Polska Macierz Szkolna w Petersburgu/Piotrogrodzie / Просветительское общество «Польская школьная матица» в Санкт-Петербурге/Петрограде (1907–1918)

Myśl założenia „Macierzy” powstała w 1879 r. podczas obchodów jubileuszu 50-lecia pracy literackiej Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812–1887), w 1882 r. zaś pisarz zainaugurował we Lwowie „Macierz Polską”. Na terenie Królestwa Polskiego Polska Macierz Szkolna (PMSz) powstała w 1906 r. jako organizacja kulturalno-oświatowa. Jej powołanie umożliwiły wydarzenia rewolucji 1905 r. i złagodzenie polityki władz. Twórcami PMSz w Królestwie byli inżynier technolog Józef Świątkowski (1860–1928), pisarz noblista Henryk Sienkiewicz (1846–1916), prawnik i publicysta Antoni Osuchowski (1849–1928) oraz publicysta i działacz społeczno-oświatowy Mieczysław Brzeziński (1858–1911). Na przełomie lat 1906 i 1907 liczyła już ok. 100 tys. członków rzeczywistych i ok. 1,5 tys. wspierających. W tym czasie na terenie Królestwa Polskiego utworzono 141 szkół ludowych, 2 szkoły średnie, 317 ochronek, 505 bibliotek oraz uniwersytet ludowy w Warszawie z filiami na prowincji. W grudniu 1907 r. władze carskie zdelegalizowały jednak PMSz w Królestwie. Kontynuowała ona tam działalność w konspiracji do 1916 r., kiedy to niemieckie władze okupacyjne oficjalnie zezwoliły na jej reaktywację, a 3 maja 1918 r. zatwierdziły statut. Na terenie samej Rosji PMSz funkcjonowała jednak nadal legalnie.

W Petersburgu z inicjatywą powołania towarzystwa oświatowego wystąpiła w 1906 r. polska młodzież ucząca się w zakładach naukowych kościoła św. Katarzyny przy prosp. Newskim [Невский пр.] 32–34 na czele z Emilią Jasiewiczówną i Ludwikiem Parniewskim. Zyskała ona poparcie proboszcza parafii ks. Konstantego Budkiewicza (1867–1923), który zgromadził w tym celu grupę zasłużonych działaczy polonijnych. Byli wśród nich: inżynier Henryk Adamowicz, związany z Towarzystwem Gimnastycznym „Sokół Polski” Jan Stanisław Barchwitz (Barchwic), prawnik i poseł do II i III Dumy Państwowej Lubomir Dymsza (1859–1915), nauczycielka Jadwiga Kozubowska (1878–1963), Jadwiga Moszyńska, adwokat Józef Nowakowski, Janina Olszamowska (żona Bolesława, adwokata), przemysłowiec i działacz społeczno-gospodarczy Wincenty Koziełł-Poklewski (1853–1929), historyk i archiwista prof. Stanisław Ptaszycki (1853–1933), przemysłowiec Andrzej Wierzbicki (1877–1962), przyrodnik prof. Stanisław Zaleski, Eugeniusz Zieliński, Jadwiga Żukowska (1875–1951), żona przemysłowca i posła do II i III Dumy Państwowej Władysława Żukowskiego (1860–1916) i inni. W tym samym roku grono to wypracowało statut stowarzyszenia oświatowego, której oficjalna nazwa brzmiała Polska Macierz Szkolna w Petersburgu (potem Piotrogrodzie). Władze zatwierdziły ten dokument 15/28 czerwca 1907 r., a 5/18 listopada tegoż roku w sali biblioteki kościoła św. Katarzyny zebrało się pod przewodnictwem E. Zielińskiego pierwsze walne zgromadzenie nowo powstałej organizacji, którą tworzyli przedstawiciele polskich elit miasta, w tym liczni reprezentanci tutejszych polskich rodów oraz kościoła rzymskokatolickiego. PMSz stawiała sobie za cel wspieranie polskiej oświaty w stolicy Imperium Rosyjskiego. W myśl statutu mogła zakładać oraz wspomagać organizacyjnie i finansowo szkoły różnego typu, od ludowych i średnich po specjalne i zawodowe. W jej kompetencjach było także zakładanie muzeów [sic!] i domów ludowych służących edukacji i rozrywce, wydawanie czasopism oraz organizowanie odczytów i wykładów.

