Grabianka Tadeusz Laurenty / Грабянка Тадеуш Осипович (1740–1807), h. Leszczyc, starosta liwski, mistyk i alchemik, prekursor polskiego mesjanizmu, pseud. Comte Ostap, Sutkowski, Comte Polonais.

Urodził się 8 stycznia 1740 r. we wsi Rajkowce koło Felsztyna (obecnie Гвардійське, Ukraina) na Podolu. Był synem Józefa Kajetana (od 1744 r. podczaszego latyczowskiego) i Marianny Kalinowskiej, która wniosła w dom Grabianków duży posag (m.in. kosztowności szacowane na 250 tys. czerw. zł). Oprócz stanowiących jej wiano zameczków w Rajkowcach i Sutkowcach nad Uszycą rodzice posiadali miasteczko Felsztyn i 15 wiosek w pow. latyczowskim oraz kamienice we Lwowie i w Kamieńcu Podolskim. Młody Grabianka kształcił się w szkole polskiej w Lunéville, prawdopodobnie pod opieką przebywającego na dworze króla Stanisława Leszczyńskiego (1677–1766) krewniaka. W 1756 r. przyjechał do domu rodzinnego, gorsząc ojca cudzoziemskim strojem i zdobytą zagranicą wiedzą. Zapewne za wstawiennictwem matki powrócił jednak do Lotaryngii (miał tam poznać Stanisława Augusta Poniatowskiego [1732–1798], z którym popadł w konflikt, skutkujący nienawiścią do końca życia). W kraju pojawił się ponownie na pogrzebie ojca w październiku 1759 r. W trakcie tych uroczystości wygłosił mowę, zwracając uwagę „układnością swoją wrodzoną, jako i żałosnej mowy ekspressyją” („Kurier Polski” 1754, addytament nr 49). 3 września 1760 r. rozpoczął naukę w pijarskim Collegium Nobilium w Warszawie. Ostatni wpis do rejestru konwiktorów dotyczący Grabianki odnosi się do roku szkolnego 1763/1764. Następnie od 1769 r. ponownie przebywał we Francji, mieszkając głównie w Paryżu. Prawdopodobnie dzięki wsparciu Jeanne A. Poisson markizy de Pompadour (1721–1764) wszedł w otoczenie dworu Ludwika XV (1710–1774) i zapewne już wówczas stał się aktywnym masonem; wg S. Małachowskiego-Łempickiego uzyskał wysoki stopień wtajemniczenia — Kawalera Różanego Krzyża.

Do Rzeczpospolitej powrócił najprawdopodobniej w 1770 r., po śmierci matki i małżeństwie siostry Tekli (1740–1805) z poetą i filozofem, kasztelanem konarsko-łęczyckim, generałem majorem wojsk koronnych Janem Amorem Tarnowskim (1735–1799). Siostra pośredniczyła w sfinalizowaniu 2 kwietnia 1771 r. jego projektowanego jeszcze przez rodziców małżeństwa z posażną kuzynką Teresą Stadnicką (1749–1826). Przed ślubem Grabianka otrzymał odstąpione przez dalekiego krewnego Józefa Karczewskiego (ok. 1730–1793) starostwo liwskie (przywilej Stanisława Augusta z 21 grudnia 1770 r.). Na rezydencję małżonkowie obrali pałacyk w podolskiej wsi Ostapkowce (ukr. Остапківці) nad Smotryczem (stąd pseudonim Comte Ostap), a w podróż poślubną udali się do Francji. Na dłużej (do 1772 r.) zatrzymali się w papieskim Awinionie, ówczesnym ośrodku wolnomularskich ezoteryków. Na Podole wrócili już po ustaniu walk z konfederatami barskimi w 1772 r.

