Gliński Henryk Ludwik / Глинский Хенрик Северинович (1853–1904/1905), h. Polko, księgarz, wydawca, dziennikarz, literat, publicysta, tłumacz literatury pięknej, krytyk teatralny; pseudonimy Zoil, Z., Benoni, mieszkaniec Petersburga od lat 70. do połowy lat 90. XIX w.

Urodził się 15 lipca 1853 r. w Warszawie jako syn Walerii Justyny z Borowskich i Seweryna Jakuba Glińskiego (1820–1861), sekretarza kancelarii Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego, a w niedalekiej przyszłości pomocnika naczelnika pow. ostrołęckiego. Prawo nowego szlachectwa w Królestwie Polskim otrzymał w 1837 r. Jego dziadek Marcin (1783–1868) był szefem kancelarii i ekspedycji w tejże Radzie. Gliński miał młodsze rodzeństwo: brata Stanisława Michała (ur. 1857) i siostrę Marię (ur. 1860). Po ukończeniu gimnazjum realnego w Warszawie edukację kontynuował najpierw w Instytucie Technologicznym, następnie prawdopodobnie w utworzonej w 1865 r. nieopodal Moskwy Akademii Rolnictwa i Leśnictwa [Петровская земледельческая и лесная академия, dziś Rosyjski Rolniczy Uniwersytet Państwowy, Российский государственный аграрный университет — МСХА им. К. А. Тимирязева], wreszcie na wydziale fizyko-matematycznym Uniwersytetu Petersburskiego. Nie wiadomo, czy zdobył wyższe wykształcenie. Karierę wiązał natomiast z pozostaniem w Północnej Stolicy, przy jednoczesnym utrzymywaniu ścisłych kontaktów z działaczami kulturalnymi pod zaborami austriackim i rosyjskim.

W życiu Polonii petersburskiej Gliński zapisał się przede wszystkim jako niestrudzony promotor książki polskiej. Był on duszą przedsięwzięcia firmowanego przez warszawskiego wydawcę i księgarza Gracjana Ungra (1853–1911), tj. Księgarni Polskiej, uruchomionej we wrześniu 1879 r. Od pierwszych dni jej istnienia pełnił obowiązki zarządcy przedsiębiorstwa, a 1/13 grudnia 1883 r. przejął je na własność. Zanim to nastąpiło w sierpniu 1882 r. obowiązki zarządcy księgarni objął jego brat Stanisław Michał („Kraj” 1882, nr 6). Trudności finansowe skłoniły go do odstąpienia z dniem 13/26 grudnia 1886 r. księgarni Bronisławie Rymowicz z domu Januszkiewicz (1839–1926), żonie lekarza i działacza Polonii petersburskiej Feliksa (1826–1908), połączonej ścisłymi więzami rodzinnymi z Erazmem Piltzem (1851–1929), redaktorem tygodnika „Kraj”. Wyrazem troski Glińskiego o czytelnictwo był opracowany przez niego Notatnik Bibliograficzny (za rok 1880 i pierwszą połowę 1881 r. (Petersburg, 1882). Autor przeznaczonego dla „ogółu naszego” przewodnika po literaturze zwracał uwagę na niebezpieczeństwo utraty tożsamości narodowej, spowodowane przez „Nieszczęsn[ą] łatwość wsiąkania w otoczenie, dostrajania się na nutę tego otoczenia, przesiąkania niém, a obok tego ogromn[ą] łatwowierność w przyjmowaniu wszystkiego na wiarę” (tamże, s. 4). Ten sam cel przyświecał mu, gdy zainicjował wydawanie nad Newą Gwiazdy. Kalendarza petersburskiego, premjowego, ilustrowanego, społecznego, literackiego i informacyjnego, adresowanego do Polaków rozrzuconych po całym Cesarstwie Rosyjskim. W czterech rocznikach, obejmujących lata 1881–1884, poza działem ściśle kalendarzowym i przewodnikowym, opublikowano szereg wartościowych materiałów prezentujących różnorodność polskiego dziedzictwa kulturowego, w tym bogatą tradycję piśmienniczą i petersburskie polonica (m.in. przygotowaną przez Glińskiego do druku korespondencję Adama Mickiewicza [1798–1855] z rosyjskim cenzorem). Walory części literacko-artystycznej kalendarzy odnotowywali także ich czytelnicy spoza Petersburga. W wydawnictwach tych znalazły odbicie rozległe zainteresowania Glińskiego sztuką, które znajdowały potwierdzenie jego członkostwem korespondencyjnym w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych.

