Polska kadra i studenci Instytutu Technologicznego w Petersburgu / Польские преподаватели и студенты Технологическoго институтa в Петербурге

Petersburski Instytut Technologiczny [Технологический институт] (IT), obecnie Petersburski Państwowy Instytut Technologiczny [Санкт-Петербургский государственный технологический институт] (na prawach uniwersytetu), utworzony został 28 listopada 1828 r. za panowania cara Mikołaja I (1796–1855) z inicjatywy ministra skarbu Jegora F. Kankrina (1774–1845) w celu kształcenia kadr dla rozwoju produkcji manufakturowej w Rosji. Jego program wzorowany był na systemie angielskim, zapewniającym praktyczne kształcenie techniczne, co znalazło odzwierciedlenie w pierwotnej nazwie [Практический технологический институт]. Uroczyste otwarcie wznoszonego od 1829 r. według projektu Aleksieja I. Postnikowa (1766–1830) głównego gmachu uczelni u zbiegu prosp. Zagorodnego [Загородный пр.] i Carskosielskiego [Царскосельский пр.] (obecnie prosp. Moskiewski [Московский пр.]) 24-26 nastąpiło 11 października 1831 r., pierwsi absolwenci zaś opuścili IT w 1837 r. Najstarszy odnotowany Polak to Stefan Ostrowski, który ukończył uczelnię w 1839 r.

Początkowo była to zamknięta niższa szkoła techniczna, kształcąca 132 stypendystów rządowych – majstrów do zarządzania wydziałami fabrycznymi. Posiadała dwa oddziały, młodszy i starszy – oba trzyletnie. Nauka była bezpłatna, wykształcone kadry zaś miały duże znaczenie dla wczesnej industrializacji Rosji. IT posiadał doskonale wyposażone warsztaty (tokarski, ślusarski, kowalski, giserski, stolarski, tkacki i przędzalniczy), laboratorium chemiczne i farbiarskie. Jednym z programowych założeń kształcenia niższych specjalistów były bowiem szerokie praktyki. W 1847 r. uruchomiono dodatkowo kursy gorzelnictwa. Początkowo, aby móc studiować w IT, młodzież ze stanu szlacheckiego musiała zrzec się szlachectwa. Przez prawie 50 lat jego absolwenci nie cieszyli się szacunkiem miejscowych fabrykantów, którzy płacili im 600 rub., podczas gdy pensja sprowadzanych z zagranicy techników była prawie sześćdziesięciokrotnie wyższa. 

W 1862 r. IT stał się wyższym zakładem naukowym, od tego też czasu studentów przyjmowano po uzyskaniu świadectwa dojrzałości. W 1863 r. uczelnia wzbogaciła się o działające do dziś muzeum, a od 1 sierpnia 1865 przestała być zakładem zamkniętym. Kształcenie odbywało się na dwóch wydziałach – mechanicznym i chemicznym, ten ostatni zyskał w 1898 r. odrębny budynek. Nauka trwała wtedy cztery lata, a absolwenci otrzymywali tytuł technologa I lub II stopnia. Nie wcześniej niż rok po ukończeniu IT i po przedstawieniu rozprawy absolwentom nadawano tytuł inżyniera-technologa. W latach 70. XIX w., gdy IT kierował Iwan A. Wyszniegradzki (1831/1832–1895), uczelnia została zreformowana według programu wzorowanego na paryskiej École Centrale des Arts et Manufactures. Wprowadzono wówczas studia pięcioletnie, przy czym w trakcie ostatniego roku odbywały się praktyki i wykonanie projektów. Kończący IT otrzymywali odtąd tytuł inżyniera II kategorii. W tym czasie przyznano im również dodatkowe prawo prowadzenia robót budowlanych, fabrycznych oraz na kolejach żelaznych. Od 1904 r. nadawano już prawo do prowadzenia całkowitych robót budowlanych, a od 1906 r. zmieniono system semestralny i przedmiotowy.

