Budkiewicz Konstanty Romuald / Будкевич Константин Ромуальд Юлианович (1867–1923), duchowny Kościoła katolickiego, proboszcz parafii św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Petersburgu, działacz społeczny i narodowy.

Urodził się 19 czerwca/1 lipca 1867 r. w majątku Zubry koło Dyneburga (pow. krasławski gub. witebskiej, obecnie okręg krasławski na Łotwie) w rodzinie szlacheckiej. Ojciec Julian (Juliusz) Budkiewicz pracował jako leśniczy w majątku hr. Broel-Platerów, matka – Maria z domu Borkowska (zm. 1917) – zajmowała się gospodarstwem. Miał pięć sióstr i młodszego brata. Początkowe wykształcenie odebrał w domu. W latach 1882–1883 uczył się w prywatnym progimnazjum Hermanna Hillera w Kielcach (Królestwo Kongresowe), a następnie przyjęty został do 3 klasy lubelskiego gimnazjum miejskiego; niechętny rusyfikującemu systemowi szkolnemu uzupełniał samodzielnie wykształcenie, chłonąc patriotyczne lektury. W 1886 r. wstąpił do Seminarium Duchownego (SD) w Petersburgu, skąd jako zdolny alumn w 1890 r. został skierowany na dalsze studia do Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (AD), którą ukończył 5 czerwca 1893 r. ze stopniem kandydata teologii po obronie pracy De prohabilismo [O probabilizmie] i otrzymał święcenia kapłańskie (26 września 1893). Od lutego 1894 r. pracował jako wikariusz w parafii Świętej Trójcy w Pskowie, a jednocześnie podjął obowiązki katechety w tamtejszych szkołach. Od października 1896 r. był wikariuszem w kościele św. Antoniego w Witebsku, a także katechetą w miejscowych gimnazjach męskim i żeńskim oraz w prywatnej 7-klasowej szkole żeńskiej.

W grudniu 1903 r. został przeniesiony do Petersburga, gdzie pracował jako wikariusz w kościele św. Katarzyny przy prosp. Newskim [Невский пр.] 32–34 oraz katecheta w Pawłowskim Instytucie Szlachetnie Urodzonych Panien [Павловский институт благородных девиц] przy ul. Znamienskiej [Знаменская ул.] (obecnie ul. Wosstanija [Восстания ул.]) 8. Od 13 stycznia 1904 r. był wiceproboszczem w kościele św. Katarzyny, wspomagając ówczesnego proboszcza Jana Ścisławskiego (1842–1905), a od 5 września 1905 r. aż do marca 1923 r. pełnił funkcję proboszcza tej największej parafii katolickiej w mieście. Wykazując się (m.in. poprzez dobór odpowiednich syndyków) talentem administracyjno-organizacyjnym, przeprowadził dwa remonty kościoła św. Katarzyny (1907, 1911), doprowadził do zinwentaryzowania jego majątku i znacznego wzrostu dochodów czerpanych z parafialnych nieruchomości, przeznaczając je przede wszystkim na utrzymanie i rozszerzenie szkół parafialnych. Dzięki jego wysiłkom działające przy parafii najpierw jako progimnazja, a od 1906 r. jako żeńskie i męskie gimnazja placówki edukacyjne osiągnęły wysoki poziom kształcenia.

On sam powołał do życia szkołę zawodową dla dziewcząt (1907) oraz otworzył pięć szkół elementarnych (1908) utrzymywanych przez administrację kościoła. Uczył też religii i nadzorował prace wszystkich szkół parafialnych (w 1914 r. pobierało w nich naukę 1849 uczniów i uczennic). Zdając sobie sprawę z zagrożenia polskiej młodzieży katolickiej w Rosji indyferentyzmem religijnym, w trosce o lepsze poznanie przez młodych ludzi podstaw wiary i wyposażenie ich w argumenty do jej obrony, przetłumaczył z jęz. niemieckiego popularny podręcznik dla uczniów szkół średnich dr. Hermanna Wedewera (1811–1871) pt. Zarys apologetyki (Warszawa, 1907). Na jego zaproszenie przybyła w 1907 r. nad Newę św. Urszula Ledóchowska (1865–1939), której powierzył prowadzenie internatu dla dziewcząt. Był także inicjatorem kasy pożyczkowo-oszczędnościowej dla pracowników parafii oraz Stowarzyszenia Byłych Uczennic Pensji św. Katarzyny. W trosce o edukację najbiedniejszych mieszkańców stolicy organizował kółka samokształceniowe pod nazwą „ABC”, które zostały podporządkowane utworzonej w 1907 r. przy jego znaczącym udziale Polskiej Macierzy Szkolnej.

