Gembarzewski Bronisław / Гембажевский Бронислав (1872–1841), h. Awdaniec, historyk wojskowości, pułkownik saperów, muzeolog, dyrektor Muzeum Narodowego m.st. Warszawy oraz Muzeum Wojska przy Ministerstwie Spraw Wojskowych.

Urodził się 30 maja 1872 r. w Petersburgu. Pochodził z rodziny szlacheckiej piszącej się z Gębarzewa w Wielkopolsce. Był synem wywodzącego się z Łubienicy koło Pułtuska (gub. warszawska) Kazimierza (1840–1876), prawnika, urzędnika ministerialnego w Petersburgu, i Eulalii Zawadzkiej (1841–1936). Miał brata Wacława (1866–1910), inżyniera, przemysłowca, pioniera przemysłu przędzalniczego, założyciela zakładów przędzalniczych „Włodowice” pod Myszkowem. Ojciec był autorem m.in. broszury O uwzględnieniu małoletności w prawie karnym (Warszawa 1869), która miała istotny wpływ na organizację w Królestwie Polskim zakładów dla nieletnich przestępców.

Gembarzewski uczył się od 1884 r. w IV Gimnazjum w Warszawie, gdzie ukończył sześć klas, a następnie w prestiżowym Cesarskim Mikołajewskim Gimnazjum w Carskim Siole [Императорская Николаевская Царскосельская мужская гимназия] (VII klasa podzielona na dwa lata). Przeniósł się tam w 1890 r., najprawdopodobniej za namową i wspólnie ze swoim nauczycielem jęz. starogreckiego i łaciny Polakiem z pochodzenia prof. Stiepanem O. Cybulskim (1858 – po 1933), który uczył w Carskim Siole w latach 1890–1903. Niewykluczone, że także za sprawą Cybulskiego zainteresował się batalistyką i archeologią wojskową. W 1891 r. zaczął opracowywanie kolorowych grafik do przygotowywanego przez niego wydawnictwa dydaktycznego pt. „Tablice do poglądowego nauczania starożytności greckich i rzymskich” [Таблицы для наглядного преподавания греческих и римских древностей], które zostało opublikowane w Petersburgu w 1895 r., nakładem wydawnictwa N. O. Fenu i Sp. [Н. О. Фену и Ко]. Album Cybulskiego zyskał popularność w Europie, czego dowodem były jego edycje po niemiecku, francusku i włosku. Zawierał 20 tablic z komentarzami, przedstawiających starożytne militaria, mapy, plany i przedmioty codziennego użytku, a autorem większości z nich, mimo pomocy dwóch grafików, był Gembarzewski. W 1892 r. zdał maturę i odbył służbę wojskową w wojskach saperskich, którą ukończył ze stopniem chorążego [прапорщик].

Wiedzę dotyczącą historii broni i munduru pogłębił podczas studiów w petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych w latach 1892–1894. Kształcił się tam jako wolny słuchacz w klasie malarstwa batalistycznego rosyjskiego malarza niemieckiego pochodzenia prof. Bogdana (Gottfrieda) P. Willewalde’a (1818–1903), nauczyciela plejady uznanych batalistów, m.in. Konstantina N. Filipowa (1830–1878), Pawła O. Kowalewskiego (1843–1903), Nikołaja S. Samokisza (1860–1944), Wiktora Mazurowskiego (1859–1944) oraz Józefa Brodowskiego (1828–1900) i Wojciecha Gersona (1831–1901); u tego ostatniego brał podobno lekcje. W okresie wakacyjnym 1893 i 1894 r. Za zgodą władz ASP odbył podróże po Rosji rysując „etiudy z natury” oraz fotografując. Decyzją władz ASP z 1 grudnia 1893 r. uzyskał stypendium w wysokości 300 rub. W trakcie studiów otrzymał też dwa srebrne medale (mały i wielki). Jednakże na skutek poważnej choroby został 16 kwietnia 1895 r. oficjalnie usunięty bez złożenia egzaminu końcowego, a co za tym idzie bez tytułu.

W czasie studiów zainteresował się ikonografią dawnego wojska polskiego. Jesienią 1893 r. uzyskał zgodę ASP na pracę w Muzeum Zarządu Głównego Intendentury [Музей Главного интендантского управления]. Dzięki nawiązanym wówczas kontaktom z kilkoma wpływowymi wyższymi oficerami, m.in. ówczesnym szefem sztabu Warszawskiego Okręgu Wojskowego gen. Aleksandrem K. Puzyrewskim (1845–1904), historykiem wojskowości, autorem m.in. studium „Wojna polsko-rosyjska 1831 r.” ([Польско-русская война 1831 года] Sankt Petersburg 1886), otrzymał cenne wskazówki badawcze oraz listy polecające, które umożliwiły mu wstęp do trudno wówczas dostępnych dla Polaka warszawskich i petersburskich archiwów państwowych i prywatnych. Wypracował wtedy jednolite zasady dokumentacji graficznej badanych zbiorów. Sporządzanie notat malarskich w jednej skali, 1 : 5, pozwalało na wyraźne uchwycenie najdrobniejszych detali – uzbrojenie było przedstawiane w naturalnej wielkości lub w skali 1 : 5, jak również zachowanie proporcji przedmiotów do wzrostu człowieka znormalizowanego w jego pracach do wysokości 36 cm. Przy okazji kwerend w rosyjskich archiwach dokumentował wszystko, co było związane z uzbrojeniem wojska polskiego. Tysiące szkiców, rysunków i notatek dotyczących znajdujących się na terenie Rosji polskich zabytków wojskowych wykorzystał Gembarzewski nie tylko w swoich publikacjach naukowych. Zebrany przez niego materiał okazał się niezwykle pomocny dla Komisji Specjalnej do Rewindykacji Polskich Zabytków z Rosji, prowadzącej po traktacie ryskim z 1921 r. wieloletnie negocjacje z władzami radzieckimi na temat ich powrotu do odrodzonej Polski.