Poczynając od lat 70. XIX w., absolwenci IT zaczęli stopniowo obejmować najwyższe stanowiska w przemyśle, urzędach z nim związanych i w kolejnictwie. Byli przygotowywani do wszechstronnego projektowania większości maszyn i urządzeń, hut, elektrowni, zakładów przemysłowych i procesów technologicznych, taboru kolejowego, a także w ograniczonym zakresie – budowli inżynierskich. W tracie nauki uzyskiwali gruntowną i wszechstronną wiedzę ze wszystkich dziedzin techniki, fizyki i chemii. Bardzo szeroki program w połączeniu z długimi praktykami był dostosowany do odmiennego charakteru pracy inżyniera w Rosji, gdzie na wielkich przestrzeniach tego kraju był często pozostawiony samemu sobie i mógł opierać się wyłącznie na własnej wiedzy i umiejętnościach. IT stał się jedną z najbardziej renomowanych rosyjskich uczelni technicznych. W 1881 r. przeszedł pod zarząd Ministerstwa Oświaty, a od 1890 r. do ok. 1910 trwała przebudowa jego siedziby. Wykładali tu najwybitniejsi rosyjscy uczeni, specjaliści w zakresie techniki i chemii, z Dmitrijem I. Mendelejewem (1834–1907) i bardzo cenionym przez Polaków Nikołajem L. Szczukinem (1848–1924) na czele.

IT był też najchętniej wybieraną przez Polaków petersburską uczelnią. W przeciwieństwie do innych zakładów naukowych nie wprowadzono w niej ograniczeń i limitów narodowościowych. IT wraz z atmosferą koleżeństwa, w zestawieniu z represyjną popowstaniową atmosferą Królestwa Polskiego i Litwy (tzw. guberni zachodnich), był ostoją liberalizmu, który wywoływał niejednokrotnie szok u przybywającej ze zniewolonego kraju młodzieży. Władze IT odnosiły się bardzo dobrze do Polaków, a niektórzy profesorowie traktowali polskich studentów z wielką życzliwością, zwłaszcza ci liberalnie nastawieni o socjalizujących poglądach, którzy darzyli szacunkiem Polaków także za ich beznadziejną, acz romantyczną walkę z caratem. Stosunki między studentami Rosjanami a Polakami także układały się w większości wypadków poprawnie. W 1867 r. powstała przy uczelni Kasa Samopomocy Studentów Polaków (od 1890 r. działająca jako Ogólnostudencka Kasa Polska w Petersburgu, w której na 21 delegatów z różnych uczelni IT miał 7 przedstawicieli), a dwa lata później z inicjatywy studentów IT z Gustawem Kamieńskim „Gamastonem” (1848–1930) na czele Kuchnia Studencka, która pełniła także funkcję czytelni i klubu dla wszystkich studiujących w Petersburgu Polaków. Odbywały się w niej liczne odczyty i wykłady. Przy IT funkcjonowała również licząca 3 tys. tomów polska biblioteka, gromadząca oprócz beletrystyki prace historyczne i literaturę techniczną. Instytucje te były dostępne dla studentów Polaków, niezależnie od różnic politycznych i światopoglądowych. Działało również Towarzystwo Pomocy Niezamożnym Słuchaczom IT, któremu sekretarzował powszechnie szanowany wieloletni dziekan uczelni (1868–1903) wybitny matematyk Hipolit Jewniewicz (1831–1903). W 1882 r. G. Kamieński i Stanisław Glezmer (1853–1916) założyli i opracowali statut samopomocowego Towarzystwa Absolwentów IT [Обществo технологов – выпускников Технологического института], które od 1895 r. funkcjonowało jako Koło Inżynierów Technologów. Po utworzeniu w 1898 r. w Warszawie Stowarzyszenia Techników Polskich weszło w jego skład jako Koło Byłych Wychowańców Petersburskiego Instytutu Technologicznego.

W okresie popowstaniowym wśród studentów IT wykształcił się równoległy wobec instytucji zaborczego państwa konspiracyjny system samokształceniowy – powstawały koła samokształceniowe poświęcone historii i literaturze polskiej. W całej uczelni panowały wówczas kontestacyjne wobec caratu nastroje, w opinii władz IT nie budził więc zaufania, a nawet miał opinię buntowniczego. Studenci IT bez różnicy narodowości uczestniczyli w wielu demonstracjach, nielegalnych organizacjach, zamachach i procesach politycznych. Studentami IT byli m.in. członek terrorystycznej „Narodnej Woli” [Народная воля], zabójca cara Aleksandra II (1818–1881) Ignacy Hryniewiecki (1855–1881) i uczczony w 1989 r. tablicą pamiątkową na fasadzie gmachu głównego twórca Socjalno-Rewolucyjnej Partii Proletariat Ludwik Waryński (1856–1889). W IT działało wiele zakonspirowanych organizacji rewolucyjnych, znaczną część Polaków skupiał konspiracyjny Komitet Centralny Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS).