Szczególną uwagę poświęcał Budkiewicz także projektom dobroczynnym, zapraszając do współpracy parafian. Organizował spotkania koordynujące ich działalność w salce bibliotecznej przy kościele lub we własnym mieszkaniu. Przez wiele lat był członkiem zarządu Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny. Brał aktywny udział w pracy Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół Polski”. Zredagował też statut Ogniska Młodych Polek. Za jego czasów kościół św. Katarzyny stał się „twierdzą” polskiego życia społecznego i kulturalnego nad Newą, a w budynkach parafialnych organizowano obchody patriotyczne oraz różnego rodzaju spotkania i zebrania. Budkiewicz był zresztą członkiem Ligi Narodowej.

Od 4 kwietnia 1908 r. objął urząd dziekana dekanatu petersburskiego, który obejmował 18 parafii, 13 filialnych kościołów, 10 kaplic oraz 101 330 katolików (1914). Opiekował się działającymi na jego terenie tajnymi wspólnotami zakonnymi: Córek Serca Maryi, Misjonarek Świętej Rodziny i sióstr urszulanek Serca Jezusa Konającego. W ciągu dwóch lat (1909–1911) odbył co najmniej dziesięć wizytacji dziekańskich, towarzyszył również arcybiskupowi mohylewskiemu słudze Bożemu Wincentemu Kluczyńskiemu (1847–1917) w wizytacji pasterskiej parafii na Białorusi i Łotwie (1912–1913). Brał udział w komitetach budowy nowych kościołów, m.in. w 1907 r. w Peterhofie i w 1916 r. w Siestroriecku [Сестрорецк] nad Zatoką Fińską. 31 maja 1910 r. mianowano go honorowym kanonikiem archidiecezji mohylewskiej z prawem noszenia krzyża dystynkcyjnego, a 23 lipca tegoż roku wszedł w skład konsystorza duchownego.

Budkiewicz zaangażował się również w sprawę pomocy Rosjanom, którzy przeszli na katolicyzm, organizując dla nich m.in. kazania w jęz. rosyjskim. Życzliwie odnosił się do kapłanów obrządku wschodniego, zdobywając dla nich środki utrzymania oraz dając możliwość odprawiania nabożeństw w swoim kościele. Jego wszechstronna działalność zaniepokoiła władze świeckie. Jeszcze w tym samym roku, w którym został honorowym kanonikiem, gazeta „Nowoje wriemia” [Новое время] oskarżyła go o polonizację wiernych, na skutek czego wszczęto przeciwko niemu oficjalne śledztwo. W jego toku w szkołach i mieszkaniu prywatnym kapłana przeprowadzono rewizje oraz zamknięto kaplicę w internacie dla dziewcząt. Z kolei otwarty sprzeciw Budkiewicza wobec polityki rusyfikacyjnej spotęgował nieufność władz, które konsekwentnie odrzucały jego kandydaturę na biskupa pomocniczego mohylewskiego wysuwaną w latach 1914–1917.

Szeroko zakrojona działalność oświatowa kapłana wykraczająca poza obszar parafii została dostrzeżona przez petersburską Radę Sierocińców Imperatorowej Marii, która 24 lutego 1914 r. wybrała go na członka honorowego. W ten sposób doceniono jego kilkuletnie bezpłatne lekcje religii, których udzielał dzieciom katolikom w podległych tej instytucji sierocińcach na terenie miasta. W czasie I wojny światowej Budkiewicz był (od 1914 r.) wiceprezesem, następnie prezesem Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny, a plebania przy kościele św. Katarzyny stała się piotrogrodzką centralą organizowania pomocy dla wysiedlonych Polaków na terenie całej Rosji. W latach 1916–1918 wydawał tygodnik „Czytania Niedzielne”. Zamieszczał też artykuły w miejscowej prasie polskiej, m.in. „Dzienniku Petrogradzkim” i „Wiadomościach Kościelnych” (np. relacje z wizytacji, uwagi o stanie parafii). Poparł także inicjatywę uruchomienia dla licznych w rosyjskiej stolicy polskich przesiedleńców Wyższych Kursów Polskich, udostępniając w latach 1916–1918 pomieszczenia szkół parafialnych na prowadzenie zajęć.