Podczas pobytu w Warszawie (przed 1779 r.) Grabianka doznał iluminacji i postanowił poświęcić życie tajemnym naukom i poszukiwaniu wyższej mądrości. Kontakty z nurtem ezoterycznego wolnomularstwa nawiązał zapewne już wcześniej. Decydujące znaczenie dla jego dalszych losów miał wyjazd do Berlina zimą 1779 r. Zetknął się tam z benedyktynem z kongregacji St. Maur i bibliotekarzem króla Fryderyka II (1712–1786) Antoine’em Josephem Pernetym, znanym jako Dom Pernety (1716–1796) – erudytą, badaczem mitologii starożytnej, a także alchemikiem i ezoterykiem, pozostającym pod wpływem szwedzkiego mistyka Emanuela Swedenborga (1688–1772) oraz Louisa C. de Saint-Martina (1743–1803). Wokół Pernety’ego zawiązywała się właśnie Nowa Jerozolima – grupa o charakterze religijnym, zajmująca się też alchemią, teurgią i kabalistyką, której postępowaniem kierować miała wyrocznia – Święte Słowo. Po inicjacji Grabianka otrzymał tytuł Króla Nowego Izraela. Finansował eksperymenty alchemiczne sekty, które przeprowadzali Brumore (naprawdę Louis-Joseph-Philibert de Morveau [1738–1786]) i jego przyjaciółka panna Bruchié (lub Bruchier, być może spełniająca w transie funkcję wyroczni). W maju tego roku powrócił na Podole z misją nawrócenia rodziny i znajomych (udało mu się m.in. „konsekrować” żonę, siostrę, szwagra, teściową). Pod naciskiem „wyroczni Świętego Słowa” Grabiankowie przywieźli do Berlina córkę Annę i 10 marca 1780 r. pozostawili ją na wychowanie Brumore’owi i Bruchié.

W 1783 r. sekta przeniosła eksperymenty alchemiczne z Berlina do Ostapkowiec i Sutkowiec, dopuszczając Grabiankę do uczestnictwa w nich, co doprowadziło do znacznego uszczuplenia zasobów starosty liwskiego. Z czasem zniechęcona do tajemnych nauk żona, przejęła zarząd nad majątkiem i odcięła go od dochodów. Zapewne w 1785 r. Grabianka udał się pod Awinion do tworzonych tam przez Pernety’ego Stowarzyszenia Iluminatów Awiniońskich i pracowni alchemicznej. Przybył na miejsce z wynikłym ze słów wyroczni przekonaniem, że jako władca Nowego Izraela – po przejęciu kontroli nad państwem carów i zajęciu Jerozolimy – zostanie królem polskim. Wkrótce zreorganizował sektę pod nową nazwą (Królestwo Nowego Izraela), zmieniając jej strukturę, stopnie, godności, obrzędy, ceremoniał i zasady (np. własnej nieomylności), co dało mu nad nią pełnię władzy. Większość wyznawców stanowili Francuzi, ale było też kilku Niemców, Włochów, Hiszpanów, dwóch Anglików i Szwed (Reuterholm, który w 1790 r. doprowadził do wizyty u Grabianki późniejszego króla Szwecji Karola XIII). W kręgu Króla Nowego Izraela pojawili się także córka Izabeli Czartoryskiej (1746–1835) ks. Maria Wirtemberska (1768–1854) z mężem ks. Ludwikiem (1756–1817) oraz Rosjanie: kapitan (potem admirał) Siergiej I. Pleszczejew (1752–1802) z żoną Natalią Fiedotowną, Piotr I. Ozierow-Dierżawin (1778?–1843) oraz były minister pełnomocny dworu carskiego w Warszawie ks. Nikołaj W. Repnin (1734–1801); Pleszczejew i Repnin mieli porzucić sektę po ok. dwóch latach. Grabianka starał się rozszerzać wpływ sekty poprzez kontakty z europejskimi wyznawcami Swedenborga – służyć temu miała misyjna podróż do Londynu w 1786 r. oraz uczestnictwo w maju 1787 r. w konwencie filaletów w Paryżu. Od swedenborgian odróżniał jego sektę rozbudowany kult maryjny i niemożliwa dla nich do przyjęcia koncepcja przekształcenia Trójcy Świętej w cztery odrębne Osoby – „Czwórnię” z Najświętszą Marią Panną. Uważając się za prawowiernego katolika, Grabianka opowiadał się m.in. za zjednoczeniem chrześcijan, wysunięciem na pierwszy plan kultu aniołów (całe życie pracował nad traktatem o aniołach) oraz kierowniczą rolą złożonego z wybrańców Nieba Zboru Proroków. W marcu 1788 r. przywiózł na Podole kilkudziesięciu wyznawców. Na wieść o wszczętym przez inkwizycję śledztwie przeciwko Narodowi Bożemu, powrócił jednak do Awinionu. Zaangażowana we wsparcie obozu Stanisława Augusta żona (pozostająca później w bliskich kontaktach z Tadeuszem Kościuszką [1746–1817] zwolenniczka Konstytucji 3 maja), korzystając z jego nieobecności wymówiła gościnę kosztownej w utrzymaniu i bulwersującej sąsiedzką opinię grupie.