W latach 1895–1896 studiował w Conservatoire National des Arts et Metiers pod kierunkiem malarza batalisty Jeana Baptiste Édouarda Detailleʼa (1848–1912). W Paryżu poznał też gen. brygady Josepha Émileʼa Vansona (1825–1900), redaktora naczelnego czasopisma „Carnet de la Sabretache: revue militaire rétrospective” (organu Société de la Sabretache) i twórcę otwartego w 1896 r. Muzeum Historii Wojska w Paryżu [Musée historique de l`Armée]. Dzięki niemu miał możliwość studiowania w muzeach i archiwach francuskich uzbrojenia i munduru epoki napoleońskiej oraz podjęcia współpracy z redagowanym przez niego czasopismem. W 1897 r. opatrzył sześcioma kolorowymi ilustracjami dwa poświęcone polskim szwoleżerom fragmenty pamiętników gen. Józefa Bonawentury Załuskiego (1787–1866) z lat 1807 i 1812 oraz prezentujący go tekst autorstwa gen. Vansona (Une revue à Schoenbrunn après la bataille de Wagram, avec deux planches en couleur, d'après B. Gembarzewski, s. 281–285; Les Chevau-légers polonais de la Garde dans la campagne de 1812, avec trois planches en couleur, d'après B. Gembarzewski, s. 485–495, 521–533 i 601–615; J. E. Vanson, Nos planches, avec une planche en couleur, d'après B. Gembarzewski, s. 534–535). Zebrane nad Sekwaną materiały wykorzystał w wydanych w Polsce publikacjach. W trakcie studiów w Paryżu przeprowadził też kwerendę w berlińskim Arsenale, gdzie zbadał kolekcję polskiego munduru i oporządzenia z lat 1819–1827, podarowaną królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi III (1770–1840) przez wielkiego ks. Konstantego Pawłowicza (1779–1831), przyczyniając się do jej powrotu do Polski, a następnie współorganizował dział wojskowy w Muzeum w Rapperswilu (Szwajcaria).

W 1896 r. osiadł w Warszawie, gdzie rozpoczął działalność pisarską. Dzięki studiom w Bibliotece Ordynacji Krasińskich opublikował Źródła do historii polskiego pułku lekkozbrojnego gwardii (Warszawa 1897), a w latach następnych bogato ilustrowane Wojsko Polskie. Królestwo Polskie 1815–1830 (Warszawa 1903) oraz Wojsko Polskie. Księstwo Warszawskie 1807–1814 (Warszawa 1905). W 1909 r. opracował Pamiętniki generała Prądzyńskiego (Kraków), trzy lata później Broń i uzbrojenie w dawnej Polsce oraz rozdział Wojsko polskie w epoce porozbiorowej w dziele warszawskiego historyka Tadeusza Korzona (1839–1918) Dzieje wojen i wojskowości (Kraków 1912). W 1912 r. zaangażował się w działalność Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, którego prezesem został w 1913 r.

Gembarzewski uczestniczył również w pracach Cesarskiego Towarzystwa Historyczno-Wojskowego w Petersburgu [Императорское Русское Военно-Историческое Общество]. W 1910 r. na jego posiedzeniu wygłosił referat pt. Polskie archiwum wojskowe 1831 roku, w którym opisał przechowywany w Archiwum Sztabu Warszawskiego Okręgu Wojskowego w warszawskiej Cytadeli obszerny i nierozpoznany zespół archiwalny (107 ksiąg, 40 tys. jednostek), zawierający korespondencję między sztabem polowym powstańczych polskich wojsk a ministerstwem wojskowym i intendenturą, dotyczącą przebiegu działań wojennych oraz zaopatrzenia armii. W swoim wystąpieniu wyjaśnił przyczyny nieuporządkowywania i pobieżnego opisania tego materiału, zwracając także uwagę na przechowywany w Cytadeli, niezinwentaryzowany zespół archiwalny (60 tys. jednostek) z lat 1814–1830. Wysunął postulat zbadania tych dokumentów, bo jak stwierdził: „nie ma wątpliwości, że uporządkowanie ich (co uczyni je dostępnymi dla badaczy i historyków) przyniesie poważną korzyść nauce i będzie sprzyjać ustaleniu prawdy opartej na faktach”. Sugerując, że dzieła tego może dokonać archiwista, który „powinien władać gruntowną znajomością języków polskiego i francuskiego i rozumieć wojskowo-techniczne nazwy i wyrażenia, które obecnie są trudno zrozumiałe nawet dla rodowitego Polaka”, bez wątpienia miał na myśli siebie.

