Jankowski Czesław Tomasz Ignacy / Янковский Чеслав Карлович (1857–1929), h. Jastrzębiec (właśc. Boleścic), poeta, publicysta, dziennikarz, tłumacz literatury pięknej, krytyk teatralny i literacki, działacz polityczny i społeczny, używał pseudonimów i kryptonimów Ar, Aramis, C., c.j., Cz. J., Czesław, Cześnik Jastrzębczyk, Jan Ligenza, Ligenza, Litwin, Ławczes, C. Marwicz, Oszmianczuk, Jan Kanty Skierka, Skierka, Stenio, Przygodny, van der Meer i in., z Petersburgiem związany na przełomie XIX i XX w.

Urodził się 8/21 grudnia 1857 r. w Polanach (pow. oszmiański gub. wileńskiej; obecnie obw. grodzieński na Białorusi). Był jedynym dzieckiem Karola (1827-1887) i Wandy z Benisławskich h. Pobóg, którzy pochodzili z rodzin osiadłych na Kresach od pokoleń. Edukację podstawową pobierał w domu u szwajcarskiego guwernera, wspieranego przez matkę, która dbała o zaznajomienie syna z osiągnięciami literatury polskiej. W latach 1870–1877 uczył się w Mitawie (obecnie Jełgawa na Łotwie) w gimnazjum klasycznym z niemieckim językiem wykładowym. Kładziono tam nacisk na nauczanie języków obcych (zwłaszcza starożytnych), poznanie kultury antycznej, oferowano też dostęp do niemieckich wydań literatury emigracyjnej oraz do teatru amatorskiego. Studia wyższe w zakresie filologii rosyjskiej podjął na wydziale filologiczno-historycznym Uniwersytetu Warszawskiego (1877–1879), a kontynuował je na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego (1879–1882).

Debiut poetycki Jankowskiego przypadł na 1876 r., gdy w „Biesiadzie Literackiej” (nr 28, s. 442) opublikował inspirowany twórczością Władysława Syrokomli (właśc. Ludwik Kondratowicz, 1823–1862) utwór Piosnki i ludzie. Pierwszy tomik jego poezji ukazał się trzy lata później (Poezje. Zeszyt I, Warszawa 1879), a po nim kolejne: Poezje. Zeszyt II (Kraków 1881), Z pieśni Litwina (Kraków 1881), Poezje. Zeszyt III (Warszawa 1884), Capriccio. Cykl arabesek (Kraków 1889), Rymów nieco (Kraków 1892), Wybór poezji (Warszawa 1897) i in. Był poetą dość wszechstronnym, pisał sonety, ballady, gawędy, poetyckie obrazki sceniczne, liryki refleksyjne i patriotyczne, arabeski. Nigdy nie zerwał z tworzeniem liryki, ale ostatnim zbiorkiem była Quasi una fantasia (Warszawa 1916). Wiersze Jankowskiego cieszyły się sporą popularnością wśród czytelników, choć budziły co najwyżej umiarkowany entuzjazm krytyków. Zapewniły mu trwałe miejsce w historii literatury polskiej, jednakże wyłącznie jako przykład typowego reprezentanta epoki, a nie uniwersalnego twórcy. Motywy petersburskie są w nich ledwie obecne (wyjątkiem jest wiersz Idylla, w którym podmiot liryczny mówi do czytelnika: „Kiedy spleen cię rozpaczy ogarnie, / Pójdź no przejść się po Newskim Prospekcie”), natomiast wyraźna jest inspiracja twórczością słynnego nadnewskiego literata i publicysty Wiktora P. Burenina (1841–1926). Jankowski miał także pewne zasługi jako tłumacz poezji i dramatu z języków niemieckiego, francuskiego, czeskiego i rosyjskiego.

Niedługo po ukończeniu studiów wyższych rozpoczął działalność publicystyczną. Po epizodzie w „Bibliotece Warszawskiej” w latach 1883–1886 pracował w „Kurierze Warszawskim”. W tym okresie wyspecjalizował się w felietonistyce, czego wyrazem były felietony teatralne oraz z zagranicy, zebrane później w dwa zbiory: Z notatek turysty (1892), Po Europie. Kartki z podróży (1893). Następnie pracował w „Kurierze Codziennym”, gdzie w latach 1890–1893 pełnił funkcję sekretarza redakcji. Współpracował również z wieloma czasopismami warszawskimi: „Ateneum”, „Słowo”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” i „Tygodnik Powszechny”.

