Parczewski Alfons Józef Ignacy / Парчевский Альфонс Ипполитович (1849–1933), prawnik, polityk narodowo-demokratyczny, poseł do I–IV Dumy Państwowej, profesor Uniwersytetu Warszawskiego (UW) i Uniwersytetu Stefana Batorego (USB) w Wilnie, działacz społeczny i bojownik o polskość ziem zachodnich.

Urodził się 15 listopada 1849 r. w niewielkim majątku Wodzierady (pow. szadkowski woj. kaliskiego) w Królestwie Polskim w rodzinie szlacheckiej, jako syn Hipolita (1819–1912), powstańca styczniowego 1863 r., i Aleksandry Barbary z Bajerów h. Leliwa (1822–1895), społeczniczki, która w latach 1861–1864 prowadziła w Wodzieradach szkołę elementarną. Z pięciorga rodzeństwa zmarli w dzieciństwie bracia Aleksander i Juliusz oraz siostry Wanda i Zofia. Najmłodsza Melania Józefa (zm. 1920) została pisarką oraz działaczką społeczną, kulturalną i polityczną.

Nauki początkowe Parczewski pobierał z siostrą w domu pod kierunkiem byłego inspektora kaliskich szkół rządowych Juliusza Teplickiego. Jako 14-latek zaangażował się z rodzicami w aprowizację działających w Kaliskiem powstańców styczniowych, chciał też wstąpić w powstańcze szeregi. W marcu 1864 r. zdał egzamin do piątej klasy gimnazjum filologicznego w Kaliszu, rok później uzyskał tam maturę i podjął studia prawnicze w Szkole Głównej w Warszawie, które ukończył na powołanym w miejsce Szkoły Głównej zrusyfikowanym Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim ze stopniem magistra prawa i administracji, przedkładając w 1870 r. pracę Rozwój historyczny ekonomiki („Ekonomista”, 1869). Jako student otrzymał pochwałę za rozprawę konkursową O zabójstwie (1867) oraz działał w studenckich organizacjach konspiracyjnych. Po ukończeniu studiów odbył aplikację sądową w Trybunale Cywilnym w Warszawie. Przez kilka ostatnich miesięcy aplikacji pracował także w Archiwum Głównym Królestwa Polskiego, gdzie zapoznał się z językiem i procedurą akt staropolskich. Już wtedy ujawnił szerokie zainteresowania historyczne, które rozwijał aż do śmierci. W listopadzie 1872 r. powrócił do Kalisza, piastując urząd patrona przy tamtejszym Trybunale Cywilnym. W 1876 r. rozpoczął pracę jako miejscowy adwokat przysięgły. Obowiązki adwokackie pełnił w Kaliszu formalnie do września 1917 r., choć jako adwokat udzielał się tam tylko do wybuchu I wojny światowej (1914).

W Kaliszu działał w wielu organizacjach charytatywnych, oszczędnościowych, gospodarczych i krajoznawczych. Był m.in. członkiem Zarządu reaktywowanego z jego inicjatywy Kaliskiego Towarzystwa Dobroczynności, wiceprezesem Rady Gospodarczej, dyrektorem założonego przez siebie Towarzystwa Kredytowego Miejskiego (1886–1905), członkiem Zarządu utworzonej w 1893 r. Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Kaliskich, przekształconej w 1899 r. w Towarzystwo Wzajemnego Kredytu, w którym działał do 1906 r., prezesem Rady Towarzystwa Przemysłu i Handlu, prezesem Rady Towarzystwa Pożyczkowo-Oszczędnościowego, z którym związany był w latach 1899–1911, prezesem (1891–1906) reaktywowanego w 1882 r. Towarzystwa Muzycznego w Kaliszu oraz prezesem (1913–1914) Kaliskiego Oddziału Towarzystwa Krajoznawczego. Kilkakrotnie był także wybierany na stanowisko dyrektora Kaliskiej Straży Ogniowej. Angażował się też w tamtejsze szkolnictwo, prowadził w domu z siostrą tajne nauczanie polskiej literatury i historii, organizował lokalną prasę, wystawę archeologiczną i zabytków sztuki (1900).

