Cybulski Napoleon Nikodem / Цыбульский Наполеон Никодим Осипович (1854–1919) h. Prawdzic, lekarz fizjolog, współodkrywca adrenaliny, pionier elektroencefalografii, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ) w Krakowie.

Przyszedł na świat 13 września 1854 r. w Krzywonosach w pow. święciańskim (gub. wileńska, później woj. wileńskie, obecnie na Białorusi) w wywodzącej się z Mazowsza rozgałęzionej na Litwie rodzinie ziemiańskiej. Ojciec, Józef Napoleon, zarządzał skromnym majątkiem. Matka, Marcjanna Hutorowicz, zajmowała się domem, doglądając wstępnej edukacji syna, zanim posłano go do szkoły. Gimnazjum ukończył Cybulski w 1875 r. w Mińsku Litewskim ze srebrnym medalem. Po zdaniu matury zdecydował się na studia lekarskie w Akademii Wojskowo-Medycznej (AW-M) w Petersburgu. W 1877 r., będąc studentem drugiego roku, rozpoczął pracę jako asystent prof. Iwana R. Tarchanowa (1846–1908) w Katedrze i Zakładzie Fizjologii, szybko zwracając na siebie uwagę środowiska naukowego. Tarchanow, uczeń światowej sławy fizjologa Iwana M. Sieczenowa (1829–1905), sam stał się mistrzem dla całego pokolenia badaczy, tworząc podstawy znakomitej szkoły petersburskiej. Ten nowoczesny uczony, który prowadził wielokierunkowe badania nad zjawiskami elektrycznymi w mięśniach, szybko dostrzegł w polskim studencie potencjał naukowy, sprzyjając jego zainteresowaniom i wspomagając jego prace doświadczalne. Młody Cybulski interesował się wówczas problemem zmiennych warunków prędkości przepływu i ciśnienia krwi. Plonem jego pierwszych dociekań eksperymentalnych była wydana w 1878 r. rozprawa O wpływie postawy ciała na ciśnienie, tętno i oddychanie u zwierząt [Ueber den Einfluss der Körperstellung auf den Blutdruck und den Puls, „St. Petersburger Medicinische Wochenschrift” 1878, t. 3]. Na ten czas datuje się również jego znajomość ze studiującym na tym samym wydziale późniejszym słynnym fizjologiem Iwanem W. Pawłowem (1867–1938).

Dyplom lekarza otrzymał Cybulski cum laude w 1880 r. W 1881 r. uzyskał etat prosektora w Katedrze i Zakładzie Fizjologii AW-M, a rok później złożył egzamin wstępny na stopień doktora medycyny. Ciesząc się pełnym zaufaniem I. R. Tarchanowa, którego został asystentem, dążył w tym czasie do stworzenia skutecznej metody pomiarowej, która stałaby się pewnym narzędziem w badaniach nad przepływem krwi. Tarchanow przydzielił mu jedno z pomieszczeń zakładu do prac nad urządzeniem zwanym fotohemotachometrem, którego prototyp powstał w 1884 r. Cybulski wykorzystał w nim znane z fizyki cieczy rurki Pitota oraz aparat fotograficzny na specjalnej podstawie. Dzięki temu można było śledzić średnią szybkość krwi w tętnicach i żyłach, a także z dużą dokładnością rejestrować zmiany w tejże szybkości w czasie rzeczywistym każdej z faz czynności serca. Co więcej, dzięki fotografii zyskał możliwość graficznego rejestrowania na bieżąco przebiegu całego pomiaru. Pierwsze wyniki publikował w 1883 r. na łamach „Tygodniowej Gazety Lekarskiej” [Еженедельная Клиническая Газета] (t. 3). W niecałe dwa lata ukończył studia ze złotym medalem i na początku 1885 r. przedstawił swoją rozprawę doktorską zatytułowaną „Badania nad prędkością ruchu krwi za pomocą fotohemotachometru” [Исследования над скоростью движения крови посредством фотогемотахометра], zyskując sobie rozgłos w środowisku fizjologów. Za pomocą fotohemotachometru Cybulskiego wychowanek lwowskiego neurofizjologa Adolfa A. Becka (1863–1942), Andrzej Klisiecki (1895–1975), przeprowadził w latach 30. i 40. XX w. rewolucyjne badania nad zmianami ciśnienia tętniczego krwi w zależności od faz skurczu mięśnia sercowego. Rozwiązania Cybulskiego zostały też wykorzystane przez Leonida G. Bellarminowa (1859–1930) w konstrukcji fotokoreografu, urządzenia umożliwiającego fotograficzną rejestrację zarówno reakcji źrenicy, jak i zmian w ciśnieniu wewnątrzgałkowym oka.