W ostatnim dziesięcioleciu XIX w. wśród studentów rozpowszechniona była ideologia PPS, w późniejszym okresie przewagę zdobyła związana ze Stronnictwem Narodowo-Demokratycznym młodzież narodowa. Z PPS związani byli m.in. późniejszy twórca Stronnictwa Ludowego w Galicji Bolesław Wysłouch (1855–1937), Kazimierz Smoleński (1876–1943), potem profesor IT i Politechniki Warszawskiej czy Jerzy Iwanowski (1878–1965), minister spraw zagranicznych Litwy Środkowej (1920–1922) oraz senator RP III kadencji (1930–1935). Z ruchem narodowym sympatyzowali m.in. Antoni Kaczorowski (1878–1918), późniejszy naczelnik warsztatów głównych kolei warszawsko-wiedeńskiej w Pruszkowie, Edward Pepłowski (1880–1960), potem senator RP II i III kadencji, czy Paweł Romocki (1880–1940), poseł na sejm RP I i II kadencji. Wielu socjalizujących studentów stało się z czasem rewolucjonistami i działaczami komunistycznymi. Absolwentem IT był m.in. rewolucjonista i bliski przyjaciel Lenina zruszczony Polak Gleb Krzyżanowski (1872–1959) – twórca planu elektryfikacji Rosji sowieckiej „GOELRO”, jednej z największych inwestycji komunizmu.

Ze względu na swój charakter IT stanowił przeciwieństwo elitarnego i uległego wobec caratu Instytutu Inżynierów Komunikacji [Институт инженеров путей сообщения], którego studenci ze względu na swą prawomyślność i całkowite oddanie władzy w liberalnej akademickiej atmosferze Petersburga nazywani byli ironicznie „leibsztudentami”. Studentów i absolwentów obu uczelni dzieliły więc silne antagonizmy. Atmosfera, jak i renoma IT sprawiły, że studiowało w nim najwięcej Polaków. W latach 1837–1914 uczelnię tę ukończyło ok. 5,7 tys. inżynierów, w tym ok. 1,4 katolików, a więc w przeważającej większości Polaków, w latach 1878–1902 zaś 30% katolików. Po strajkach szkolnych z przełomu wieków liczba studiujących w IT Polaków spadła ok. 1910 r. do 20%.

Pracowało tam również wielu profesorów i wykładowców Polaków. Do najznakomitszych zaliczyć należy profesorów: H. Jewniewicza, wykładowcę mechaniki stosowanej i hydrauliki Mariana Krosnowskiego (1837–1891), Stanisława Łoskiewicza (zm. 1912), Kazimierza Smoleńskiego (1876–1943), wykładowcę technologii węglowodanów i cukrownictwa, Edwarda Wróblewskiego (1848–1892), w latach 1872–1882 wykładowcę chemii analitycznej, i Bronisława Wyleżyńskiego (zm. 1907), który w latach 1876–1884 wykładał technologię związków organicznych. W kadrze profesorskiej wydziału chemicznego znaleźli się też m.in. Aleksy Reichel, w latach 1862–1868 profesor technologii chemicznej i dziekan IT, czy upamiętniony w 1977 r. na tablicy pamiątkowej Polak z pochodzenia Aleksander Poraj-Koszyc (1877–1949). Kursy gorzelnictwa prowadzili po 1847 r. Osiński, a w latach 1868–1870 Napoleon Pakulski. Wykładowcami IT było również dwóch generałów inżynierii – Henryk Wojnicki (1832–1915), który w latach 1872–1887 prowadził zajęcia z ogrzewania i wentylacji, oraz prof. Instytutu Górniczego Edward Kowerski (1837–1916), który w latach 1872–1902 uczył geodezji.

Do grona absolwentów IT, z których według danych na rok 1894 33% zatrudnionych było w kolejnictwie, a 34% w przemyśle, należeli wybitni polscy przemysłowcy i działacze społeczni, tj. Ignacy Jasiukowicz (1847–1914), S. Glezmer, pierwszy prezes petersburskiego Towarzystwa Absolwentów IT, Piotr Drzewiecki (1865–1943), późniejszy prezydent Warszawy, czy Andrzej Wierzbicki (1877–1961), w 1919 r. twórca Centralnego Związku Polskiego, Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów „Lewiatan”.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. dziewięciu absolwentów IT zostało ministrami (w latach 1917–1918 w Radzie Regencyjnej ministrem przemysłu i handlu był jeszcze Antoni Kaczorowski [1878–1918]). Byli to: wspomniany już J. Iwanowski – minister pracy i opieki społecznej oraz przemysłu i handlu, Tadeusz Jasionowski (1871–1923) – robót publicznych, Czesław Klarner (1872–1957) – przemysłu i handlu oraz skarbu, Antoni Olszewski (1879–1942) – przemysłu i handlu, Wacław Paszkowski (1881–1950) – komunikacji, wymieniony wyżej E. Pepłowski – pracy i opieki społecznej, Ksawery Praus (1874–1925) – oświecenia i wyznań religijnych, a także wzmiankowani wyżej P. Romocki – komunikacji i A. Wierzbicki – przemysłu i handlu. Wielu absolwentów tej petersburskiej uczelni zostało dyrektorami na szczeblu departamentu lub naczelnikami.