Działalność PMSz finansowano ze składek członkowskich oraz zapisów od osób prywatnych, przy czym to walne zgromadzenie podejmowało decyzje w sprawach przedstawianych przez zarząd preliminarzy budżetowych oraz wszelkich legatów i darowizn. Fundusz specjalny organizacji tworzyły wówczas składki 17 członków dożywotnich, kapitał przeznaczony na organizację kolonii letnich oraz fundusz imienia Paderewskiego. Jednym ze sposobów zdobywania dodatkowych funduszy była od 1909 r. organizacja dorocznych wieczorów i balów PMSz. Inną formę pozyskiwania środków na działalność statutową stanowiły przedstawienia teatralne, choć nie zawsze przedsięwzięcia te kończyły się powodzeniem. Organizowano też różnego rodzaju kiermasze. W roku 1915/1916 nad zbiórkami rzeczowymi PMSz czuwała już jej komisja ubraniowa, która w dniach 25–27 października 1915 r. przeprowadziła zbiórkę odzieży na rzecz dzieci z podległych szkół. Kredyty zaciągano u osób prywatnych, w Banku Handlowym Warszawskim przy prosp. Newskim 34, który także przyjmował ofiary na rzecz stowarzyszenia, oraz Gubernialnym Towarzystwie Kredytowym Ziemskim. W 1914 r. datki pieniężne na działalność statutową przyjmowano też w polskiej księgarni przy prosp. Władimirskim [Владимирский пр.] 13 oraz w redakcji „Głosu Polskiego” przy ul. Troickiej [Троицкая ул.] (obecnie ul. Rubinsteina [Рубинштейна ул.]) 23.

W pierwszym roku istnienia PMSz od listopada 1907 do lipca 1908 udało się z tytułu składek i innych przychodów zgromadzić na działalność statutową ponad 4,5 tys. rub. W kolejnych latach kwoty te systematycznie rosły (1908/1909 – 5,8 tys. rub., 1909/1910 i 1910/1911– po 6,4 tys. rub., 1911/1912 – 7 tys. rub., 1912/1913 – 9,9 tys. rub., 1913/1914 – 7,3 tys. rub. [w tym zapis finansisty i członka Rady Państwa Stanisława Rotwanda (1839–1916) na 1,2 tys.], 1914/1915 – 6,5 tys. rub. [w tym legat posła do Dumy i członka Rady Państwa hr. Henryka Potockiego (1868–1958) w wysokości 2 tys.]). W okresie od listopada 1907 do maja 1912 r. finanse PMSz zasilone zostały dodatkowo o ok. 30 tys. rub., przekazanymi przez stołecznych Polaków, do lipca 1915 r. suma społecznych datków wynosiła już 54 tys. rub.

Środki te wobec rosnących potrzeb nie pozwalały jednak na rozwinięcie dynamiczniejszej pracy oświatowej, gdyż rocznie na wspieranie szkolnictwa można było przeznaczyć średnio ok. 5,5 tys. rub. Z tego powodu zarząd poparty przez walne zgromadzenie zdecydował się w 1911 r. na prowadzenie i finansowanie poprzez zapomogi tylko dwóch 4-klasowych szkół początkowych (elementarnych) dla dzieci obojga płci liczących po ok. 120 podopiecznych. Ich uczniowie najczęściej kontynuowali edukację w gimnazjach państwowych bądź prowadzonych przez petersburski kler katolicki gimnazjach przy kościołach św. Katarzyny i św. Stanisława. Dlatego też 7/20 czerwca 1912 r. stołeczny zarząd PMSz podjął decyzję o zakupie za 15,4 tys. rub. domu na prowadzenie własnej działalności edukacyjnej przy ul. Żeleznodorożnej [Железнодорожная ул.] (obecnie prosp. Żeleznodorożyj) 44 (budynek ten już nie istnieje) za Rogatką Newską, w którym zorganizowana przezeń szkoła mieściła się już od kilku lat. W lipcu 1915 r. budynek ten sprzedano za 50 tys. rub. i po spłaceniu obciążających tę realność długów zakupiono za 35 tys. rub. na terenie wioski Cesarskiego Zakładu Porcelany [поселок Императорского Фарфорoвoго завода] nad Newą murowany piętrowy pałacyk z ogrodem przy prosp. Szlisselburskim [Шлиссельбургский пр.] 75. Od 1913 r. własnością PMSz była ponadto wyceniana na 5,1 tys. rub. drewniana willa z parkiem za Rogatką Moskiewską, którą w celu urządzenia tam ochronki dla dzieci zapisał organizacji w testamencie inżynier K. Staniszewski.