Działalność księgarza i wydawcy łączył Gliński z aktywnością edukacyjno-popularyzatorską i pisarską. Ta pierwsza objawiła się we współpracy z Wydawnictwem Zabawek i Gier Pedagogicznych, której owocami były dwie publikacje: Modele geometrycznych brył i kryształów oraz opis gry inspirowanej powieścią Jules’a Verne’a (1828–1905) Podróż na około świata w ośmdziesięciu dniach (obie: Warszawa 1880). W latach późniejszych Gliński nie angażował się w podobne przedsięwzięcia, stawiając na rynek książki „dla dorosłych”. Za jego właściwy debiut prozatorski można uznać szkic powieściowy Tylko doktór (Warszawa 1882). Henryk Sienkiewicz (1846–1916) w nocie recenzyjnej tego utworu wskazywał na „czczość pomysłu”, braki kompozycyjne i konstatował, że akcja „mało przedstawia interesu, i należy do rzeczy arcypowszednich” (cyt. za: H. Sienkiewicz, Publicystyka. Krytyka, studia i wrażenia literackie i artystyczne, Lwów 1937, t. 5). Wydane dekadę później Listy do narzeczonego (pamiętniki panny na wydaniu). Z rękopisu panny Klary do druku przepisał… (Petersburg, 1893) eksploatowały à rebours motyw Listów do przyszłej narzeczonej, utrzymanego w żartobliwym tonie „poradnika” autorstwa słynnego psychologa Juliana Ochorowicza (Mohorta, 1850–1917). Na obrzeżach literatury pięknej plasują się natomiast Mamusie. Studya niedyskretne (Kraków, 1897). Z pewnością twórczość pisarska nie stawiała Glińskiego w rzędzie wybitnych autorów.

Zapisał się za to na niwie translatorskiej, stając się tym samym rzecznikiem zbliżenia kulturalnego Polaków i Rosjan. Największym osiągnięciem był przekład Starej baśni Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812–1887) dla czasopisma artystycznego „Żywopisnoje Obozrenie” [Живописное обозрение], który ukazał się w formie odrębnego wydania (1881), opatrzonego ilustracjami Michała Elwira Andriollego (1836–1893). Gliński przyczynił się również do popularyzacji prozy H. Sienkiewicza, publikując w rosyjskich periodykach „Wiestnik Jewropy” [Вестник Европы] i „Dieło” przekłady trzech jego nowel: Из дневника познанского учителя [Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela] („Вестник Европы” 1880, z. 3, s. 179–196), Старый слуга [Stary sługa] („Делo” 1881, nr 11, s. 250–265) i На маяке [Latarnik] (tamże, 1882, nr 2, s. 205–220). Z kolei na jęz. polski przetłumaczył urywki prozatorskie Iwana S. Turgieniewa (1818–1883), zebrane w cykl Senilia; opublikowała je warszawska „Prawda. Tygodnik polityczny, społeczny i literacki” (1882, nr 50–52). Gliński był gorliwym propagatorem literatury rosyjskiej, o czym świadczą ogłaszane w latach 1888–1890 na łamach krakowskiego „Świata” obszerne szkice biograficzno-krytyczne, poświęcone wybitnym pisarzom: Lwu N. Tołstojowi (1828–1910), I. Turgieniewowi oraz Fiodorowi M. Dostojewskiemu (1821–1881). Przebija przez nie solidne oczytanie, zdolność syntezy i świetna znajomość współczesnych zjawisk kultury. W analizie twórczości literackiej Gliński koncentrował się na wymiarze społecznym dzieł, dużą wagę przykładał też do elementów autobiograficznych. Najwyżej cenił Tołstoja, pozostając pod silnym wrażeniem etycznego przesłania jego prozy, tj. koncepcji niesprzeciwiania się złu siłą. Turgieniewa chwalił za stworzenie uniwersalnych typów literackich, zrozumiałych również za granicą. Z kolei Dostojewskiego komplementował za wzorową postawę obywatelską wyrażającą się w stałej gotowości do wstawienia się za uciśnionymi i portretowania zła. Wysokie zdanie miał także o wybitnym satyryku Michaile J. Sałtykowie-Szczedrinie (1826–1889), choć nie poświęcił mu dłuższego tekstu.