Konflikt wewnętrzny, jaki wybuchł w „Królestwie” na przełomie lat 1789 i 1790, ponownie zwrócił uwagę papieskiej inkwizycji na działalność Grabianki; śledztwo z 1788 r. zapewne dzięki łapówce zostało umorzone. Tym razem przed konsekwencjami uchroniło sektę włączenie Awinionu do Francji. Po 1791 r. Naród Boży próbował przystosować się do nowych czasów, ograniczając działalność. Grabianka zrazu uznawał przemiany rewolucyjne za wyczekiwany kres dotychczasowego ładu, co wzmagało jego wiarę we własne posłannictwo. W okresie terroru jakobińskiego otwarcie wyrażał już sprzeciw wobec rewolucji, ukrywając „podejrzanych” i prowadząc, kosztem rosnącego zadłużenia, działalność charytatywną (zwłaszcza po wylewie Rodanu). Aresztowany, uniknął w 1794 r. gilotyny po upadku Robespierre’a. Nową Świątynię otworzył jesienią 1798 r., jednak w dniu swoich imienin 28 października 1799 r. ogłosił jej rozwiązanie (najpierw na rok); Awinion opuścił ostatecznie w roku 1804. Przyczyną były ogromne długi oraz ostre ataki przeciwników sekty, przypominających o wyroku inkwizycji, który uznał Królestwo Nowego Izraela za gniazdo herezji. Reaktywację uniemożliwiało też wrogie nastawienie nowych władz wobec niepodporządkowanych rodzącemu się kultowi Pierwszego Konsula stowarzyszeń ezoterycznych.

Jesienią 1804 r. Grabianka znalazł się w Tulczynie u Stanisława Szczęsnego Potockiego (ur. 1751). Schorowany, cierpiący na manię prześladowczą magnat chętnie słuchał jego wywodów, obiecując spłatę długów i opiekę. Po rychłej śmierci Potockiego (14? marca 1805 r.) kolejnym protektorem „mistrza” stał się hr. August Iliński (1766–1844), na którego zaproszenie przybył w sierpniu 1805 r. do Petersburga. Już od 1802 r. zwolennicy „mistrza” przygotowywali tu grunt pod nową, tymczasową stolicę Królestwa Nowego Izraela. Iliński nie tylko gościł Grabiankę w swojej nadnewskiej rezydencji „w pobliżu mostu Charłamowa [przy kanale Gribojedowa], dom Ilińskiego nr 229” [близ Харламова моста, дом Ильинского № 229], obiecał mu również 300 rub. miesięcznej zapomogi. Z czasem „mistrz” wynajął własne mieszkanie, w którym „miał stół” organizowany m.in. przez zarządcę dóbr hr. Zubowa Michaiła A. Leniwcewa, uchodzącego za jego przyjaciela i pierwszego ucznia. Ogniskiem sekciarskiej propagandy stał się dom i krąg towarzyski Natalii Fiedotowny, damy dworu i wdowy po adm. S. I. Pleszczejewie, w czym pomagał marszałek dworu w. ks. Konstantego Pawłowicza (1779–1831) – P. I. Ozierow-Dierżawin; według A. Serkowa zebrania Nowego Izraela odbywać się miały początkowo w stanowiącym stołeczną rezydencję wielkiego księcia pałacu Marmurowym, potem w domu N. F. Pleszczejewej.

Grabianka stał się sensacją towarzyską petersburskich salonów (jego portrety miały się znajdować w „poszanowaniu” u wielu znacznych rodów). Zapraszany według specjalnej listy do kolejnych domów, spożywając ulubione potrawy i przyjmując hojnie darowizny, dzięki którym miał spłacać długi, wygłaszał po francusku kazania z polskimi wtrętami, opowiadał o swoim życiu i przepowiadał koniec świata w 1835 r. Nauki odkrywał stopniowo, przyjmując zwolenników Narodu Bożego bez rytuału „konsekracji”, lecz za pomocą przysięgi – „aktu przyłączenia”. Spisał też 12-punktowe credo, w którym nie ujawniał jednak swej „królewskiej” roli. Liczba jego petersburskich zwolenników stale rosła, osiągając w początkach 1807 r. według A. Serkowa 27 osób, w tym 5 przybyszów. Wśród entuzjastów Narodu Bożego znaleźli się rzeczywisty radca stanu Fiodor P. Łubianowskij (1777–1869), niegdyś adiutant ks. Nikołaja W. Repnina (1734–1801), mistrz loży „Umierający Sfinks” Aleksandr F. Łabzin (1766–1825) oraz przywódca koła różokrzyżowców Aleksandr A. Leniwcew (zm. 1818). Ci ostatni z entuzjazmem przyjęli przybycie Grabianki do Rosji, uczestnicząc prawdopodobnie w przygotowaniu jego pobytu. Do sympatyków sekty należeć też mieli sam oberprokurator Świętego Synodu, późniejszy minister oświaty, ks. Aleksandr N. Golicyn (1773–1844) i ks. Maria z Czetwertyńskich Dymitrowa L. Naryszkina (1779–1854).