W latach 1912–1914 PMSz wspierała więc dwie szkoły: wspomnianą przy ul. Żelaznodorożnej 44 oraz w dzielnicy Admirałtiejskiej przy prosp. Małocarskosielskim [Малoцарскосельский пр.] (obecnie prosp. Małodietskosielskij [Малодетскосельский пр.]) 42. Kierowały nimi znane w powojennej Polsce nauczycielki – pierwszą J. Kozubowska, a drugą Stanisława Ćwierdzińska, w 1916 r. dyrektorka pierwszego 8-klasowego gimnazjum żeńskiego z polskim jęz. wykładowym przy prosp. Władimirskim 16. Obu szkołom wsparcie religijne świadczyli nieodpłatnie ks. kanonik Franciszek Karewicz (1861–1945) i ks. wikary Teofil Matulanis (1873–1962). Przez cztery miesiące na przełomie lat 1913 i 1914 wspomagano także finansowo niedoszłe kursy szycia, które miały być prowadzone za Rogatką Newską przez M. Goryniewską. W 1914 r. PMSz udzielała pomocy dziewięciu katolickim zakładom oświatowym, do których uczęszczało w sumie 1 846 uczniów. Nadnewskie szkoły Macierzy opierały swój program na programach warszawskich szkół – filologicznej im. Reja i realnej im. Staszica w wariancie zatwierdzonym przez ustawę o szkołach prywatnych z 1 lipca 1914 r. Personel stanowili w większości nauczyciele z Królestwa.

W związku z wybuchem I wojny światowej i napływem do Piotrogrodu przesiedleńców z Królestwa Polskiego w lipcu 1915 r. zarząd PMSz porozumiał się z Komitetem Głównym Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW), który w październiku tegoż roku przekazał PMSz 54 tys. rub. oraz zadeklarował dalsze miesięczne wpłaty w wysokości 10 tys. rub. na działalność oświatową wśród przybywających lawinowo dzieci. W sierpniu 1915 r. PMSz uzyskała także pozwolenie na otworzenie w stolicy szkół niższych i średnich z polskim językiem wykładowym. Pierwszą taką szkołą stała się jesienią tego roku szkoła przy prosp. Małocarskosielskim 42 pod kierownictwem Wandy Niesiołowskiej, która zastąpiła St. Ćwierdzińską. W roku szkolnym 1915/1916 (dane za „Dziennikiem Petrogradzkim” styczeń 1916, nr 1670) PMSz sprawowała już pieczę nad 14 szkołami początkowymi (1. prosp. Małocarskosielskij 42 m. 36/38, 2. im. I. Paderewskiego w domu PMSz przy prosp. Szlisselburskim 75, 3. szkoła św. Katarzyny przy 15-ej linii [15-я линия В. О.] Wyspy Wasilewskiej [Васильевский остров] nr 20, 4. prosp. Newski 32 (w gimnazjum męskim św. Katarzyny), 5. szkoła św. Katarzyny ul. Gularnej [Гулярная ул.] (obecnie ul. Lizy Czajkiny [Лизы Чайкиной ул.]) 12, 6. szkoła ks. Antoniego Maleckiego (1865–1935) ul. Kiryłłowska [Кирилловская ул.] 19, 7. ul. Uszakowska [Ушаковская ул.] (obecnie ul. Zoi Kosmodiemjanskiej [Зои Космодемьянской ул.]) 22, 8. ul. Żeleznodorożnaja 62 za Rogatką Newską, filia drugiej szkoły PMSz, 9. ul. Torgowaja [Торговая ул.] (obecnie ul. Sojuza Pieczatnikow [Союза Печатников ул.]) 11 m. 8, 10. ul. Kabineckaja [Кабинетская ул.] (obecnie ul. Prawdy [Правды ул.]) 18 m. 7 w gimnazjum p. Stojuniny, 11. prosp. Bolszoj Sampsoniewskij [Большой Сампсониевский пр.] 33 w gimnazjum p. Platen, 12. Małocarskosielskij 42 m. 38/39, filia pierwszej szkoły PMSz, 13. 12-a linia Wyspy Wasilewskiej [12-я линия В. О.] 27, pierwsza bursa PMSz, 14. ul. Sadowaja [Садовая ул.] 105, szkoła K. Rubaszewskiego) oraz otwartą 30 sierpnia 1915 r. 8-klasową męską szkołą średnią z polskim językiem wykładowym (z wyjątkiem literatury, historii i geografii Rosji), działającą od 10 października tego roku we własnym lokalu przy prosp. Litiejnym [Литейный пр.] 16. Prowadziła też trzy bursy, w tym jedną na Wyspie Wasilewskiej w domu Derwiza przy 12-ej linii nr 27 oraz jedną dla młodzieży szkół średnich przy bulw. Konnogwardiejskim [Конногвардейский бульвар] 9, w których łącznie przebywało 300 podopiecznych. Koszt ich utrzymania przewyższał 160 tys. rub., dlatego też podobne kwoty planowano wydatkować w roku 1916/1917. Dynamiczny rozwój placówek szkolnych spowodował, że walne zgromadzenie z 9 grudnia 1915 r. zobowiązało zarząd do stworzenia specjalnych komisji nadzorujących poszczególne działy.