Petersburski akcent działalności publicystycznej Jankowskiego pojawił się już w 1884 r., gdy nawiązał współpracę z nowo powstałym stołecznym tygodnikiem „Kraj” (zrazu luźną, a od 1890 r. ścisłą jako warszawski korespondent pisma, występujący pod pseudonimem Cześnik). W sierpniu 1899 r. objął na siedem miesięcy fotel zastępcy redaktora, by w latach 1902–1904 stać się pod częstą nieobecność Erazma Piltza (1851–1929) faktycznym kierownikiem gazety (formalnie pozostawał sekretarzem redakcji). Po latach wspominał: „od Piltza nauczyłem się dziennikarstwa, a wśród atmosfery «Kraju» myślenia kategoriami politycznymi” (cyt. za: I. Fedorowicz, W służbie…, s. 33). O redaktorze petersburskiego tygodnika pisał: „nieskończenie wiele zawdzięczam [mu] dziennikarskiego wyrobienia tudzież dowodów szczerej i trwałej przyjaźni. Wzajemnej!” (Z czeczotkowej szkatułki. Odgłosy ginącego świata, Wilno 1926, s. 37). Szczególnie wysoko cenił ideowego przywódcę pisma Włodzimierza Spasowicza (1829–1906). „W niezliczonych okazjach nie zawiodła nigdy postępowość wspaniałego intelektu Spasowicza. I to w najróżnorodniejszych dziedzinach zarówno życia umysłowego, jak społecznego – i politycznego” (tamże, s. 38) – oceniał. Nie przeszkodziło mu to rychło po rozstaniu z petersburskim tygodnikiem poddać krytyce jego linię polityczną. Uczynił to w obszernej broszurze Z powodu uroczystości wileńskiej. Głos jednego z wielu (Lwów 1905), będącej protestem przeciwko antypatriotycznej postawie ziemian polskich uczestniczących w uroczystości odsłonięcia 10/23 września 1904 r. w Wilnie pomnika carycy Katarzyny II (1729–1796).

Miarodajną próbką bogatego gatunkowo dorobku pisarskiego Jankowskiego był zbiór Na marginesie literatury. Szkice i wrażenia (Kraków 1906). Wśród przedrukowanych tam materiałów znalazł się felieton Wczasy petersburskie (tamże, s. 410–416), ujawniający dobre rozeznanie w życiu elit miasta nad Newą, a zarazem dowodzący daru obserwacji, poczucia humoru i erudycji autora. Ważnym tropem kontaktów Jankowskiego z nadnewską Polonią jest wydrukowanie w oficynie Kazimierza Grendyszyńskiego (1864–1906) amatorskiego, lecz fundamentalnego studium Powiat oszmiański. Materiały do dziejów ziemi i ludzi (Petersburg 1896–1900, cz. 1–4). W ten sposób pracą z zakresu historii i etnografii Wileńszczyzny zapisał się w dziejach Księgarni Polskiej w Petersburgu. Północnej Stolicy nie darzył jednak sympatią, co w jednym z listów odnotował E. Piltz, demaskując jego „wstręt do Petersburga i tęsknotę do najprędszego odlotu” (cyt. za: R. Jurkowski, Czesław Jankowski jako…, s. 20, przypis). Wiadomo, że w 1904 r. mieszkał tam w hotelu Astoria przy ul. Morskiej [Морская ул.] 39–12.