Gliński położył znaczne zasługi w dziele stworzenia i promocji polskiego teatru w Petersburgu. Znany aktor Kazimierz Kamiński (1865–1928) wspominał, że był on „Motorem, duszą, sercem, opiekunem [przedsięwzięcia] [...]. Zabiegał, poruszał, chodził do władz i kolonii polskiej tu i tam się narażając, zasiewał, wzmacniał, pielęgnował, aż ziarnko zaczęło wschodzić” (Kazimierz Kamiński o sobie, s. 89). Występował nie tylko w roli animatora życia teatralnego, lecz także krytyka przedstawień. Na łamach „Kraju” regularnie publikował recenzje ze spektakli grywanych na polskiej scenie nad Newą, podpisywane pseudonimami Zoil i Z. (bibliografia Bara odnotowuje blisko 50 recenzji jego pióra, nie wliczając notatek prasowych). O wadze, jaką przykładał do promocji sztuki scenicznej, świadczą Pogadanki o teatrze – broszury publicystyczne, dokumentujące dzieje polskiego teatru stolicy Imperium Rosyjskiego w latach 1882–1893. Poza cenną źródłowo warstwą informacyjną zawierały one również przemyślenia autora. Gliński postrzegał teatr jako instytucję społeczną, która powinna być przedmiotem szczególnej troski Polonii. W dziedzinie estetyki przeciwstawiał się schlebianiu niskim gustom i oczekiwał, że repertuar będzie wehikułem kultury wysokiej. Kluczowe znaczenie przydawał etycznemu wymiarowi teatru, który według niego nie „tylko jest przybytkiem sztuki – jest on zarazem i szkołą. […] Autor i aktor dopełniają się wzajemnie i dają nam ponętny obraz cnoty a wstrętny występku” (Pogadanki o teatrze…, s. 16). Swoje zalecenia usiłował realizować w twórczości dramatycznej. Teatr Polski w Petersburgu zagrał w sumie pięć komedii jego autorstwa: Uczonych delegowanych (dwuaktówka), Blagę (Na partykularzu) (czteroaktówka), Potwora (dwuaktówka, będąca adaptacją sztuki Wiktora Aleksandrowa, właśc. Wiktora A. Kryłowa [1838–1908]), Ostatni akt i Przyjaciela (obie jednoaktówki); jedynie na papierze pozostał jeszcze jeden utwór sceniczny – Kto winien (Gwiazda… za rok 1884, s. 97–103). O podążaniu za najnowszymi trendami świadczył przekład głośnej sztuki Hermanna Sudermanna (1857–1928) Die Ehre (Honor, 1889) i włączenie się w burzliwą dyskusję na temat wyrażonej przez nią tendencji (Honor… Kilka uwag z powodu sztuki…, 1891).