Dopiero w 1916 r. klasy wyższe szkół PMSz uzyskały gwarantowane w szkołach państwowych prawo odroczenia służby wojskowej. Z odezwy opublikowanej w prasie na przełomie lat 1916 i 1917 wynikało, że MPSz utrzymywała wówczas męską szkołę średnią dla 405 chłopców (stan z 1 października 1916 r.), nad którą pieczę sprawowała powołana przez zarząd PMSz Rada Opiekuńcza, 28 koedukacyjnych szkół początkowych, w których naukę pobierało 3 443 dzieci, oraz 6 burs dla 476 dzieci, w tym 3 dla chłopców ze szkół średnich, jedną dla dziewcząt i dwie koedukacyjne. Kierownictwo tych szkół spoczywało w rękach powołanego przez zarząd organizacji Wydziału Szkół Początkowych. W okresie wakacyjnym 1916 r. bursy, nad którymi pieczę sprawował Wydział Burs z prezesem A. Wysockim na czele, zostały ulokowane w Finlandii, ze szkół letnich zaś na terenie miasta oraz na wsi w gub. petrogradzkiej i nowogrodzkiej skorzystało wówczas 1 470 dzieci. Opiekę sanitarną nad zakładami PMSz sprawowało wielu lekarzy pod kierunkiem doktora Piotra (?) Bartoszewicza, a kontrolę nad nimi sprawował z ramienia Rady Nadzorczej dr Jan Hattowski.

Drugim podstawowym zadaniem PMSz było wspieranie kursów języka polskiego i literatury z uwzględnieniem dziejów Polski. Na przełomie lat 1913 i 1914 kursy te znajdowały się dopiero w stadium początkowym i egzystowały głównie dzięki zaangażowaniu i ofiarności Janiny Kozłowskiej-Studnickiej. W okresie 1915–1916 kierowały nimi panie Smoleńska i Wojewódzka w szkole PMSz przy prosp. Małocarskosielskim 44 oraz p. M. Goryniewska pod nr 42 m. 38. Zajęcia odbywały się w niedziele oraz dwa dni w tygodniu, a uczęszczała na nie młodzież obojga płci ze szkół średnich i wyższych. Wpisowe wynosiło 1,5 rub. i mogło być rozłożone na raty. Przy PMSz działała również komisja oświatowa, której zadaniem była organizacja nauczania przedszkolnego. Kierowała nim w różnych punktach miasta (w roku 1915 było ich 7) p. (Anna?) Kaczyńska. Organizacja niosła też pomoc pozaszkolną, wspomagając dzieci z uboższych rodzin w różnych dzielnicach miasta. W latach 1913–1914 tą formą działalności zajmowały się panie Kaczyńska i Sztejnówna. PMSz organizowała również nauczanie pozaszkolne, a od 1915 r. także zajęcia rekreacyjne dla dzieci pozostających latem w mieście.