Po rewolucji lutowej i abdykacji cara (2/15 marca 1917) od marca 1917 r. do kwietnia 1920 r. odbywały się w mieszkaniu Budkiewicza spotkania duchowieństwa piotrogrodzkiego. On sam brał od 1917 r. aktywny udział w działalności wspomagającej polskich przesiedleńców i broniącej praw Polaków w Rosji Rady Społecznej przy Kurii Archidiecezji Mohylewskiej, której pracami kierował w latach 1919–1920. Po rewolucji październikowej 1917 r. i utworzeniu Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RSFRR) pozostał na jej terytorium, przyjmując sowieckie obywatelstwo, by zapewnić wsparcie duchowe i instytucjonalne znajdującej się tam mniejszości katolickiej (potem wycofał też złożoną 2 października 1921 r. po podpisaniu traktatu ryskiego deklarację polskiego obywatelstwa). Z inicjatywy Budkiewicza, jak wspomina ks. Bronisław Ussas (1885–1977), powstał w 1918 r. Komitet Obywatelski, „w skład którego weszło 17 osób – przedstawiciele wszystkich warstw ludności polskiej w Piotrogrodzie. Była to wówczas jedyna organizacja społeczna polska, chociaż i nielegalna, która w latach 1918–1923 działała na terenie Piotrogrodu z wielkim pożytkiem dla kolonii polskiej. Ks. Prałat [Budkiewicz] był przez cały czas nie tylko prezesem, lecz prawdziwym «spiritus movens» Komitetu Obywatelskiego” (Biblioteka KUL, rkps 787, k. 66).

7 czerwca 1918 r. został mianowany papieskim prałatem i wikariuszem generalnym przy arcybiskupie Janie Cieplaku (1857–1926). Po zamknięciu szkół parafialnych organizował tajne kursy, które nauczyciele prowadzili w mieszkaniach. Wystąpił też z inicjatywą stworzenia archidiecezjalnego Stowarzyszenia Rodziców i Wychowawców Katolickich, którego celem była troska o dzieci katolików, a także stworzenie prywatnych szkół religijnych. Władze sowieckie odmówiły jednak wydania pozwolenia na działalność tej organizacji, w związku z czym funkcjonowała nielegalnie, a Budkiewicz był jej opiekunem od 18 kwietnia 1921 r. W maju 1919 r. w jego mieszkaniu przeprowadzono rewizję. Podejrzewano go m.in. o pomoc polskim oficerom w wyjazdach do Finlandii. Przez pewien czas zmuszony był ukrywać się w mieszkaniach parafian. W kwietniu 1920 r. w czasie „Operacji Polskiej” poszukiwany był przez Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD), nie został jednak aresztowany. Był autorem komentarzy prawniczych do zapisów art. 7 traktatu ryskiego z 18 marca 1921 r. dotyczących spraw wyznaniowych. Redagował i układał protesty wysyłane do IV Wydziału Komisariatu Sprawiedliwości, któremu podlegały sprawy religijnych wspólnot. Od 21 października 1921 r. przewodniczył także Komisji obrony i rewindykacji mienia kościelnego przy kurii arcybiskupiej, która zajmowała się zbiórką datków na utrzymanie instytucji diecezjalnych oraz zwrotem zarekwirowanego mienia parafii i budynków, działał też w Radzie Administracyjnej kurii. Po zamknięciu SD od sierpnia 1922 r. wykładał w tajnym SD w Piotrogrodzie.

W 1922 r. Budkiewicz odmówił podpisania nieusankcjonowanej przez Watykan umowy z władzami o warunkach korzystania ze świątyń katolickich, a wspomniana komisja uchwaliła, że w sprawie obrony kościołów należy powoływać się na traktat ryski. W maju tego roku jako delegat arcybiskupa J. Cieplaka pertraktował z władzami w Moskwie w sprawach kościelnych, a w lipcu został jego pełnomocnikiem ds. uregulowania stosunku Kościoła katolickiego w Rosji do władz sowieckich. Na prośbę nuncjusza apostolskiego w Warszawie we wrześniu tegoż roku napisał raport (Status Ecclesiae in Russia) o stanie Kościoła katolickiego pod rządami bolszewików. Występował przeciwko konfiskacie należących do parafii kosztowności, którą uzasadniano koniecznością zebrania środków na pomoc dla głodujących na Powołżu; oficjalny dekret nakazujący kościołom i związkom religijnym wydanie wartościowych przedmiotów opublikowano 23 lutego 1922 r. 25 lutego tego roku przywiózł do siedziby ekspozytury polskiej Komisji Rewindykacyjnej w Piotrogrodzie przy ul. Galiernej [Галeрная ул.] i złożył na ręce jej kierownika ks. B. Ussasa tajną przesyłkę w postaci precjozów z kościoła św. Katarzyny, które następnie via Warszawa przekazano do Watykanu. Wystosował też wiele okólników do proboszczów i wiernych w związku z przejęciem mienia kościelnego oraz w sprawie obrony duchowieństwa, utrzymania budynków kościelnych itp. 