W 1875 r. odbył swoją pierwszą podróż krajoznawczą na Łużyce, gdzie nawiązał liczne kontakty z tamtejszą ludnością i działaczami. Corocznie brał udział w posiedzeniach Macierzy Łużyckiej w Budziszynie. Dzięki jego staraniom w 1880 r. zostało utworzone Towarzystwo Pomocy dla Studiujących Łużyczan. Pisywał też felietony na łamach łużyckiej prasy, w takich czasopismach jak „Łužiča” i „Časopis Maćicy Serbskeje”, o treści historycznej i kulturalnej. Na Dolne i Górne Łużyce jeździł regularnie do 1906 r. Swoje artykuły zamieszczał także na łamach prasy krajowej, w takich czasopismach jak „Kłosy”, „Wędrowiec” i „Biblioteka Warszawska”, do końca życia publikował teksty poświęcone wspomnieniom swoich wypraw i kontaktom z Łużycami. W 1923 r. współtworzył w Warszawie Polskie Towarzystwo Przyjaciół Narodu Łużyckiego.

Mieszkając na stałe w Kaliszu, rozpoczął zakrojone na szeroką skalę kwerendy archiwalne w tamtejszych archiwach. Wynikiem tych badań było wydawnictwo źródłowe pt. Analekta wielkopolskie, t. 1, Rejestr poborowy województwa kaliskiego 1618–1620 (Warszawa 1879), poprzedzone przedmową jego autorstwa. W związku z zainteresowaniami historią ojczystą w 1880 r. brał udział w pierwszym Zjeździe Historyków Polskich w Krakowie. Kilka lat później (1886) wygłosił referat pt. O relacji sędziego przy wprowadzeniu sprawy w postępowaniu cywilnym, podczas trwania pierwszego kongresu nauk prawnych i ekonomicznych zorganizowanego w Krakowie. W 1890 r. pojechał do Lwowa na drugi Zjazd Historyków Polskich. Angażował się również w akcję budzenia ducha polskiego na Pomorzu, Warmii i Śląsku, gdzie regularnie bywał od 1881 r. Zorganizował tajną organizację mającą na celu niesienie pomocy materialnej i kulturalnej Mazurom. W spotkaniach odbywających się w jego kaliskim domu brali udział m.in. historyk i działacz mazurski Wojciech Kętrzyński (1838–1918) i adwokat oraz działacz społeczno-oświatowy Antoni Ossuchowski (1849–1928). Aby ożywić świadomość narodową na Śląsku, w latach 1884–1891 redagował periodyk „Nowiny Śląskie”. Oficjalnie czasopismo wydawał we Wrocławiu pastor Jerzy Badura (1845–1911), faktycznie jednak każdy numer przygotowywał Parczewski.

Jego ożywiona działalność społeczna szybko przerodziła się w zaangażowanie typu politycznego. W latach 1905–1908 był członkiem Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, blisko związanym z jego liderem Romanem Dmowskim (1864–1939). Jako przywódca partii w Kaliszu zorganizował strajk szkolny i żądał wprowadzenia jęz. polskiego jako wykładowego w szkołach. W marcu 1905 r. wszedł w skład delegacji, która udała się do Petersburga z petycją w powyższej sprawie, a w maju tego roku uczestniczył tam w zjeździe przedstawicieli Miejskich Towarzystw Kredytowych. Choć był przeciwny wystąpieniom rewolucyjnym z 1905 r., władze carskie aresztowały go pod zarzutem buntowania żołnierzy rosyjskich, złożył bowiem zażalenie na postępowanie rosyjskiej policji i wojska w czasie rewolucyjnych wystąpień czerwcowych w Kaliszu. Po kilku dniach (22 grudnia) wypuszczony na wolność, zagrożony ponownym aresztowaniem, został zmuszony do opuszczenia Królestwa Kongresowego i wyjazdu do Galicji. Śledztwo przeciwko niemu umorzono w marcu 1906 r.; powrócił wtedy do Kalisza i 20 kwietnia 1906 r. został wybrany na posła do I Dumy Państwowej z gub. kaliskiej.

