Jacyna Jan / Яцына Иван Александрович (1861–1930), inżynier, generał major armii Imperium Rosyjskiego i generał dywizji Wojska Polskiego (WP).

Urodził się 27 grudnia 1861 r., w dokumentach polskich (akta personalne w CAW) podawał rok 1864, w katolickiej rodzinie szlacheckiej, prawdopodobnie w Petersburgu, chociaż jako miejsce urodzenia wymieniana jest też ziemia wileńska. Był synem Aleksandra i Natalii z domu Bejnarowicz. Jako sierota znajdował się pod opieką macochy. W 1876 r. ukończył nad Newą 6-klasowe wówczas Gimnazjum męskie przy kościele św. Katarzyny. Po latach pisał, że „sporo naszej młodzieży zyskało [tam] możność zdobycia oświaty, a zarazem zostało uchronione od utonięcia w żywiole rosyjskim” (cyt. za: Z murów św. Katarzyny…, s. 299); według części opracowań ukończył w Petersburgu gimnazjum klasyczne (1878). Następnie wstąpił do Szkoły Inżynierów Morskich, przeniesionej w roku 1872 do Kronsztadu i przemianowanej wówczas na Szkołę Techniczną Urzędu Morskiego [Техническое училище Морского ведомства], w której uczyło się niewielu Polaków, ale stosunki koleżeńskie między słuchaczami były dobre. Jak wspominał dostał się tam dzięki nadprogramowej wiedzy wyniesionej z lekcji historii prowadzonych w gimnazjum przez p. Ignatowicza. Ukończył ją w 1882 r. (wymieniana jest też data 1883) z awansem na pierwszy stopień oficerski. Służbę wojskową rozpoczął w 1878 r. Otrzymał przydział do bałtyckiej eskadry pancerników. Po kilku latach rozpoczął 2,5-letnie studia na Michajłowskiej Akademii Artylerii [Михайловская артиллерийская академия] w Petersburgu. W ramach zajęć odbywał różnorodne praktyki, m.in. w fabrykach amunicji. Okres studiów wspominał bardzo dobrze. Akademię ukończył w 1889 r. jako absolwent I kategorii. Zgodnie z ówczesnymi przepisami i tradycją wyższych szkół wojskowych przedstawiony był carowi, w tym wypadku Aleksandrowi III (1845–1894), na uroczystości w Peterhofie, podczas której rozmawiał z carem.

Ukończył też roczny oficerski kurs dowódców artylerii (1890). Skierowany został do pracy w Głównym Komitecie Ministerstwa Marynarki, a po roku wyznaczono go na stanowisko profesora artylerii w Szkole Morskiej [Морскоe училище] przemianowanej w roku 1891 w Morski Korpus Kadetów [Морской кадетский корпус], które objął w zastępstwie udającego się w podróż na Daleki Wschód z następcą tronu, późniejszym Mikołajem II (1868–1918), płk. Je. Andriejewa.

Po powrocie ze wspomnianej podróży Andriejew, układając listę profesorów, którzy mieli uczyć syna cara Aleksandra II (1818–1881) i jego morganatycznej żony ks. Jekatieriny M. Dołgorukowej (1847–1922), ks. Grigorija Aleksandrowicza Juriewskiego (1872–1913), polecił Jacynę. Kilka miesięcy później poszukiwano profesorów dla trzech synów brata Aleksandra III w. ks. Włodzimierza Aleksandrowicza (1847–1909) i znów jako kandydata podano Jacynę. Wielki książę – mimo wiedzy, że jest on Polakiem i katolikiem – przyjął go na posadę, jak sam cytuje we wspomnieniach, ze słowami: „proszę powiedzieć temu krnąbrnemu lachowi ["zajadłemu łachu"], że on będzie wykładał matematykę i artylerję, a religię wykłada moim dzieciom metropolita” (Zagłada caratu, Łomianki 2019, s. 206). Trójkę książąt – Cyryla (1876–1938), Borysa (1877–1943) i Andrzeja (1879–1956) Wołodimirowiczów – uczył przez wiele lat, z czasem dzięki zaprzyjaźnionej rodzinie Tatiszczewów włączając się z żoną w życie dworskie. Jego wychowankowie podarowali mu podpisaną po polsku fotografię (jeden z książąt dopisał na niej „Vivat Polonia”), na której ubrani byli w polskie stroje. Po roku pracy z synami w. ks. Włodzimierza Jacyna otrzymał jeszcze stanowisko nauczyciela ks. Aleksieja Michajłowicza (1875–1895), najmłodszego syna stryja Aleksandra III – w. ks. Michała Nikołajewicza (1832–1909).