Gliński intensywnie pracował też na polu publicystyki. Autorzy publikowanych za życia i po śmierci not biograficznych utrzymywali, że w latach 1876–1881 współpracował z czasopismem „Żywopisnoje Obozrenie”, a począwszy od końca lat 70., nadsyłał regularne korespondencje do „Tygodnika Ilustrowanego”, „Wieku”, „Przeglądu Tygodniowego” oraz „Chwili”. Kwerenda prasowa potwierdza obecność jego tekstów w powyższych tytułach, nie pozwala jednak stwierdzić, jaki charakter miała ta współpraca ani ustalić jej precyzyjnych ram czasowych (nie wszystkie materiały opatrywano podpisem czy choćby inicjałami autora). Z pewnością natomiast listę pism należy wydłużyć o wymienione wyżej periodyki polskie i rosyjskie, z którymi Gliński współpracował jako tłumacz i recenzent. Z punktu widzenia dziejów Polonii petersburskiej największą wartość mają korespondencje drukowane na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” w latach 1878–1879 oraz „Chwili” w 1885 r. (nie wiadomo jednak, czy portretujący elitę nadnewską cykl Polacy w Petersburgu podpisany pseudonimem Laudator wyszedł spod jego pióra). Ich autor nie reprezentował typu zdystansowanego obserwatora, przeciwnie, był raczej działaczem społecznym wykorzystującym słowo drukowane do propagowania swoich racji. Przejęcie sprawami nadnewskiej Polonii przebija przez wiele jego tekstów i czynów. Donośnie wybrzmiały zwłaszcza artykuł-apel o uregulowanie spraw świątyni katolickiej w stolicy Rosji – Kościół parafialny pod wezwaniem św. Katarzyny w Petersburgu (Gwiazda… na rok 1882, s. 107–114), czy samozwańcza inicjatywa oddania hołdu umarłemu I. Turgieniewowi w imieniu kolonii polskiej nad Newą (Iwan Turgieniew, w: Gwiazda… na rok 1884, s. 67–71).

Poglądy polityczne Glińskiego ewoluowały. Lista rosyjskich tytułów prasowych, z którymi utrzymywał kontakty, a także jego korespondencje do pism polskich ujawniają sympatie do umiarkowanych środowisk liberalnych. Wydaje się, że jeszcze w latach 80. XIX w. szczerze wierzył w możliwość trwałego pojednania polsko-rosyjskiego. Świadczy o tym m.in. wymiana listów z Walerym Przyborowskim (1845–1913), twórcą „Chwili” i rzecznikiem ugody z Rosją, a także przywiązanie do idei pozytywistycznych, akcentujących potrzebę pracy organicznej i pracy u podstaw. Jednakże już w połowie lat 90. Gliński niechętnie odnosił się do koncepcji lojalistycznych i ich reprezentantów. Znamienna była tu opinia o E. Piltzu jako „osobistości wyzyskując[ej] w imię rubla najszlachetniejsze idee i hasła” (cyt. za: A. Jaszczuk, Czy Włodzimierz Spasowicz był zdrajcą narodu?, „Kwartalnik Historyczny” 1994, nr 2 s. 21), a zwłaszcza opublikowana pod pseudonimem Benoni obszerna broszura polemiczna Pan Włodzimierz Spasowicz (1853–1903). Profil do medalu (Kraków 1895). Jej autorstwo zazwyczaj błędnie przypisuje się geografowi Karolowi Benoniemu (1841–1904), ale doniesienia agenturalne policji Namiestnictwa galicyjskiego jednoznacznie wskazują na Glińskiego. O odwzajemnionej niechęci środowiska „Kraju” do swojego byłego współpracownika świadczy też lakoniczna wzmianka o śmierci, przemilczająca jego rzeczywiste zasługi: „Zmarły przez długi szereg lat mieszkał w Petersburgu i w życiu tutejszej kolonii naszej odegrał pewną rolę” („Kraj” 1905, nr 1–2, s. 18).