Mandat sprawował przez cztery kolejne kadencje Dumy (1907–1917). Wybierany był 3 maja 1906 r. (I Duma), 19 lutego 1907 r. (II Duma) i 31 paździenika tego roku (III Duma) z gub. kaliskiej, a po raz czwarty trafił do pałacu Taurydzkiego 20 października 1912 r., tym razem jako przedstawiciel wyborców miejskich, jednak od wybuchu I wojny świtowej (1914) w jej pracach już nie uczestniczył. W I Dumie należał do zespołu opracowującego regulamin Koła Polskiego (KP) oraz wszedł w skład kierujących jego pracami Komisji Parlamentarnej i Delegacji KP. Jako członek KP zasiadał w komisjach: agrarnej i równości obywatelskiej (I Duma), wyznaniowej (II–IV Duma), specjalnej (II Duma), spraw robotniczych i wniosków prawodawczych (III Duma), reform sądowych (III–IV Duma), redakcyjnej, spisu ludności, prasowej i regulaminowej (IV Duma). Był też członkiem parlamentarnych komisji specjalnych, m.in. dotyczącej zmian ustrojowych w Finlandii czy ochrony zabytków (III Duma), przez pewien czas należał również do komisji finansowej oraz kontrolującej wykonanie budżetu (IV Duma). W I Dumie wypowiadał się m.in. w sprawie pogromu białostockiego z 14–16 czerwca 1906 r. Wszedł też w skład oficjalnej delegacji KP do Wyborga. W latach 1908–1911 najczęściej występował, zabierając 40 razy głos w obronie unitów i polskości Chełmszczyzny. W tej sprawie wyjechał wraz z Władysławem Żukowskim (1860–1916) do Watykanu na konferencję z kardynałem Rafaelem Merry del Val y Zuluetą (1865–1930). Na forum III i IV Dumy poruszał też kwestie prześladowań Kościoła katolickiego w Rosji, szkolnictwa w Królestwie Polskim, sądownictwa oraz wprowadzenia samorządu ziemskiego w tzw. guberniach zachodnich.

Usilnie dążył do nadania autonomii Kongresówce, gdyż uważał, że Polacy mają najwięcej do niej praw w państwie rosyjskim. Natomiast sprzeciwiał się nadaniu takiej samej niezależności Litwie i Ukrainie, sądził bowiem, że żywioł polski znajdujący się na tych terenach uległby majoryzacji przez miejscową ludność litewską i ruską. Na skutek rozbieżności poglądów dotyczących neoslawizmu ochłodził stosunki z Dmowskim, co w konsekwencji doprowadziło do jego wystąpienia z końcem 1908 r. z szeregów partii. W ten sposób stał się jednym z głównych przeciwników narodowej demokracji w IV Dumie. Krytykował sojusze polityczne partii i uległość w relacjach z caratem. Jako poseł mieszkał przy ul. Preobrażeńskiej [Преображенская ул.] (obecnie ul. Radiszczewa [Радищева ул.]) 44 (1909), zaułku Kowieńskim [Ковенский пер.] 9 (1910–1911) i prosp. Newskim [Невский пр.] 78 (1913). Nad Newą nawiązał przyjaźń z wybitnym językoznawcą Janem Niecisławem Baudouin de Courtenay (1845–1929), z którym do końca życia utrzymywał kontakt.