Osiadłszy tego samego roku w Wilnie, Jankowski zaangażował się w tworzenie „Kuriera Litewskiego”, dziennika polityczno-społeczno-literackiego, powstałego na fali liberalizacji polityki caratu i kierującego przekaz do audytorium guberni północno-zachodnich. Począwszy od nr. 77 gazety (1/13 grudnia 1905 r.), prowadził ją jako redaktor. Pod jego kierownictwem dziennik stał się organem krajowców (tj. rzeczników odrębności Litwy i Białorusi od Królestwa Polskiego), niechętnych narodowej demokracji oraz głoszących hasła tolerancji narodowościowej; w sferze społecznej reprezentował poglądy ziemiaństwa kresowego. Występując z reguły pod pseudonimami C. Marwicz lub Ligenza, Jankowski nadawał ton wystąpieniom „Kuriera Litewskiego”, który znalazł się wśród najzasobniejszych w informacje dzienników polskich wszystkich zaborów. Jego stałym petersburskim korespondentem był Józef Kuczyński (1871–1931), prawnik, a w przyszłości minister spraw zagranicznych II RP. Wysoką ocenę literackiej strony dziennika sformułował m.in. Bolesław Prus (1847–1912). Jankowski kierował nim do 18 kwietnia 1907 r., gdy ustąpił trapiony konfliktem z wydawcą biskupem wileńskim Edwardem Roppem (1851–1939) i ostrą polemiką z organami endeckimi. Nie oznaczało to jego rozbratu z dziennikarstwem. Rychło bowiem wystąpił w podwójnej roli wydawcy-redaktora założonego przez siebie w Wilnie tygodnika „Głos Polski”. Pierwszy numer nowego pisma, które przetrwało ledwie pięć tygodni, ukazał się 2/15 czerwca 1907 r. Rozwijany przez nie program polityczny nie znalazł jednak wielu zwolenników i Jankowski zrezygnował z utrzymywania kosztownego przedsięwzięcia. Cennym źródłowo podsumowaniem eksperymentów wydawniczych w Wilnie jest jego książka W ciągu dwóch lat. Przyczynek do dziejów prasy polskiej na Litwie (Warszawa 1908).

Wileńskiej aktywności publicystycznej Jankowskiego towarzyszyło zaangażowanie w życie publiczne, w charakterze zarówno działacza społecznego, jak i polityka. Był autorem apelu z 28 stycznia/11 lutego 1906 r. o zgłaszanie kandydatów do Komitetu Budowy Pomnika Adama Mickiewicza (1798–1855) w Wilnie, którego prezesem został w niedalekiej przeszłości. W marcu tegoż roku hr. Siergiej S. Tatiszczew (1872–1915), p.o. generał gubernator, odmówił zgody na zbieranie składek na ten monument, wskutek czego inicjatywa upadła. Jako członek Rady ds. teatralnych Jankowski położył zasługi w dziele wskrzeszenia Teatru Polskiego w Wilnie skutecznie lobbując u generała gubernatora ks. Piotra D. Swiatopołka-Mirskiego (1857–1914) na rzecz zezwolenia na stałe występy zespołu polskiego. Jesienią 1906 r. przyczynił się również do powołania w Wilnie Towarzystwa Przyjaciół Nauk, choć nie wszedł w skład zarządu nowo powstałej instytucji. W kolejnych latach pozostawał jednak jej członkiem, ofiarodawcą, a także życzliwym „recenzentem” prasowym. Wskrzesił także wydawany w dobie przedpowstaniowej „Kalendarz Wileński” (1906). Jego działalność spotkała się na początku z uznaniem, skoro z powodzeniem kandydował z pow. oszmiańskiego do I Dumy Państwowej jako reprezentant kurii ziemiańskiej. W ogólnorosyjskim parlamencie sekretarzował Kołu Posłów Polaków z Litwy i Rusi. W wyborach do drugiej kadencji Dumy nie zyskał natomiast wystarczającego poparcia. Najpełniej swój stosunek do reformy ustrojowej Imperium Rosyjskiego wyraził w broszurze Co to jest konstytucja (Wilno 1905), przez którą przebija przekonanie, że dobrodziejstwa ustawy zasadniczej ujawnią się dopiero, gdy jej ideałami przesiąkną zwykli ludzie.