Po zamknięciu w grudniu 1922 r. kościoła św. Katarzyny na podstawie dekretu o stowarzyszeniach z 3 sierpnia 1922 r. nadal prowadził pracę duszpasterską, gromadząc wiernych na nabożeństwa w refektarzu i na korytarzach plebanii. Pod koniec 1922 r. wobec zdecydowanej postawy parafian broniących praw Kościoła był przesłuchiwany w sprawie piotrogrodzkiego duchowieństwa katolickiego obwinionego o stworzenie antysowieckiej kontrrewolucyjnej organizacji, której celem miało być przeciwdziałanie dekretowi z 23 stycznia 1918 r. o rozdziale Kościoła od państwa oraz instrukcjom dotyczącym egzekucji tegoż dekretu. W oczekiwaniu na proces sądowy przebywał w areszcie domowym. Tak jak poprzednio, pomimo jawnego zagrożenia życia zdecydowanie odmówił wyjazdu z Piotrogrodu, uznał bowiem, że ratując siebie, zaszkodzi innym księżom.

2 marca 1923 r. mieszkanie Budkiewicza gruntownie przeszukano, 3 marca otrzymał wraz z arcybiskupem Cieplakiem, rosyjsko-katolickim egzarchą bł. Leonidem Fiodorowem (1879–1935) oraz dwunastoma duchownymi wezwanie do sądu w Moskwie, dokąd udali się 4 marca pociągiem. Przed wyjazdem uporządkował dokumentację parafii i przekazał zaufanym osobom, wyspowiadał się i odprawił mszę dla parafian. W kazaniu „zachęcał wiernych do modlitwy w intencji wezwanych przed sąd, a także zalecił wszystkim zachowanie spokoju i powagi, i zdanie się zupełnie na Opatrzność Bożą” (Archivio Segreto w Watykanie, vol. 225, f. 332). 10 marca został aresztowany, więziony był na Butyrkach. W trakcie pokazowego procesu sądowego toczącego się w dniach 21–25 marca 1923 r. przed Najwyższym Trybunałem Rewolucyjnym uznano go za winnego kierowania wymierzoną przeciwko władzy sowieckiej kontrrewolucyjną działalnością piotrogrodzkich duchownych katolickich, której celem było osłabienie dyktatury proletariatu, odmowę przekazania kościelnych kosztowności na cele publiczne, podburzanie ludności do nielegalnych wystąpień oraz „wyzyskiwanie przesądów religijnych celem obalenia władzy robotniczo-chłopskiej”. Budkiewicz został skazany na najwyższy wymiar kary. Podczas procesu z godnością i spokojem odpierał zarzuty, a w swoich ostatnich słowach, nie przyznając się do winy, stwierdził, że „duchowieństwo katolickie nie zna, nie może znać i nosić w sercu nienawiści, ponieważ wychowane jest w duchu chrześcijańskiej miłości bliźniego, choćby ten bliźni był jego wrogiem i prześladowcą”, i że sam zawsze próbował pertraktować z władzami tak, aby nie podważyć zasad istnienia Kościoła w państwie.

Rząd sowiecki odrzucił propozycję chargé d’affairs Ambasady RP w Moskwie Romana Knolla (1888–1946) dotyczącą jego wymiany na jednego z sowieckich agentów, zignorował również ostrą notę polskiego rządu przekazaną bezzwłocznie po ogłoszeniu wyroku przez premiera Władysława Sikorskiego (1881–1943) przedstawicielowi Rosji Sowieckiej Leonidowi L. Obolenskiemu (1873–1930). Interwencje przedstawicieli dyplomatycznych Anglii, Czechosłowacji, Włoch i Watykanu także nie zostały uwzględnione. 28 marca w kościele św. Krzyża w Warszawie kardynał Aleksander Kakowski (1862–1938) przewodniczył mszy w intencji ocalenia skazanych, w całej zaś Polsce odbywały się podobne nabożeństwa. W Warszawie zorganizowano wielotysięczną demonstrację przeciw decyzji sowieckiego trybunału. Zarządzeniem Prezydium Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego z 30 marca 1923 r. wyrok uznano za prawomocny. Przed północą 31 marca został wyprowadzony ze swej pojedynczej celi. W nocy z 31 marca na 1 kwietnia, z Wielkiej Soboty na Wielką Niedzielę, Budkiewicza rozstrzelano w piwnicy więzienia Głównego Zarządu Politycznego (GPU) na Łubiance (według innych świadectw w więzieniu w Sokolnikach). Miejsce pochówku nie jest znane.
Był odznaczony orderami św. Stanisława III kl. i św. Anny III kl. (1915), a na 25-lecie kapłaństwa otrzymał do Stolicy Apostolskiej (1918) godność prałata domowego.