Po wybuchu I wojny światowej i zbombardowaniu przez Niemców Kalisza (1 sierpnia 1914) przeniósł się do Warszawy. Zorganizował tam pomoc dla uchodźców ze zrujnowanego Kalisza. W grudniu 1914 r. został członkiem Towarzystwa Niesienia Pomocy Biednym Rodzinom Polaków Uczestniczących w Wojnie oraz Zubożałej przez Wojnę Ludności, przekształconego w 1915 r. w Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW). Pełniąc funkcję jego prezesa, wiosną tegoż roku przewodniczył w Petersburgu Zjazdowi PTPOW. W sierpniu 1915 r., po zajęciu Warszawy przez Niemców, wszedł w skład komisji uniwersyteckiej powołanej do opracowania założeń organizacyjnych i programowych dla nowo tworzonego UW. W październiku tegoż roku został wybrany dziekanem Wydziału Prawa i Nauk Politycznych UW, którym był do maja 1919 r. Miał też udział w tworzeniu uruchomionego dopiero w roku akademickim 1920/1921 Wydziału Teologii Ewangelickiej. Na UW wykładał prawo kanoniczne i małżeńskie, a za zasługi położone przy organizacji uniwersytetu otrzymał tytuł profesora honorowego.

Jeszcze w 1914 r. wszedł w skład początkowo zakonspirowanego, a dążącego do odzyskania po wojnie pełnej niepodległości Polski tzw. bloku partii niepodległościowych, któremu przewodniczył. W 1916 r. opublikował w „Kurierze Warszawskim” list otwarty do członka Rady Państwa Zygmunta Wielopolskiego (1833–1902) w sprawie niepodległości Polski, wszedł w skład komitetu upamiętnienia 125. rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja. Był też radnym miasta Warszawy (24 lipca 1916 – 22 lutego 1919) i przez rok (od marca 1918 r.) wiceprzewodniczącym Rady Miejskiej. W lutym 1917 r. został powołany przez Tymczasową Radę Stanu Królestwa Polskiego do komisji, która opracowała projekt ustawy konstytucyjnej i ordynacji wyborczej. W 1918 r. wybrano go na członka Rady Stanu Królestwa Polskiego z ziemi kaliskiej. Na przełomie lat 1918 i 1919 opracował na zamówienie paryskiego Biura Prac Kongresowych kilka referatów poświęconych polskim granicom zachodnim. Aspiracje Rzeczypospolitej uzasadniał jej prawami historycznymi i stosunkami etnograficznymi. W czerwcu 1919 r. wszedł w skład Komisji Kodyfikacyjnej RP, której celem była unifikacja i kodyfikacja prawa polskiego. W latach 1919–1922 bez powodzenia kandydował do Sejmu i Senatu I i II kadencji.

W grudniu 1918 r. Parczewski został wybrany prezesem Warszawskiego Komitetu Odrodzenia Wszechnicy Polskiej w Wilnie. Od stycznia 1919 r. organizował Wydział Prawa i Nauk Społecznych wileńskiej uczelni i w latach 1919–1922 pełnił obowiązki jego dziekana. Od maja 1920 r. był profesorem zwyczajnym prawa kanonicznego. W Wilnie wykładał prawo kanoniczne i małżeńskie, historię ustroju Polski i Litwy oraz historię prawa na Zachodzie Europy. Zaraz po zakończeniu kadencji dziekańskiej został wybrany rektorem USB w Wilnie (1922–1924), a w roku akademickim 1924/1925 pełnił obowiązki prorektora. Za jego rządów utworzono tam nowy Wydział Rolniczy. W uznaniu zasług otrzymał w 1929 r. tytuł doktora honoris causa, 1 października 1930 r. zaś profesora honorowego wileńskiej uczelni. Gdy w tymże roku obchodził jubileusz sześćdziesięciolecia pracy naukowej, na własne życzenie zrezygnował z pracy na USB.