Niepowodzenia wydawnicze przypieczętowały decyzję o przenosinach Jankowskiego do Warszawy w końcu 1907 r. Kilkuletni pobyt nad Wisłą wypełniała intensywna praca dziennikarska i publicystyczna dla kilku tytułów: „Słowa”, „Świata”, „Kuriera Warszawskiego”, „Tygodnika Ilustrowanego”, „Wsi Ilustrowanej” i „Prawdy”. Mimo oddalenia, utrzymywał ścisły kontakt z wileńskim środowiskiem twórców kultury, choć praktycznie nie udzielał się na niwie dziennikarskiej (z wyłączeniem incydentalnej współpracy z „Przeglądem Wileńskim”). W tym czasie dał się poznać jako sympatyk narodu i kultury białoruskiej, a jednocześnie krytyk nacjonalizmu litewskiego. Pod wpływem wydarzeń 1914 r. (zaostrzenie sytuacji politycznej, a następnie wybuch I wojny światowej) dokonał radykalnej zmiany poglądów na polską sprawę narodową, co znalazło najpełniejszy wyraz w opublikowanych wówczas dwu broszurach: Naród polski i jego ojczyzna. Zarys realnej polityki narodowej oraz Polska etnograficzna. Zarys popularnohistoryczny. Wypowiadając się w nich przeciwko tzw. idei jagiellońskiej, argumentował za rezygnacją z Kresów i skupieniu się na terytorium etnograficznym – po to, by skutecznie bronić się przed nacjonalizmami rosyjskim i niemieckim. W październiku 1914 r. podjął kolejną próbę wydawania własnym sumptem pomyślanego pierwotnie jako miesięcznik „Przeglądu Warszawskiego”. Inicjatywa ta upadła jednak już po piątym numerze z lutego 1915 r. Pierwsze lata okupacji opisał w przejmującym dzienniku prowadzonym z myślą o publikacji – Z dnia na dzień. Warszawa 1914 – 1915 Wilno (Wilno 1923). W tym czasie sporadycznie pisał do krakowskiego „Głosu Narodu”. We wrześniu 1918 r. nawiązał współpracę jako kierownik działu kulturalnego z „Godziną Polski” (gazetą subsydiowaną przez niemieckie władze okupacyjne), co spotkało się z powszechnym potępieniem i wywołało ostracyzm. Tłumaczył się z tego epizodu w broszurze Na ostrzu sprawiedliwości (Warszawa 1918).

W Wilnie Jankowski pojawił się wkrótce po odbiciu miasta z rąk bolszewików w kwietniu 1919 r. i po raz pierwszy w życiu objął posadę w administracji państwowej, jako kierownik Wydziału Prasowego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich. Jednym z jego obowiązków było monitorowanie ukazujących się wydawnictw prasowych. Przez pewien czas przewodniczył tzw. Komitetowi Pasa Neutralnego – organowi polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, przygotowującego dla Ligi Narodów dokumentację dotyczącą Wileńszczyzny, do której pretensje rościli sobie Litwini. Mimo obowiązków służbowych nie zrezygnował całkowicie z aktywności publicystycznej. Po raz kolejny podjął także próbę wydawania własnego tytułu – „Tygodnika Wileńskiego” z Kazimierzem Rutskim (1867–1945), księgarzem i wydawcą, jako oficjalnym redaktorem. Pismo miało profil polityczno-informacyjny i cieszyło się poparciem władz, jednakże w związku z trudnościami finansowymi wyszło jedynie pięć jego numerów. Nie chcąc utracić kontaktu ze słowem drukowanym, Jankowski nawiązał współpracę z „Naszym Krajem” i jego kontynuatorem – „Gazetą Krajową”. Oba tytuły propagowały program federacyjny i ze zrozumieniem odnosiły się do umiarkowanych aspiracji Litwinów i Białorusinów. Lansowany przez niego program polityczny był już wtedy uznawany za anachroniczny i nieprzystający do aktualnych warunków. W 1922 r. zamknął krótki rozdział kariery urzędniczej.

Ostatecznie związał się z konserwatywną gazetą „Słowo” pod redakcją Stanisława Cata-Mackiewicza (1896–1966), w której kierował dodatkiem „Przegląd Tygodniowy Życia Kulturalnego i Obyczajowego”. Na łamach „Słowa” rozwijał całą paletę form dziennikarskich i poruszał najróżniejsze tematy, ale największą estymą cieszył się jego coniedzielny felieton satyryczny Przechadzki po Wilnie, drukowany od czerwca 1924 r. do grudnia 1925 r. (dodatkowy odcinek ukazał się w 1927 r.) i podpisywany pseudonimami Jan Kanty Skierka lub Skierka z Inturek. Nie rezygnował także z uprawiania krytyki teatralnej.