Na początku kwietnia 1923 r. na posiedzeniu Sejmu RP została przyjęta rezolucja potępiająca mord na kapłanie. Poetka Kazimiera Iłłakowiczówna (1888/1892–1983) poświęciła mu poemat Opowieść o moskiewskim męczeństwie (1927) i wiersz Głos księdza Budkiewicza zza grobu (1928; druk „Dziennik Łódzki” 1930, nr 46, 16 lutego). W 1927 r. w Warszawie powstał Komitet ku Uczczeniu Pamięci Zamordowanego w Moskwie ś. p. Księdza Prał. Konstantego Budkiewicza, a w 1936 r. w kościele św. Anny wzniesiono jego pomnik. Nazwisko księdza noszą ulice w Warszawie i Białej Podlaskiej (27 września 2009 r. odsłonięto tam tablicę pamiątkową). W 2003 r. rozpoczął się proces beatyfikacyjny Budkiewicza, z tej okazji wydano broszurę z fotografią i modlitwą o beatyfikacji Sługi Bożego. W petersburskim kościele św. Katarzyny przechowywana jest jego ocalała stuła, odnaleziona w 1992 r. W rękopisie pozostało opowiadanie „Levita”, literacka forma autobiografii i rozmyślania nad jego powołaniem kapłańskim (Biblioteka KUL, rkps 787).

(przekł. Ewelina Sadanowicz)

Bibliografia:
Budkiewicz Konstanty, w: Encyklopedia Powszechna Ultima Thule, Warszawa, 1928, t. 2, s. 272; A. Petrani, Budkiewicz Konstanty Romuald, w: Encyklopedia Katolicka, red. F. Gryglewicz, E. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1989, t. 2, kol. 1171; Т. Шишова, Будкевич (Budkiewicz) Константин Ромуальд, w: Католическая Энциклопедия, Мocква 2002, t. 1, s. 776–777; Биография о. Константина Будкевича, http://catherine.spb.ru/index.php/blog/comments/o-budkewitz-bio [dostęp: 21 VIII 2016]; Cz. Falkowski, Budkiewicz Konstanty, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1937, t. 3, s. 91–93 (bibliografia); A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 34 (bibliografia); B. Czaplicki, Ks. Konstanty Budkiewicz (1867–1923). Życie i działalność, Katowice 2004 (pełna bibliografia artykułów ks. Budkiewicza) i wersja ros.: Б. Чаплицкий, O. Константин Будкевич (1867–1923). Жизнь и деятельность, ред. Т. Захаровa, Санкт-Петербург 2004; Б. Чаплицкий, И. Осипова, Книга памяти: Мартиролог Католической церкви в СССР. Мocква 2000; R. Dzwonkowski, Budkiewicz Konstanty Romuald, w: Losy duchowieństwa katolickiego w ZSRR. 1917–1939. Martyrologium, Lublin 1998, s. 175–179 (bibliografia); R. Hankowska, Kościół Św. Katarzyny Panny i Męczenniczki Aleksandryjskiej w Sankt-Petersburgu. Historia, architektura, wystrój wnętrza, problemy rekonstrukcji i konserwacji, Warszawa 1997 i edycja ros. Sankt-Petersburg 2001; Ст. Козлов, Прелат Константин Ромуальд Будкевич, w: Кровь мучеников есть семя Церкви, Мocква 1999, s. 40–53, tenże, Прелат Константин Будкевич, http://www.catholicmartyrs.org/index.php?mod=pages&page=budkevicharticle [dostęp: 17 VIII 2016]; tenże, Прелат Константин Будкевич, w: Церковный календарь на 2003 год. Зерно из этой земли… Мученики Католической Церкви России XX века, Санкт-Петербург 2002, s. 100–107; S. Ostrowski, Ś. p. ksiądz Prałat Konstanty Budkiewicz na tle walki w obronie Kościoła Katolickiego i Wiary świętej, Warszawa, 1929; М. В. Шкаровский, Н. Ю. Черепенина, А. К. Шикер, Римско-Католическая Церковь на Северо-Западе России в 1917–1945 гг., Санкт-Петербург 1998; Archivio Segreto w Watykanie: Arch. Nunz. Varsavia, vol. 225, fol. 332–338; Lietuvos Mokslų Akademijos Biblioteka w Wilnie: F. 315, d. 153 (praca na stopień kandydata w AD); Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL) w Lublinie: Zbiory Rękopisów, sygn. 781, 782, 787.