Brał udział w pracach Komisji Bibliotecznej Wileńskiej Biblioteki Publicznej i Biblioteki Uniwersyteckiej. Był także członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk (TPN) w Wilnie. Od 1922 r. pełnił też funkcję dyrektora Wydziału III tegoż towarzystwa, obejmującym historię, filozofię i prawo. W 1927 r. został wybrany prezesem TPN, przyczyniając się do rozszerzenia jego działalności wydawniczej. Prezesował też wileńskiemu Oddziałowi Polskiego Towarzystwa Historycznego, Towarzystwu Prawniczemu i Towarzystwu Opieki nad Polakami Zagranicą. W 1924 r. przewodniczył komitetowi organizacyjnemu Zjazdu Prawników Polskich w Wilnie. Był także członkiem Komisji Historycznej Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie i Rady Archiwalnej w Warszawie (1922–1933). Był również masonem, insygnia córka przekazała w 1933 r. Muzeum Ziemi Kaliskiej.

Był uczonym niezwykle wszechstronnym. Oprócz zagadnień prawnych i ekonomicznych żywo interesował się historią, etnografią i językoznawstwem. Choć nie pozostawił żadnych monumentalnych prac, to wiele jego przyczynkarskich rozpraw miało dużą wartość naukową. Wybitny historyk Marceli Handelsman (1882–1945) uważał go za wybitnego erudytę, znawcę dawnych źródeł. Do jego podstawowych prac z zakresu prawa i ekonomii należą artykuły: Rozwój historyczny ekonomiki („Ekonomista”, 1870), Emigracje z wschodnich prowincji monarchii pruskiej („Przegląd Emigracyjny”, 1893) czy opublikowane w „Gazecie Sądowej Warszawskiej”: Sprawa o zabójstwo przed sądem miejskim kaliskim z 1784 roku (1875), Zabezpieczenie dowodu (1888) oraz Rys historyczny hipoteki polskiej („Gazeta Sądowa Warszawska”, 1918). Do jego najważniejszych prac historycznych należą rozprawy: Monografia Szadku (Warszawa 1870), Hieronim Bużeński, podskarbi koronny („Noworocznik Piotrkowski”, 1873), Spytek z Tarnowa, podskarbi koronny („Noworocznik Kaliski”, 1876), Początki chrystianizmu w Polsce i Misja Irlandzka („Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, 1902), Prohor i Prokulf w katalogach biskupów krakowskich („Przegląd Historyczny” 1907, t. 4, z. 2), Rys historyczny Towarzystwa Kredytowego miasta Kalisza (Kalisz 1911), Polskość na Śląsku w szeregu wieków (Warszawa 1920). Publikował też prace z zakresu archeologii, tj. Notatki archeologiczne z sieradzkiego („Noworocznik Kaliski”, 1875), i historii sztuki: Obraz Rubensa w kościele św. Mikołaja w Kaliszu (tamże, 1876). Z zakresu etnologii opublikował artykuły: Polacy ewangelicy w Westfalii („Tygodnik Illustrowany”, 1883), Potomkowie Słowian w Hanowerskim („Wisła”, 1899). Oprócz prac ściśle naukowych pisywał często felietony do prasy codziennej, np. krakowskiego „Czasu”, „Dziennika Poznańskiego”, „Gazety Kaliskiej”, petersburskiego „Kraju”, „Kaliszanina”, „Kłosów”, „Kuriera Poznańskiego”, „Przeglądu Katolickiego, „Słowa Polskiego”, „Tygodnika Ilustrowanego” i wielu innych.

Żonaty od 28 kwietnia 1878 r. z Aleksandrą z Bohdanów (1856 – 9 stycznia 1929), córką Hipolita, właściciela dóbr w Galicji, miał córkę Reginę Melanię (1879 w Ubieniu na Podolu – 17 stycznia 1959), od 1912 r. żonę Mieczysława Sędzimira, członka Rady Miasta Krakowa. Małżeństwo Parczewskich nie było szczęśliwe, pozostawali w separacji, Aleksandra prowadziła w Zakopanem pensjonat „Zacisze”, tam też zmarła i została pochowana ma miejskim cmentarzu.

Zmarł 21 kwietnia 1933 r. w Wilnie. Pochowany został w grobowcu rodzinnym na cmentarzu miejskim w Kaliszu.

