Międzynarodowych Kongresach Żeglugi Powietrznej w Paryżu (1912) i Gandawie (1913) oraz uczestniczył w Międzynarodowych Wystawach Lotniczych, m.in. w Moskwie (1912) i Petersburgu (1914). Ze względu na zdrowie nie mógł zdobyć uprawnień pilota, często jednak latał jako pasażer. M.in. wielokrotnie podróżował balonem z byłym rewolucjonistą, członkiem CWA Nikołajem A. Morozowem (1854–1946).

Latem 1913 r. po rezygnacji wybitnego konstruktora Igora I. Sikorskiego (1889–1972), którego poznał w 1912 r., kandydował Jarkowski bez powodzenia na stanowisko „inżyniera lotniczego i aeronautycznego” Służby Łączności Marynarki Wojennej we Flocie Bałtyckiej. W październiku tegoż roku został kierownikiem biura konstrukcyjnego i udziałowcem budującego płatowce Petersburskiego Towarzystwa Akcyjnego Władimira A. Liebiediewa (1879–1947) [Санкт-Петербургское Товарищество В. А. Лебедев и Кo], które pod jego kierunkiem stało się drugą co do wielkości spółką akcyjną w Rosji, dysponując w 1915 r. najlepszym w kraju biurem konstrukcyjnym. Wiosną 1914 r. awansował u Lebiediewa na dyrektora pierwszych w Rosji zakładów produkcji wielkoseryjnej samolotów mieszczących się na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров] oraz od czerwca 1914 r. na Komendanckim Aerodromie (we wrześniu 1915 r. uruchomiono tam także wydział produkcji śmigieł), a produkujących m.in. samoloty bojowe typu „Deperdussin” oraz „Voisin” oraz rosyjską wersję niemieckiego dwupłatowca typu „Albatros”. Skonstruował i wdrożył do produkcji model samolotu typu Lebied’ [Łabędź] o numerach od 4 do 14 (Grand) [Лебедь–4 – Лебедь–14]. W 1915 r. uruchomił produkcję osprzętu i przyrządów lotniczych. Zaprojektował też nowe zakłady lotnicze w Taganrogu i Jarosławlu nad Wołgą. W listopadzie 1915 r. odszedł od Lebiediewa i został dyrektorem specjalizujących się w produkcji „latających łodzi” i należących do Siergieja S. Szczetinina zakładów Pierwszego Rosyjskiego Towarzystwa Lotniczego [Первое российское товарищество воздухоплавания С. С. Щетинин и Ко], które opuścił wybitny konstruktor Dmitrij P. Grigorowicz (1883–1938). W kwietniu 1916 r. objął stanowisko dyrektora znacznie większych piotrogrodzkich Rosyjsko-Bałtyjskich Zakładów Wagonowych [Русско-Балтийский вагонный завод], potem także Lotniczych [Русско-Балтийский вагонный воздухоплавательный завод] znanych jako „Awiabałt”. Produkujące początkowo wagony zakłady zostały przeniesione nad Newę z Rygi i od 1908 r. produkowały tam samochody, od 1913 r. przy nab. Strogonowa [Строгоновская наб.] (obecnie nab. Uszakowa [Ушаковская наб.]) także wielosilnikowe samoloty bombowe. Współpracował tam z zespołem I. Sikorskiego, który stał na czele biura konstrukcyjnego zakładów od 1912 r. Uczestniczył w organizacji seryjnej produkcji pierwszego na świecie czterosilnikowego samolotu bombowego – dwupłatowca „Ilja Muromiec” [С-22 Илья Муромец]. Zmodernizował stare oraz zbudował nowe oddziały umożliwiające realizację pełnego cyklu produkcyjnego; kierownictwo produkcji zakładu nad Wielką Newką powierzył swojemu studentowi Nikołajowi N. Polikarpowowi (1892–1944), później radzieckiemu asowi lotnictwa myśliwskiego. Czerpiąc z doświadczeń anglosaskich, wdrażał wreszcie nowoczesne metody organizacji produkcji. Od stycznia 1917 r. zmagał się silną ręką ze strajkami, czym naraził się Komitetowi Zakładowemu.

Jako stary socjalista do rewolucji październikowej 1917 r. odniósł się jednak przychylnie. W lutym 1918 r. został członkiem Komitetu Technicznego Dowództwa Wojenno-Powietrznej Floty Armii Czerwonej. Podejmował działania w celu ratowania piotrogrodzkiego przemysłu lotniczego, skazanego na likwidację decyzją Najwyższej Rady Gospodarki narodowej [Высший совет народного хозяйства] z 12 lipca 1918 r. Sprzeciwił się rozporządzeniu o likwidacji „Awiabałtu” z 15 lipca tegoż roku.