W polskich szkołach wyższych zatrudnionych było w dwudziestoleciu międzywojennym (1918–1939) co najmniej 28 inżynierów technologów. Dziewięciu z nich zostało profesorami Politechniki Warszawskiej, byli to: Wacław Paszkowski (1881–1950), Stanisław Patschke (1871–1917), Mieczysław Pożaryski (1875–1945), Ignacy Radziszewski (1869–1944), Konstanty Żórawski (1874–1956), Mieczysław Bronikowski (1860–1955), Wacław Iwanowski (1880–1943), Jan Wojciechowski i Antoni Xiężopolski (1861–1951). Dyrektorami warszawskiej Szkoły Technicznej im. H. Wawelberga i S. Rotwanda (potem Państwowej Szkoły Budowy Maszyn i Elektrotechniki) do 1933 r. byli kolejno inżynierowie technolodzy: Stefan Kossuth (1849–1919), Emil Świda (1868–1939), Ignacy Radziszewski (1869–1944), Antoni Kozierowski (1864–1940) i Stanisław Zakrzewski.

Absolwenci IT kultywowali też swoisty esprit de corps swej uczelni, w tym celu utworzyli w 1929 r. Koło Inżynierów Technologów Petersburskich przy Stowarzyszeniu Techników Polskich w Warszawie, które od początku swego istnienia cieszyło się wsparciem organizacyjnym i finansowym petersburskich technologów. Obchodzone w 1928 r. w polskiej stolicy uroczystości obchodów stulecia IT upamiętniono w 1933 r., publikując Księgę pamiątkową inżynierów technologów Polaków wychowańców Instytutu Technologicznego w Petersburgu. Zawarto w niej m.in. depesze, które polscy inżynierowie technolodzy wysłali z okazji 100-lecia IT do przebywającego na emigracji ostatniego carskiego ministra komunikacji petersburskiego inżyniera technologa Edwarda Kriegera-Wojnowskiego (1864–1933) oraz do dawnego dyrektora IT prof. Aleksandra A. Woronowa (1861–1938) w Leningradzie. W księdze tej znalazł się również alfabetyczny wykaz Polaków – absolwentów IT, obejmujący w sumie 1452 osoby (z czego 17 nie ukończyło studiów), które swe dyplomy zdobywały zasadniczo od lat 50. XIX w. do 1917 r. (ostatni wymienieni tam absolwenci ukończyli IT w 1925 r.).


Bibliografia:
Биографии выпускников Технологическoгo институтa. Книга к 100-летию Технологическoгo институтa, Санкт-Петербург 1928, t 2 (alfabetyczny wykaz absolwentów z notkami biograficznymi), http://museum-spbti.wixsite.com/museum/biografii [dostęp: 26 VII 2016]; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; J. Bieniarzówna, Polska kadra techniczna w Rosji na przełomie XIX i XX w., w: Studia z historii gospodarczej i demografii historycznej, Kraków 1975; E. Хейвуд, Инженер революцонной России, Юрий Бладимирович Ломоносов (1876–1952) и железные дороги. Перевод с английского, Москва 2013; Księga pamiątkowa inżynierów technologów Polaków wychowańców Instytutu Technologicznego w Petersburgu (w rocznicę stulecia uczelni), Warszawa 1933, s. 1–101, tu Spis Inżynierów Technologów Polaków (s. 85–100); Z. Łukawski, Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wrocław 1978; J. Róziewicz, Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Wrocław 1984; Z. Tucholski, Profesor Antoni Xiężopolski. Twórca polskiej szkoły budowy taboru kolejowego, Warszawa 2015; A. Wierzbicki, Wspomnienia i dokumenty (1877–1920), Warszawa 1957, s. 22–47; tenże, Żywy Lewiatan. Wspomnienia, wstęp i oprac. P. Wierzbicki, Warszawa 2001, s. 55–58 (IT), 64–76 (Koledzy); Э. Б. Кригер-Войновский, Записки инженера. Воспоминания, впечатления, мысли о революции, Москва 1999; Пятидесятилетний юбилей С.-Петербургского практического технологического института. 28 ноября 1878 г., Санкт-Петербург 1879.