Był odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta 3 kl.(1925).
Parczewski zgromadził liczącą ponad 7 tys. woluminów cenną bibliotekę, którą w 1938 r. odkupił od spadkobierców kaliski magistrat. Ocalały po II wojnie światowej fragment księgozbioru znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej (starodruki) i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. A. Asnyka (druki). Od 1933 r. jego imię nosi (ponownie od 1990 r.) jedna z ulic Kalisza oraz od 1994 r. tamtejsza Książnica Pedagogiczna.



Bibliografia:
E. Andrysiak, Alfons Parczewski: życie i twórczość. Bibliografia, Kalisz 1992; Государственная дума Российской империи, 1906—1917. Энциклопедия, Б. Ю. Иванов, А. А. Комзолова, И. С. Ряховская, Москва 2008, s. 444; Cz. Brzoza, K. Stepan, Posłowie polscy w parlamencie rosyjskim 1906–1917. Słownik biograficzny, Warszawa 2001, s. 159-163 (bibliografia); S. Konarski, Parczewski Alfons, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1980, t. 25, s. 201–206 (bibliografia); K. Pol, Poczet prawników polskich, Warszawa 2011, s. 413–433, wyd. 2; Alfons Parczewski (1849–1933), http://www.info.kalisz.pl/biograf/parczewa.htm [dostęp: 23 VIII 2016]; E. Andrysiak, Alfons Józef Ignacy Parczewski (1849–1933), „Biuletyn Szadkowski”, t. 6, s. 7–41; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 362, 368–370, 373 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; W. Korcz, Zapomniany historyk ziem zachodnich Alfons Parczewski (1849–1933), „Przegląd Lubuski” 1976, nr 1, s. 3–19; Z. Łukawski, Koło polskie w rosyjskiej Dumie Państwowej w latach 1906–1909, Wrocław 1967, s. 26, 39, 47, 56, 63, 78–79, 129, 169–170, 176; Rektor Alfons Parczewski, „Rocznik Prawniczy Wileński” 1930, R. 4, s. V–XXIII; M. Wierzchowski, Sprawy Polski w III i IV Dumie Państwowej, Warszawa 1966, s. 66, 97, 118, 122, 150, 186, 192, 258–259; 3-й созыв Государственной Думы: портреты, биографии, автографы, Санкт-Петербург 1910, tabl. 35 i opis; 4-й созыв Государственной Думы:Художественный фототипический альбом с портретами и биографиями, Санкт-Петербург 1913, tabl. 40 i opis; Члены Государственной думы: портреты и биографии. Четвёртый созыв, 1912—1917 г., сост. М. М. Боиович, Москва 1913, s. 407 (il.); A. Parczewski, Moje wspomnienia szkolne z Kalisza (1864–1865), w: Pamiętnik Zjazdu Wychowańców Szkół Kaliskich, 8–9 wrzesień 1923, Kalisz [1924], s. 75 i nast.; W. Parczewski, Wspomnienia o Alfonsie Parczewskim adwokacie, profesorze i rektorze Uniwersytetu [Wileńskiego], w: Szkice z dziejów adwokatury, red. R. Łuczywk, seria III, Warszawa 1983; M. Handelsman, Śp. Alfons Parczewski (1849–1933), „Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 1933, R. 26, s. 124–127; „Tygodnik Ilustrowany” 1933, nr 18, 30 maja, s. 356; Lietuvos centrinio valstybės archyvo (LCVA) w Wilnie: F. 175, ap. I Bb 105 (Teczka osobowa A. Parczewskiego); Biblioteka Jagiellońska (BJ) w Krakowie: rkp. 5007 III, t. 6, k. 371–377 (Korespondencja R. Hubego), rkps 6525 IV, t. 65, k. 59–60v. (Korespondencja J. I. Kraszewskiego), rkps 7834 IV, k. 149 (Korespondencja A. Pawińskiego).