Nocą 7 sierpnia 1918 r. na mocy rozporządzenia tzw. trójki Trybunału Rewolucyjnego Rejonu Piotrogrodzkiego uzbrojeni członkowie Komitetu Zakładowego Rosyjsko-Bałtyckich Zakładów Lotniczych wtargnęli do mieszkania Jarkowskiego. Pobiwszy konstruktora na oczach rodziny, dokonali przeszukania, po czym odstawili go do twierdzy Pietropawłowskiej w ręce funkcjonariuszy Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy [Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией, спекуляцией и преступлениям по должности] (WCzK). Prośbę o jego uwolnienie skierowały do szefa piotrogrodzkiej WCzK oraz komisarza spraw wewnętrznych obwodu północnego RFSRR Mojsieja S. Urickiego (1873–1918) władze IT i IP, dowództwo Floty Bałtyckiej, Sztab Okręgu Wojskowego oraz Komisja ds. Ewakuacji Piotrogrodzkich Przedsiębiorstw. Jednakże 30 sierpnia tego roku Uricki został zabity, Jarkowskiego zaś rozstrzelano 3/16 października w grupie zakładników oskarżonych o sabotaż. Miejsce jego pochówku nie jest znane.

W latach 1909–1910 zamieszkiwał z żoną Jadwigą w centrum miasta w zaułku Maneżowym [Манежний пер.] 2, a następnie przy ul. Znamieńskiej [Знаменская ул.] (obecnie ul. Wosstanija [Восстания ул.]) 16 (1911). Od 1913 r. mieszkał obok brata Władysława w rejonie Admiraltiejskim przy prosp. Klinskim [Клинский пр.] 2, od 1915 r. w rejonie Piotrogrodzkim pod adresem ul. Miłosierdija [Милосердия ул.] 3. Od 1917 r. jako jego adres występuje ul. Tieriajewa [Теряева ул.] (potem ul. Wsiewołoda Wiszniewskiego [Всеволода Вишневского ул.]) 21 tożsama z ul. Miłosierdija. Na fasadzie tego domu uczczony jest pamiątkową tablicą słynny radziecki lotnik i pilot doświadczalny Walerij P. Czkałow (1904–1938).

Z pierwszego małżeństwa z Ludwiką Zawitniewicz (zm. ok. 1910) pozostawił syna Henryka (1902–1984), ożenionego z Henryką Romanowską (ur. 1911), ochotnika w 7. Eskadrze Myśliwskiej im. T. Kościuszki w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. Z drugiego związku z Wandą Dorotą Gliwic (1882–1964) miał córkę Florentynę Halinę (zm. 1929). Po jego śmierci wdowa z dziećmi i rodziną szwagra Władysława wyjechała zimą 1920 r. do Warszawy, zabierając rękopiśmienną spuściznę po Janie i Wiktorze, którego petersburską bibliotekę rozgrabiono. Archiwalia te zostały unicestwione w mieszkaniu przy ul. Nowy Świat 16 podczas powstania warszawskiego 1944 r. Fragmenty pism Jarkowskiego ukazywały się drukiem do II wojny światowej w poznańskim ilustrowanym piśmie „Polska Flota Powietrzna”, np. Teorja lotu (1920, nr 6–8).

W roku 1931 odznaczony został pośmiertnie Krzyżem Niepodległości. W okresie komunizmu wykluczony był z kart historii lotnictwa Rosji i Polski. Postać Jarkowskiego pojawia się w powieści Przedwiośnie Stefana Żeromskiego (1864–1925), który go dobrze znał, w rozdziale Wiatr od Wschodu.

Bibliografia:
Witold Jarkowski, 13 XII 2015, w: Blog Bolesława Stawickiego, http://boleslawstawicki.blogspot.com/2015/12/witold-jarkowski.html [dostęp: 18 VII 2017]; E. Jungowski, O pionierach polskiej myśli lotniczej, Warszawa 1967 (fot.); J. Samójłło, Jarkowski Jan, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962–1964, t. X, s. 619, 620 (bibliografia); В. Р. Михеев, С. Янушевский, Витольд Иванович Ярковский. 1875–1918, Москва 2007; S. Januszewski, V. R. Mikheyev, Witold Jarkowski (1875–1918). Inżynier aeronauta – pionier lotnictwa, pod red. S. Januszewskiego, Wrocław 2006 (bibliografia, w tym wykaz prac Jarkowskiego i fot.); „Dziennik Petersburski” 1909, nr 24, s. 3; K. Filipowski, Witold Jarkowski (wspomnienie i fot.), „Lot. Czasopismo poświęcone zagadnieniom lotnictwa i żeglugi powietrznej” 1922, R. II, nr 1.