Mając poparcie I. Tarchanowa, Cybulski przyjął w 1885 r. propozycję objęcia kierownictwa katedry fizjologii na UJ w Krakowie, choć z chwilą przystępowania do konkursu nie miał jeszcze zakończonego przewodu doktorskiego. Był to początek kształtowania się największej szkoły fizjologicznej na ziemiach polskich, która miała odegrać znaczącą rolę w historii medycyny. Jej przedstawicielami byli wybitni uczeni, wśród których wymienić należy m.in.: A. Becka, Władysława Szymonowicza (1869–1939) i Mariana Eigera (1873–1939), a także A. Klisieckiego, Gustawa Piotrowskiego mł. (1863–1905), Leona Wachholza (1867–1942), Aleksandra Rosnera (1867–1930) i Stanisława Maziarskiego (1873–1956). Nie ulega wątpliwości, że znakomite wyniki osiągnięte przez A. Becka, od 1886 r. asystenta w krakowskim zakładzie fizjologii, a wiążące się z odkryciem przez niego zjawiska desynchronizacji czynności elektrycznej mózgu w odpowiedzi na bodźce, były w znacznym stopniu zasługą Cybulskiego, który wspierał i inspirował młodego badacza. Obaj wspólnie przeprowadzili też pionierskie badania nad charakterystyką fal elektroencefalograficznych (EEG).

Do historii światowej fizjologii przeszedł 1895 r., gdy w pracy Die Funktion der Nebenniere [O funkcji nadnercza] Cybulski i W. Szymonowicz dowiedli istotnej roli rdzenia nadnerczy w wydzielaniu wewnątrzustrojowym. W cyklu eksperymentów przeprowadzonych na zwierzętach wykazano działanie wyciągu z nadnercza na ośrodek nerwu błędnego oraz na aparat naczynioruchowy, a także wpływ wycięcia nadnerczy na ogólną stabilność żywego ustroju. W dalszych eksperymentach Cybulski dowiódł, że krew z żyły nadnercza ma takie samo działanie, jak wyciąg gruczołu, a przez to dał dowód, iż substancja czynna wytwarzana przez nadnercza wydziela się do krwiobiegu, skutkując wyraźną reakcją ogólnoustrojową. Nie mogąc wówczas określić, czym dokładnie owa substancja jest, nazwał ją suprareniną (nadnerczyną). W istocie Cybulski z Szymonowiczem odkryli katecholaminy – dopaminę i noradrenalinę, które w cyklu przemian dają adrenalinę. Należy zaznaczyć, że ich badania prowadzone były w tym samym czasie, w którym dwóch brytyjskich fizjologów George Oliver (1841–1915) i Edward A. Sharpey-Schäfer (1850–1935) doszło do podobnych rezultatów. Jednak kiedy Brytyjczycy skonfrontowali swoje wyniki z tymi uzyskanymi przez Polaków, kazali wydrukować addendum do własnej publikacji, w którym podkreślili wagę i oryginalność rozstrzygnięć krakowskich kolegów. Mimo to w literaturze światowej jako odkrywców adrenaliny najczęściej wymienia się wyłącznie Brytyjczyków.

Cybulskiemu należy też przyznać pierwszeństwo w nowatorskich poszukiwaniach fizjologicznych podstaw czucia smaku. W toku prowadzonych wspólnie z A. Beckiem obserwacji na jednym z pacjentów Kliniki Chirurgicznej UJ wykazali, że istnieją różne rodzaje zakończeń nerwowych odpowiednio dla każdej kategorii smaku, które są rozmieszczone w różnych okolicach języka. Wyniki swoich badań opublikowali w rozprawie Badanie poczucia smaku u osoby pozbawionej języka (1888). Rok wcześniej w pracy zatytułowanej O fizjologicznem zachowaniu się przełyku i mechanizmie połykania u człowieka Cybulski, współpracując z innym wybitnym chirurgiem Janem Mikuliczem-Radeckim (1850–1905), opisał mechanizm tzw. fali połykowej u pacjenta po całkowitej resekcji krtani i sąsiadującej z nią częścią przełyku.

Cybulskiego należy też uznać za pioniera elektrokardiografii na ziemiach polskich. W cyklu prac, z których pierwsza ukazała się w 1910 r., samodzielnie oraz we współpracy z M. Eigerem, dążył zarówno do wyjaśnienia natury aktywności elektrycznej w mięśniu serowym, jak i właściwej interpretacji zapisu EKG. Obaj zastanawiali się nad prawdopodobnym chemicznym podłożem zjawisk elektrycznych w organizmach żywych. Dla rozwiązania tego problemu przełomowe okazały się dwie publikacje, które ukazały się drukiem w 1913 r. W pierwszej, zatytułowanej Prądy czynnościowe nerwów i ich stosunek do temperatury, Cybulski dowodził, że przewodzenie stanu czynnego w nerwie jest następstwem procesów chemicznych, czego potwierdzenie prezentował następnie w rozprawie Model prądów czynnościowych w mięśniach. Był również inicjatorem badań nad hipnotyzmem od strony ich fizjologicznego podłoża. Niektóre tezy zawarte w jego głośnej rozprawie O hipnotyzmie ze stanowiska fizyjologicznego (1887) pozwalają doszukać się podstaw koncepcji nieświadomości wyprzedzających idee głoszone później przez Zygmunta Freuda (1856–1939).