Po zakończeniu kariery książęcego nauczyciela został w 1898 r. (etatowo od 19 listopada 1907 r.) zatrudniony jako wykładowca w Morskim Korpusie Kadetów (od roku 1909 do 1916 r. funkcjonującego pod nazwą Cesarski MKK [Императорский морской кадетский корпус]), gdzie uczył do roku 1917. Był autorem popularnego, wielokrotnie wznawianego podręcznika Курс морской артиллерии [Kurs artylerii morskiej]; w 1922 r. ukazał się on w Warszawie jako Nauka artylerji z uzupełnieniami Jerzego Łunkiewicza (1892–1956) i pod nazwiskami obu autorów. W latach 90. XIX w. z ramienia Ministerstwa Morskiego został także członkiem zreorganizowanego 1 stycznia 1908 r. Zarządu Obuchowskich i Iżorskich zakładów stalownicznych, w którym działał do 1918 r. (w aktach personalnych WP podawał iż był w członkiem zarządu Rządowych Fabryk Amunicji). W armii rosyjskiej służył do 1917 r., awansując kolejno na: porucznika (1885), sztabskapitana (1889), kapitana (1895), podpułkownika (1900), pułkownika (1905), w końcu generała majora 6 grudnia 1911 r. Kilka lat przed wybuchem I wojny światowej został z ramienia petersburskiego magistratu jednym z kuratorów szkół miejskich.

Jeszcze w gimnazjum zaprzyjaźnił się z późniejszym generałem adiutantem Ilją L. Tatiszczewem (1859–1918), który zginął w Jekaterynburgu, oraz generałem adiutantem i szefem gabinetu cesarskiego ks. Nikołajem N. Oboleńskim (1861–1933). Pozostawał też w bliskich stosunkach z komendantem Pawłowskiej Szkoły Wojennej [Павловское военное училище] gen. Iwanem I. Walbergiem (1859–1918) .Zaowocowało to dobrymi kontaktami w wyższych sferach Petersburga. Dzięki nim poznał wielu wysokich urzędników państwowych, wśród nich: spokrewnionego z Tatiszczewem ministra oświaty, a potem spraw wewnętrznych hr. Dmitrija A. Tołstoja (1823–1889), oberprokuratora Świątobliwego Synodu Rządzącego Konstantina P. Pobiedonoscewa (1827–1907), ministra wojny, a następnie oświecenia publicznego generała majora Piotra S. Wannowskiego (1822–1904), ministra spraw wewnętrznych Piotra N. Durnowo (1845–1915), ministra komunikacji ks. Michaiła I. Chiłkowa (1834–1909), senatora Wiaczesława K. Plehwego (1846–1904) i hr. Siergieja Ju. Wittego (1849–1915), kolejno ministra komunikacji, finansów i prezesa rady ministrów, w którego domu bywał przez wiele lat. Od młodości utrzymywał też kontakt z budowniczym Kolei Transsyberyjskiej inżynierem komunikacji Nikołajem G. Garin-Michajłowskim (1852–1906), który wspierał uzdolnionych Polaków, dając im zatrudnienie przy budowie kolei.