6 lutego 1807 r. Grabianka został aresztowany pod zarzutem udziału w spisku bonapartystów (A. Serkow obarczył za to odpowiedzialnością Josifa A. Pozdiejewa [1742–1820]). Początkowo przebywał w areszcie domowym. Interwencja ks. Golicyna i Rodiona A. Koszelewa (1749–1827) u cara Aleksandra I (1777–1825) przyniosła odwrotny skutek – więźnia przeniesiono do twierdzy Pietropawłowskiej, a władze zaczęły upowszechniać plotkę, że jest francuskim szpiegiem. J. Kondakow podejrzewał, że rosyjscy różokrzyżowcy wykorzystywali go do gry politycznej i infiltracji otoczenia Aleksandra I. Wpływ na aresztowanie Grabianki mogły też mieć informacje o jego wierze w rychłe powołanie na tron polski. Śmierć „mistrza” nie spowodowała jednak likwidacji sekty – nie przedsięwzięto bowiem żadnych kroków przeciw jego zwolennikom. Na pochodzące z lat 1809–1817 ślady działalności petersburskich „awiniończyków” trafił J. Ujejski. Niewykluczone, że działalność Grabianki inspirowała też polskich masonów skupionych w petersburskiej loży Orła Białego, której wielkim mistrzem był Józef Oleszkiewicz (1777–1830). O nim samym wspominał w maju 1842 r. w swych wykładach w Collège de France Adam Mickiewicz (1798–1855). Biografia i poglądy mistyka miały również oddziaływać na twórcę Koła Sprawy Bożej, mesjanistę Andrzeja Towiańskiego (1799–1878).

Z małżeństwa z Teresą Stadnicką, córką starosty balińskiego Stanisława i Marty Lanckorońskiej, Grabianka miał troje dzieci: Annę (ur. 1773), wydaną za Ludwika Raciborowskiego, Antoniego (ur. 1775), chorążego płoskirowskiego, ożenionego z podkomorzanką podolską Honoratą Stadnicką (zm. 1881), i Erazma (ur. 1777), sędziego granicznego płoskirowskiego, żonatego z Heleną ze Skrockich.

Charakterystykę Grabianki oraz jego petersburskich zwolenników zostawił М. М. Мuromcew, który spotykał go osobiście w 1807 r. i był świadkiem jego aresztowania. Babka Muromcewa E. D. Wołkowa przyjmowała „mistrza” w swoim domu, a do mieszkania Grabianki wysłała go feralnego dnia z listem ciotka Ozierowa-Dierżawina. Według słów Muromcewa był on „średniego wzrostu, szeroki w plecach, z siwymi krótko ostrzyżonymi włosami, orlim nosem, białymi zębami, którymi się szczycił” (М. М. Муромцев, Рассказ очевидца о графе Грабянке, s. 21). Jeden z popularnych nad Newą portretów Grabianki znajdował się w domu S. I. Millera i jego żony z domu Wołkowej.

Zmarł 6 października 1807 r. w więziennej celi już po zawarciu 7 lipca tegoż roku rosyjsko-francuskiego traktatu pokojowego w Tylży (obecnie Советск w obw. kaliningradzkim), oficjalnie z powodu apopleksji. Powszechnie podejrzewano jednak, że został otruty. Pochowano go w obrządku katolickim w podziemiach kościoła św. Katarzyny przy prosp. Newskim [Невский пр.] 32–34. Finansowanym (150 rub.) przez prowadzący śledztwo Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego uroczystościom pogrzebowym przewodził biskup kamieniecki Franciszek Mackiewicz (1765–1842). Samozwańczy pretendent do polskiej korony spoczął tym samym obok znienawidzonego ostatniego monarchy Rzeczpospolitej.