Zaangażowanie Glińskiego w działalność publicystyczną kontrastowało z jego sceptycyzmem wobec sensu takiej aktywności, któremu najpełniejszy wyraz dał w broszurze Z ostatnich lat trzydziestu (Warszawa 1895). Poddał w niej druzgocącej krytyce „kierowników opinji” (tj. redaktorów pism) i podważał adekwatność etykiet „postępowca” i „konserwatysty” jako znaków rozpoznawczych debat prasowych po 1864 r. Jego zdaniem publicyści przekraczali swoje uprawnienia, usiłując kształtować rzeczywistość, zamiast ją po prostu opisywać. Program pozytywny broszury zawierał się w apelu o harmonię i solidarność społeczną przy zagwarantowaniu wolności jednostki; ku takiej konkluzji skłoniło autora przekonanie o prymacie miłości nad egoizmem. Idealizmowi tych postulatów odpowiadał bezkompromisowy charakter Glińskiego, którego on sam miał świadomość. W noszących cechy autobiografii zapiskach stwierdzał, że „doznane przyjemne czy przykre wrażenia działają na mnie piorunująco szybko, a nadto bardzo trwały ślad po sobie zostawiają. Pośrednich, obojętnych, […] zgoła nie znam. [...] Najczulszym się staję na to, co nazwałbym „głupstwem”, a co wśród ludzkiego mrowiska rozgościło się tak wszechwładnie i tak szeroko się rozpostarło, że spotkać je można niemal na każdym kroku […] (Zrzędzenia. Wiązanka pierwsza, Petersburg 1894, s. 64–65).

Znane są dwa adresy, pod którymi zamieszkiwał Gliński pod koniec swojego pobytu w Petersburgu: ul. Sadowa [Садовая ул.] 109 i 113, m. 19. Nie wiadomo na pewno, kiedy opuścił stolicę Imperium Rosyjskiego, ale wydaje się, że nastąpiło to po zamknięciu ostatniego sezonu tamtejszego Teatru Polskiego, nie później jednak niż w 1894 r. Nie figuruje w oficjalnych spisach mieszkańców i księgach adresowych publikowanych od 1892 r. Po przeprowadzce do Odessy pracował w branży ubezpieczeniowej jako inspektor towarzystwa asekuracyjnego. Brak wiadomości o jego zaangażowaniu w życie kulturalne Polonii odeskiej.

Był żonaty z Romualdą z Dąbrowskich (1859–1937). Prawdopodobnie nie mieli potomstwa. Zmarł 25 grudnia 1904/7 stycznia 1905 r. w Odessie „po długich i ciężkich cierpieniach” (nekrolog w „Kurierze Warszawskim”1905, nr 13, s. 5). Został pochowany na tamtejszym cmentarzu katolickim, grób nie zachował się.