Nie brał czynnego udziału w życiu politycznym. Bywało jednak u niego wielu Rosjan, wśród nich arystokraci, wysocy urzędnicy państwowi, przedstawiciele finansjery i inteligencji. Prowadzony przez żonę salon odwiedzali członkowie rodziny cesarskiej, brat ostatniego cara w. ks. Michaił Aleksandrowicz (1878–1918) oraz dawni wychowankowie. Zjawiali się też ambasadorowie obcych państw. Z kolei Jacynowie bywali w salonie w. ks. Włodzimierza Aleksandrowicza i jego żony wielkiej księżnej Marii Pawłowny (1854–1920), uznając go za najbardziej otwarty i sympatyczny, a z wielką księżną podtrzymywali kontakty, kiedy była już na emigracji. Przez 23 lata mieszkali nad Mojką [Мойки р. наб.] 22. Ich dom był miejscem spotkań petersburskiej Polonii, niezależnie od zajmowanego stanowiska i pozycji społecznej, często przyjmował studiującą młodzież. Regularnie bywali w nim też polscy posłowie do Dumy Państwowej.

Sam Jacyna uczestniczył aktywnie w życiu polskiej społeczności Petersburga. Był wieloletnim skarbnikiem i wiceprezesem (od 1910 r.) Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny (RzTD) oraz kuratorem kuchni studenckiej. Z RzTD związany był od roku 1897 do końca pobytu nad Newą; także od 1897 r. członkinią honorową towarzystwa była jego żona. Drukowane kalendarze katolickie wymieniają go w roku 1908 jako kandydata na członka zarządu, w 1912 r. jako członka komisji rewizyjnej. Z wieloma rodakami łączyła go długoletnia przyjaźń, jak np. z proboszczem parafii św. Katarzyny ks. Konstantym Budkiewiczem (1867–1923) – po latach szczegóły jego tragicznej śmierci relacjonował papieżowi Piusowi XI (1857–1939), lub kontakty towarzyskie, jak ze znanym adwokatem Włodzimierzem Spasowiczem (1829–1906), politykiem i działaczem społecznym Eustachym Dobieckim (1855–1919) oraz mińskim działaczem gospodarczo-społecznym, od 1906 r. członkiem Rady Państwa, Edwardem Wojniłłowiczem (1847-1928).

W czasie I wojny światowej Jacyna wziął udział w tworzeniu stowarzyszeń niosących pomoc osobom poszkodowanym przez wojnę. W październiku 1914 r. uczestniczył w akcji „Piotrogród – Polsce”. Był członkiem stałym komisji rewizyjnej dla kontroli pomocniczych i społecznych organizacji w powołanym w 1914 r. Tatianowskim Komitecie Pomocy Ofiarom Wojny [Татьянинский комитет]. W skład tej komisji wchodzili także były wiceminister skarbu Siergiej F. Weber (1857–1927) i przedsiębiorca naftowy Paweł O. Gukasow (1858–1937). W swym mieszkaniu przeznaczył wraz z żoną pokój (potem dwa) na gromadzenie rzeczy, przekazywanych poszkodowanym. Żona opiekowała się rannymi żołnierzami Polakami, leczonymi w urządzonym w Pałacu Zimowym szpitalu wojskowym.

Po rewolucji lutowej 1917 r., którą bezpośrednio obserwował, i utworzeniu Związku Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie Jacyna został jego wiceprezesem i skarbnikiem (od marca do czerwca) oraz członkiem Komitetu Wykonawczego, następnie te same stanowiska zajmował w powołanym w czerwcu tegoż roku Naczelnym Polskim Komitecie Wojskowym (Naczpolu) (czerwiec 1917 – lipiec 1918), będąc jednocześnie przewodniczącym jego Komisji Wojskowej. Zaliczono go w etat dowodzonego od lipca 1917 r. przez gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego (1867–1937) I Korpusu Polskiego (KP), pozostawiając na zajmowanych dotąd stanowiskach. W tym czasie pełnił także funkcję naczelnika ekspozytury petersburskiej Naczpolu, prowadząc ożywioną działalność wśród licznej „wojskowej” Polonii.