W 1914 r. został powołany w stopniu kapitana do armii rosyjskiej, gdzie zgodnie z wcześniejszym przeszkoleniem służył w wojskach saperskich. W czasie I wojny światowej, jako przewodniczący Rady Artystycznej m. Warszawy, od 1915 r. sprawował opiekę nad gmachami zabytkowymi stolicy. 1 marca 1916 r. został mianowany dyrektorem Muzeum Narodowego m.st. Warszawy, którym kierował do 1936 r., będąc też twórcą jego Archiwum Ikonograficznego. W 1916 r. został członkiem honorowym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, a w 1917 r. uczestniczył także w pracach Komisji Słownikowej w ramach utworzonej przez Niemców Tymczasowej Rady Stanu. Był również pomysłodawcą, organizatorem i w latach 1920–1939 dyrektorem Muzeum Wojska (MW) przy Ministerstwie Spraw Wojskowych (Dekret Naczelnego wodza Józefa Piłsudskiego (1867–1935) z 22 kwietnia 1920 r.). Do 1931 r. obie instytucje mieściły się w budynku przy ul. Podwale 15.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. kontynuował służbę wojskową w Wojsku Polskim. W 1921 r. zweryfikowany ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 r. awansował na pułkownika w dziale naukowo-oświatowym korpusu oficerów administracyjnych. 19 czerwca 1923 r. został przeniesiony do korpusu oficerów inżynierii i saperów. Pełniąc funkcję dyrektora MW, pozostawał oficerem nadetatowym 1. Pułku Saperów. W stan spoczynku przeszedł 30 kwietnia 1927 r.

W czasie II wojny światowej, po zajęciu Warszawy przez Niemców, został aresztowany 11 listopada 1939 r. przez Gestapo i uwięziony na Pawiaku. Po zwolnieniu czuwał nad muzeum i kończył monumentalną książkę Uzbrojenie, ubiór i oporządzenie wojska polskiego od X w. do 1831 r.

Rodziny nie założył. Zmarł 11 grudnia 1941 r. Pochowany został na Starych Powązkach w rodzinnym grobowcu (kw. 22, rz. 1, m. 25/26). W czasie powstania warszawskiego 1944 r. bezpowrotnie przepadło jego archiwum prywatne, w tym wiele rękopiśmiennych prac; fragment rodzinnego archiwum znajduje się w Bibliotece Narodowej w Warszawie.

Odznaczony był: Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (2 maja 1922) i Krzyżem Kawalerskim Legii Honorowej (1922).

Jego imię nosi ulica w podwarszawskim Rembertowie. W 1985 r. został uhonorowany tablicą pamiątkową na gmachu Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.


Bibliografia:
Гембаржевский Бронислав, w: Энциклопедия Царского Села, http://tsarselo.ru/yenciklopedija-carskogo-sela/istorija-carskogo-sela-v-licah/gembazhevskiibronislav-1872-1941.html#.VuvmAHl-O2z [dostęp: 15 marca 2016]; Biogramy uczonych polskich, cz. 1, Nauki społeczne, oprac. A. Śródka, P. Szczawiński, Wrocław 1983, z. 1, A–J; W. Tomkiewicz, Bronisław Gembarzewski, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1948–1958, t. 7, s. 372–373 (bibliografia); A. Bachulski, Kazimierz Gembarzewski, w: tamże, t. 7, s. 374; Энциклопедия Царского Села http://tsarselo.ru/yenciklopedija-carskogo-sela/istorija-carskogo-sela-v-licah/gembazhevskii-bronislav-1872-1941.html#.VQA9YnysW2C [dostęp 13 X 2015]; S. Gepner, Bronisław Gembarzewski (1872–1941), „Kwartalnik Historyczny” [Kraków] 1946, t. 53, s. 499–501; Polscy uczniowie Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu w XIX i na początku XX wieku. Katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1989; „Carnet de la Sabretache: revue militaire rétrospective” 1897, t. 5, nr 49–50; Б. К. Гембаржевский, Польский военный архив 1831 года, „Журнал Императорского Русскаго Военно-Исторического Общества” 1910, ks. 5, s. 14–19 (Отд. V: Доклады в собраниях общества); Z. Stefańska, Wspomnienie pośmiertne: Bronisław Gembarzewski 1872–1941, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 1938–1945, t. 31–38, s. 184–87; Российский государственный исторический архив (RGIA) w St. Petersburgu: F. 789 (ASP), op. 11 (lata 1880-1892 ), spr. 121, k. 30.