Bibliografia:
J. Bazydło, Tadeusz Grabianka, w: Encyklopedia katolicka, Lublin 1993, t. 6, s. 6–7; Encyklopedia Orgelbranda, Warszawa 1900, t. 6, s. 273–274; А. И. Серков, Русское масонство. 1731–2000 (Энциклопедический словарь), Moskwa 2001, s. 266; A. Boniecki, Herbarz polski, Warszawa 1903, t. 6, s. 380; S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 4, Warszawa 1907, s. 331; T. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej, Poznań 1883, t. 5, s. 443–447; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1881, t. 2, s. 382 (Felsztyn), 1886, t. 7, s. 661–662 (Ostapkowce), 1888, t. 9, s. 497 (Rajkowce), 1890 t. 11, s. 610 (Sutkowce); K. Rolle, Grabianka Tadeusz, w: Polski słownik biograficzny, Kraków–Warszawa 1959–1960, t. 8, s. 462–463 (bibliografia); Авиньонское общество («Народ Божий») в России, http://statehistory.ru/1541/Avinonskoe-obshchestvo-v-Rossii/ [dostęp: 16 VII 2015]; С. П. Карпачев, Путеводитель по тайнам масонства, Moskwa 2002, s. 43; S. Małachowski-Łempicki, Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738–1821, Kraków 1929, s. 254; Dr Antoni J. [J. A. Rolle], Tadeusz Leszczyc Grabianka, starosta liwski i Teresa ze Stadnickich jego małżonka, Lwów 1875; J. Siewierski, Upadły anioł z Podola. Opowieść o Tadeuszu Grabiance, Warszawa 2003; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; J. Bricaud, Les Illumines d’Avignon. Étude sur Dom Pernety et son groupe, Paryż 1927, s. 38–103; R. Bugaj, Hermetyzm w Polsce doby stanisławowskiej, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 1993, nr 2, s. 201–208; S. Caillet, La Tentation du secret. Groupes et sociétés initiatiques entre ésotérisme et politique du XVIIIe au XXe siècle, „Politica Hermetica” 2007, nr 21, s. 35–40; M. Danilewicz-Zielińska, The King of the New Israel: Thaddeus Grabianka (1740–1807), „Oxford Slavonic Papers” New Series I, 1968, s. 49–73; taż, Mistyk w kręgu oświeconych. Próba przypomnienia „Króla Nowego Izraela” – Tadeusza Grabianki, w: tejże, Próby przywołań. Szkice literackie, Warszawa 1992, s. 17–57; R. Le Forestier, La franc-maçonnerie occultiste en XVIIIe et XIXe siècle, Paryż 1970; R. Hindmarsh, Rise and Progress of the New Jerusalem Church in England, America and other Parts, Londyn 1861, s. 41–49; Ю. Е. Кондаков, Розенкрейцеры, мартинисты и „внутренние христиане” в России конца XVIII- первой четверти XIX века, Petersburg 2011; М. Лонгинов, Один из магиков ХVIII века, „Русский вестник” 1860, t. 28, s. 579–603; M. Meillassoux-le Cerf, Dom Pernety et les Illuminés d'Avignon. Sainte Parole, Milan 1992; М. М. Муромцев, Рассказ очевидца о графе Грабянке, „Русский вестник” 1869, t. 30, nr 11, s. 19–21, https://books.google.ru/books?id=iOhIAAAAcAAJ&pg=RA1-PA19#v=onepage&q&f=false [dostęp: 12 III 2017] ; А. Н. Пыпин, Масонство в России: XVIII и первая четверть XIX в., Петроград 1916, s. 368–380; J. Ujejski, Król Nowego Izraela, Warszawa 1924; Ф. П. Лубяновский, Воспоминания 1777–1834, Moskwa 1872, s. 214–219; Воспоминания Матвея Матвеевича Муромцева, „Русский архив. Историко-литературный сборник” 1890, nr 1, s. 66–67; „Kurier Polski” 1754, addytament nr 49; Российский государственный исторический архив (RGIA) w St. Petersburgu: F. 1163, op. 1, d. 16(б) (Дело о графе Грабянке, секретаре Симонине и о служителе Леймане); Bibliothèque Calvet w Awinionie: sygn. 2829, 3050, 3090; Archiwum PAN w Warszawie: Materiały Ludwika Chamaja, sygn. III-76-60, k. 19v., 20, 21; Biblioteka Jagiellońska w Krakowie: sygn. 6591 III (rękopis z poprawkami pracy A. J. Rollego o Grabiance); Biblioteka XX. Czartoryskich w Krakowie: sygn. 726, 732 (Listy Teresy ze Stadnickich Grabiankowej).