Cybulski znany był też ze swoich zainteresowań kwestiami społecznymi, czego dowodem są liczne publikacje, a także udział w wielu przedsięwzięciach na rzecz środowiska akademickiego oraz młodzieży. Wraz ze znakomitym bakteriologiem Odonem Bujwidem (1857–1942) założył w 1891 r. pierwsze w Krakowie gimnazjum żeńskie.

Społeczność uczonych w pełni doceniła jego talenty naukowe i cechy charakteru. W latach akademickich 1887/1888 i 1895/1896 pełnił funkcję dziekana Wydziału Lekarskiego, w latach 1904–1905 rektora, a w latach 1905–1909 prorektora UJ. Od 1887 r. był członkiem korespondentem, a od 1891 r. członkiem czynnym Akademii Umiejętności (AU) w Krakowie. W latach 1898–1918 pełnił też funkcję przewodniczącego Komisji Antropologicznej AU, a w roku 1918 otrzymał od AU nagrodę z fundacji Jerzmanowskich. Był również członkiem honorowym licznych towarzystw lekarskich, m.in. w Wilnie, we Lwowie i w Petersburgu. W latach 1911, 1914 i 1918 znalazł się w gronie kandydatów do Nagrody Nobla.

Był żonaty z Julią Rogozińską. W roku 1916 nabył dwór, tzw. Prochownię, w Nawojowej Górze koło Krzeszowic pod Krakowem, gdzie osiedlił się wraz z rodziną.

Zmarł nagle 26 kwietnia 1919 r. w swoim gabinecie w Zakładzie Fizjologii UJ w wyniku udaru mózgu. Pochowany został w grobie rodzinnym na cmentarzu Rakowickim w Krakowie (kw. O południowa).

Odznaczony został pośmiertnie Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1936).



Bibliografia:
W. W. Pawlik, S.J. Konturek, R. Bilski, Napoleon Cybulski – Polish pioneer in developing of the device for measuring blood flow velocity, „Journal of Physiology and Pharmacology” 2006, t. 57, April Suppl. 1, s. 107–118 (ilustracje); L. Wachholz, Cybulski Napoleon Nikodem, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1938, t. 4, s. 116–118 (bibliografia); A. Śródka, Cybulski Napoleon Nikodem, w: Biogramy uczonych polskich, Wrocław–Warszawa–Kraków 1990, cz. 6, Nauki medyczne, z. 1, s. 95–101; tenże, Uczeni polscy XIX i XX stulecia, Warszawa 1994, t. 1, s. 292–295; J. Kaulbersz, Napoleon Cybulski (1854–1919), w: Sześćsetlecie medycyny krakowskiej, Kraków 1963, t. 1, s. 217–229; tenże, Twórczość naukowa Napoleona Cybulskiego, „Acta Physiologica Polonica” 1955, t. 6, nr 2, s. 125–148; Ch. S. Kosztojanc, Napoleon Cybulski i jego naukowa łączność z fizjologami Rosji, tamże, 1955, t. 6, nr 2, s. 155–161; R. W. Gryglewski, Napoleon Nikodem Cybulski, w: Zasłużeni dla medycyny. Europejczycy związani z polską ziemią / Distinguished in their services to medicine Europeans from the Polish soil, red. J. H. Skalski, R. W. Gryglewski, Poznań 2009, s. 202–207; A. Grzybowski, K. Pietrzak, Napoleon Cybulski (1854–1919), „Journal of Neurology” 2013, t. 260, nr 11, s. 2942–2943; J. Pruszyński, Prof. Napoleon Cybulski, jako badacz i nauczyciel, „Gazeta Lekarska” 1910, R. 45, t. 30, Ser. 2, s. 1202–1227; A. Beck, Prof. Napoleon Cybulski. Wspomnienie pośmiertne i ocena działalności naukowej, „Gazeta Lekarska” 1919, nr 22–23 (nadbitka); N. Cybulski: Prof. dr Książę Jan Tarchan Maurawow (Tarchanow), „Polska Gazeta Lekarska” 1908, R. 43, t. 28, Ser. 2, s. 987–992, 1013–1017.