W dniu przewrotu bolszewickiego 25 października/7 listopada 1917 r. uczestniczył w posiedzeniu zarządu RzTD. W listopadzie tegoż roku poznał w Naczpolu gen. Wacława Iwaszkiewicza (1871–1922), późniejszego dowódcę III dywizji KP, z którym pozostawał w przyjaźni. Ostatnią wigilię nad Newą spędził wspólnie z finansistą i społecznikiem Karolem Jaroszyńskim (1877–1929). Pod koniec stycznia 1918 r. interweniował w Smolnym, m.in. u Lenina, w sprawie gen. Dowbora-Muśnickiego. Wobec likwidacji Naczpolu uczestniczył jeszcze w powołaniu Towarzystwa im. T. Kościuszki, którego został prezesem. Zadaniem tego ostatniego było wywiezienie do odradzającej się Polski dobytku jadących na zachód rodaków. 19 lipca wziął udział w ostatnim posiedzeniu RzTD.

Zagrożony aresztowaniem 20 lipca 1918 r. opuścił Piotrogród i przybył do Warszawy. W grudniu wstąpił do WP. Zajmował stanowisko Szefa Departamentu Szkolnictwa Wojskowego w Ministerstwie Spraw Wojskowych, należał także do Rady Wojskowej oraz wszedł w skład zarządu Ligi Żeglugi Polskiej, która przyczyniła się do budowy portu w Gdyni. 1 maja 1920 r. został zatwierdzony w stopniu generała podporucznika (z dniem 1 kwietnia tegoż roku). W roku 1921 szefował w Paryżu Polskiej Wojskowej Misji Zakupów. Od tego też roku do 1922 r. pełnił obowiązki adiutanta generalnego Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego (1867–1935). W stan spoczynku przeszedł formalnie 1 czerwca 1922 r. w stopniu generała porucznika. Zatrzymany jednak został w służbie czynnej, pełniąc obowiązki przewodniczącego Oficerskiego Trybunału Orzekającego, był również członkiem Komisji Ustawodawczej oraz Sądu Honorowego dla generałów. 26 października 1923 r. Prezydent RP Stanisław Wojciechowski (1869–1953) zatwierdził go w stopniu generała dywizji (ze starszeństwem od 1 czerwca 1919 r.). W WP służył do 1 października 1923 r.

W ostatnich latach życia napisał kilka wspomnieniowych książek: 30 lat w stolicy Rosji (1888–1918). Wspomnienia (Warszawa 1926), W wolnej Polsce 1918–1923. Przeżycia (Warszawa 1927), Przed przełomem 1923–1926. Przeżycia (Warszawa 1929) i Zagłada caratu (Warszawa 1930); Wiosna (1918–1926) (Warszawa 1931). Władał biegle jęz. rosyjskim i francuskim oraz angielskim i niemieckim.

Był żonaty z Wiktorią Ossowiecką (1872– 25 maja 1944), wychowanką pensji Sacre Coeur w Paryżu, córką Jana, inżyniera chemika, absolwenta petersburskiego Instytutu Technologicznego i właściciela moskiewskiej fabryki farb i lakierów, a siostrą znanego inżyniera chemika i jasnowidza Stefana Ossowieckiego (1877–1944). „Generałowa […] bardzo towarzysko wyrobiona i sympatyczna, kryła w sobie talent rzeźbiarski, który ujawnił się dopiero po jej osiedleniu się w Polsce, gdzie, […] założyła pracownię rzeźbiarską i ze swych prac zasłynęła” (H. z Jaczynowskich Roth, Czasy, miejsca, ludzie. Wspomnienia z Kresów Wschodnich, Kraków 2009, s. 305). W latach 1926-1929 wystawiała w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych, w 1930 r. miała wystawę indywidualną. Jej znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie. Miał z nią syna Aleksandra (5 marca 1894–6 sierpnia 1928), prawnika, absolwenta kursu oficerskiego przy Korpusie Paziów (1916), potem oficera armii brytyjskiej i polskiej, dyplomatę i założyciela Izby Handlowej Egipsko-Polskiej (1927).