Bibliografia:
Bibliografia Bara (IBL), http://bar.ibl.waw.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=1 [dostęp: 14 XII 2016]; Bibliografia Estreichera, http://www.estreicher.uj.edu.pl/xixwieku/ [dostęp: 14 XII 2016]; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słowik biograficzny, Poznań 2000, s. 94–95 (bibliografia); M. Rulikowski, Gliński Henryk, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Kraków–Warszawa 1959–1960, t. 8, s. 61 (bibliografia); L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 225–227 i dalej wg indeksu oraz wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; S. Dąbrowski, Kazimierz Kamiński o sobie, „Teatr. Miesięcznik”, 1951, nr 9–10, s. 89; T. Hiż, Talent, dziwactwo i coś jeszcze, Warszawa 1937, s. 76; A. Jaszczuk, Czy Włodzimierz Spasowicz był zdrajcą narodu?, „Kwartalnik Historyczny” 1994, nr 2 s. 21; Z. Kmiecik, Uwagi o redakcji i prenumeratorach petersburskiego „Kraju” przed 1905 rokiem, „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” 1968, t. 7, nr 1, s. 109–110; J. Myśliński, Grupy polityczne Królestwa Polskiego w zachodniej Galicji, 1895–1904, Warszawa 1967, s. 27–28; Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim w latach 1836–1861, oprac. E. Sęczys, Warszawa 2000; A. Szwarc, Nieudana inicjatywa ugodowa. „Chwila” Walerego Przyborowskiego (1885–1886) i jej program, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1987, t. 26, nr 3, s. 29–30, 33, 46; H. Gliński, L. Tołstoj, jako pisarz i człowiek, „Świat. Dwutygodnik Ilustrowany” 1888, nr 5, s. 105–107; nr 6, s. 135–138; nr 8, s. 180–183; nr 10, s. 227–230; tenże, Iwan Turgenjew, „Świat. Dwutygodnik Ilustrowany” 1888, nr 16, s. 375–378; nr 17, s. 386–387; nr 18, s. 442–446; nr 19, s. 508–512; nr 23, s. 551–552; tenże, Typy powieści Turgeniewa, „Świat. Dwutygodnik Ilustrowany” 1889, nr 1, s. 35–37; tenże, Teodor Dostojewski, „Świat. Dwutygodnik Ilustrowany” 1890, nr 12, s. 280–283; nr 15, s. 362–364; nr 16, s. 399–402; nr 19, s. 467–471; nr 23, s. 570–572; tenże, Tylko doktór, Warszawa 1882; tenże, Notatnik Bibliograficzny (za rok 1880 i pierwszą połowę 1881 r., Petersburg 1882; tenże, „Honor”. Sztuka – temat – teza – etyka i krytyka. Kilka uwag z powodu sztuki H. Sudermanna i głosów naszych krytyków, a głównie Bolesława Prusa, Petersburg–Warszawa 1891; tenże, Pogadanki o teatrze i teatr polski w Petersburgu w 1882/3 roku, Kraków 1883; tenże, Pogadanka o teatrze i teatr polski w Petersburgu od 1882 do 1892 r. Garść luźnych uwag i wiązanka wspomnień z działalności teatru, Petersburg 1892; tenże, Pogadanka o teatrze i teatr polski w Petersburgu w r. 1892–1893. Trzecia garść luźnych uwag i wiązanka wspomnień z działalności teatru, Petersburg 1893; tenże, Listy do narzeczonego (pamiętniki panny na wydaniu). Z rękopisu panny Klary do druku przepisał…, Petersburg 1893; tenże, Zrzędzenia. Wiązanka pierwsza, Petersburg 1894; tenże, Z ostatnich lat trzydziestu. Z ofiarowanego rękopisu podał do druku…, Warszawa 1895; Benoni (pseud.), Pan Włodzimierz Spasowicz (1853–1903). Profil do medalu (Kraków 1895); tenże, Mamusie. Studya niedyskretne, Kraków 1897; Gwiazda. Kalendarz petersburski, premjowy, illustrowany, literacki, społeczny i informacyjny na rok zwyczajny 1881, 1882, 1883, 1884, red. H. Gliński, Petersburg; И. И. Крашевский, Древнее сказание. Роман (IX век), przeł. H. Gliński, Санкт-Петербург 1881; H. Sienkiewicz, Publicystyka. Krytyka, studia i wrażenia literackie i artystyczne, t. 5, Lwów 1937; „Kraj” 1882, nr 6, 8/20 sierpnia, s. 9 (Zarząd księgarni polskiej Ungra w Petersburgu), 1905, nr 1–2, s. 18 (nekrolog); „Kurjer Warszawski” 1905, nr 13, s. 5 (nekrolog), 1937, nr 20, 20 stycznia, s. 6 (nekrolog żony); „Tygodnik Ilustrowany” 1905, nr 3, s. 57 (nekrolog z podobizną); Archiwum prywatne Alicji Surmackiej (w tym skan aktu urodzenia H. Glińskiego i drzewo genealogiczne rodziny Glińskich).