O zaangażowaniu w sprawy lokalne świadczą dobitnie starania Jankowskiego o wzniesienie w Wilnie pomników wielkich twórców literatury: W. Syrokomli i A. Mickiewicza. Pierwsza inicjatywa została zablokowana, natomiast drugiej nie zrealizowano z powodu przedłużających się konfliktów między zwolennikami różnych projektów i wybuchem II wojny światowej (1939). Był m.in. prezesem utworzonego w 1925 r. wileńskiego oddziału Związku Zawodowego Literatów Polskich oraz Syndykatu Dziennikarzy Wileńskich. Miłość do miasta nad Wilją przebija przez wiele jego publikacji wydawanych na miejscu, w tym w okolicznościowych broszurach z 1927 r.: O Słowackim oraz Gościom Wilna ku pamięci, wydrukowanej z okazji uroczystości koronacji obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej. Ważnym świadectwem rozwoju teatru, literatury i prasy wileńskiej w latach 1905–1925 był zredagowany przezeń Almanach literacki (1926), zawierający biogramy 45 autorów wraz z fragmentami ich utworów. 2 czerwca 1926 r., w pięćdziesiątą rocznicę debiutu literackiego Jankowskiego w wileńskiej „Lutni” odbył się poświęcony mu wieczór muzyczno-literacki. Właściwe obchody jubileuszu miały miejsce 2 października. Wydarzenie odbiło się echem w polskiej prasie.

Z zawartego w 1886 r. małżeństwa z Marią Jasieńską miał dwie córki: Ewę (1889–1902) i Irenę, późniejszą drugą żonę Marcelego Szaroty (1876–1951), historyka, dyplomaty i publicysty, sportretowaną w 1918 r. przez Stanisława Ignacego Witkiewicza (1885–1939). Niedługo przed śmiercią ożenił się z Jadwigą z Andrzejewskich.

Zmarł 6 października 1929 r. na raka żołądka. Pochowany został w Wilnie na Starej Rossie, na tzw. Górce Literackiej (sektor 5a, miejsce 6). Łacińska inskrypcja na grobie głosi qui numquam / quievit quiescit (który nigdy nie spoczywał, ten spoczywa). Odsłonięty w 1933 r. pomnik nagrobny wyrzeźbił Bolesław Bałzukiewicz (1879–1935).

„Za wybitne zasługi oddane Ojczyźnie na polu literatury i pracy narodowej” Jankowski został odznaczony Orderem Polonia Restituta (1926). Za broszurę Wrażenia rumuńskie (Wilno–Warszawa 1927) był odznaczony także Krzyżem Komandorskim Gwiazdy Rumuńskiej oraz komandorią z gwiazdą Korony Rumuńskiej.


Bibliografia:
M. Stokowa, Jankowski Czesław Borys, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962, t. 10, s. 533–534 (bibliografia); L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984 s. 143, 302–303, 307, 362 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; I. Fedorowicz, W służbie ziemi ojczystej. Czesław Jankowski w życiu kulturalnym Wilna lat 1905–1929, Kraków 2005 (bibliografia); J. Ciechanowicz, B. Kosman, M. Kosman, Na wileńskiej Rossie, Poznań 1990, s. 152–160; R. Jurkowski, Czesław Jankowski jako dziennikarz, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1984, t. 23, nr 3, s. 15–51; tenże, W lisiej szubie, z piórem w ręku (Czesław Jankowski), tamże 1992, t. 31, nr 3–4, s. 136–146; M. Stokowa, Czesław Jankowski 1857–1929, w: Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu, t. 1, kom. red. J. Kulczycka-Saloni, H. Markiewicz, Z. Żabicki, Warszawa 1965, s. 373–382 (tu bibliografia literacka); Государственная Дума первого призыва. Портреты, краткие биографии и характеристики депутатов, Москва 1906, s. 10.