Zmarł 10 grudnia 1930 r. w Warszawie. Pochowany został 12 grudnia tegoż roku na cmentarzu Powązkowskim (kw. PPRK, rz. 1, m. 79, 80, pod murem przy ul. Tatarskiej).

Posiadał znak absolwenta Michajłowskiej Akademii Artyleryjskiej (1888), srebrny medal pamiątkowy z koronacji Mikołaja II (1896), znak 200-lecia Korpusu Morskiego (1901), srebrny znak ukończenia Morskiej Szkoły Inżynieryjnej cesarza Mikołaja I (1910), rosyjskie ordery: św. Stanisława 3 kl. (1892), 2 kl. (1897) i 1 kl. (1914) klasy, św. Anny 3 kl. (1896), św. Włodzimierza 4 kl. (1902) i 3 kl. (1912) oraz polskie: Odznakę Naczpolu, Odznakę I Korpusu Polskiego gen. Dowbora-Muśnickiego, Krzyż Walecznych i Krzyż Komandorski Polonia Restituta (1922), francuskie: Krzyż Oficerski (zezwolenie 1922) i Komandorski Legii Honorowej, włoski Wielki Krzyż Oficerski Orderu Korony Włoch (1923), hiszpański Krzyż Kawalerski Orderu Izabeli Katolickiej oraz Medal Międzysojuszniczy – Médaille Interalliée.


Bibliografia:
A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 r. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 120–121 (bibliografia); J. Pachoński, Jan Jacyna, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962–1964, t. 10, s. 284–285 (bibliografia); P. Stawecki, Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918–1939, Warszawa 1994, s. 144; A. Suchcitz, Generałowie wojny polsko-sowieckiej 1919–1920. Mały słownik biograficzny, Białystok 1993; S. Czerep, Generałowie i admirałowie polskiego pochodzenia w armii rosyjskiej 1914–1917, Białystok 2014, s. 301 (nota biograficzna); B. Wojtaszek, Generalicja Wojska Polskiego 1918–1926, Warszawa 2012, s. 469–470; С. Boлков, Генералитет Российской Империи. Энциклопедический словарь генералов и адмиралов от Петра I до Николая II, Москва 2010, t. 2, s. 827; Список личного состава судов флота, строевых и административных учреждений Морского Ведомства, Издание Статистического отделения Главного Морского Штаба, Сентябрь 1912 года, Санкт-Петербург 1912; J. Jacyna, 30 lat w stolicy Rosji (1888–1918). Wspomnienia, Warszawa 1926; tenże, Przed przełomem. 1923–1926. Przeżycia, Warszawa 1929; tenże, Zagłada Caratu, Warszawa 1930 i Łomianki 2019 (tu Aneksy, m.in.: Przebieg służby w byłej armii rosyjskiej, Warszawa, 27 października 1924; Główna Karta Ewidencyjna [odpis] oraz fot.); tenże, Z moich wspomnień o szkole przy kościele św. Katarzyny, w: Z murów św. Katarzyny. Księga pamiątkowa b. wychowanek i wychowanków gimnazjów przy kościele świętej Katarzyny w Petersburgu, Warszawa 1933, s. 299–301; Zgon generała Jacyny, „Gazeta Lwowska” 1930, nr 286, s. 1; Centralne Archiwum Wojskowe (CAW) w Rembertowie: sygn. Ap. 4431 (Akta personalne gen. Jana Jacyny), sygn. VM 86/8199; Российский государственный архив Военно-Морского Флота (RGA W-MF) w St. Petersburgu: F. 417, op. 4, d. 1644.