W porozumieniu z Rzymskokatolickim Towarzystwem „Oświata” urządzano także w różnych punktach miasta odczyty, a w soboty – wieczorki muzyczne połączone z robótkami ręcznymi na rzecz rannych polskich żołnierzy. Gromadziły one do 300 słuchaczy. Wśród zorganizowanych wykładów i odczytów wymienić należy prof. Wincentego Lutosławskiego (1863–1954) o poecie Juliuszu Słowackim (1809–1849), Turowskiego o współczesnej literaturze polskiej, Kazimierza Stołyhwo (1880–1966) o dawnej archeologii i W. Żukowskiego o księciu Józefie Poniatowskim (1763–1813). Zorganizowano także okolicznościowe obchody pisarce Marii Konopnickiej (1842–1910) i pisarzowi Zygmuntowi Krasińskiemu (1812–1859) oraz spotkania wspomnieniowe poświęcone zmarłym wybitnym rodakom Zygmuntowi Miłkowskiemu (1824–1915), Stanisławowi Witkiewiczowi (1851–1915) i Jerzemu Żuławskiemu (1874–1915). Organizację tych spotkań koordynowała Komisja odczytowa. Od listopada 1915 r. do końca 1916 r. odbyto ich w sumie 107 w 10 punktach miasta z udziałem 35 prelegentów. Wygłosili oni 41 wykładów z historii, 21 literatury, 14 przyrody, pozostałe dotyczyły religii, ekonomii i zagadnień ogólnych, zorganizowano też 6 odczytów połączonych z koncertami.

Członkowie petersburskiej PMSz dzielili się na honorowych, dożywotnich, protektorów, wspierających i rzeczywistych, którzy wspólnie tworzyli walne zgromadzenie. Ono też decydowało o członkostwie honorowym, członkami dożywotnimi stawały się osoby opłacające jednorazowo składki w wysokości 150 rub., protektorami zaś ci, którzy płacili min. 10 rub. rocznie, wspierającymi wpłacający min. 3 rub. rocznie, a rzeczywistymi wszyscy opłacający przynajmniej 1 rub. rocznie i czynnie uczestniczący w działalności PMSz. Według sprawozdania za rok 1908/1909 organizacja liczyła 585 członków, w roku 1910/1911 składki opłaciło 570, z dniem 1 października 1911 r. wraz z nowo pozyskanymi członkami do PMSz należało 665 osób. W 1912 r., licząc już ponad 700 osób, PMSz była największą polską organizacją nad Newą, pomimo to nie była w stanie finansować ogromnych potrzeb edukacyjnych z samych tylko składek członkowskich. Systematycznie skreślano więc zalegających z ich płatnością dłużej niż rok. Według zachowanego sprawozdania z działalności za rok 1913/1914 na dzień 1 października 1914 r. stołeczną PMSz tworzyli 1 członek honorowy (St. Ptaszycki), 18 dożywotnich (J. Chrzanowski, inżynier technolog Stanisław Glezmer [1853–1916], H. Hansen, P. Kleczkowski, inż. górnik Henryk Kolberg, adwokat Stanisław Kostrowicki, T. Marynowski, E. Meysztowicz, prawnik Władysław Minkiewicz, prawnik i poseł do I Dumy Państwowej Leon Petrażycki (1867–1931), prawnik i finansista St. Rotwand, Stanisław Rylski, książę Roman Sanguszko [1832–1917], wileński poseł do Dumy Państwowej Henryk Święcicki [1853–1916], L. Szwykowski, Ludwika Wołowska, inż. Józef Ziabicki i E. Zieliński), 1 027 opłacających składkę roczną (w tym zbiorowo korporacja studencka „Sarmacja”), przy czym w gronie tym było 150 członków protektorów.

Pracami PMSz kierował co najmniej kilkuosobowy zarząd. Na jego czele od 7 lutego 1910 r. do 1913/1914 r. stał jako prezes St. Ptaszycki, którego miejsce w 1914/1915 r. zajął inżynier wojskowy, późniejszy (1917) generał major Władysław Koziełł-Poklewski (1866–1921). Ptaszycki, mianowany w 1912 r. w uznaniu wyjątkowych zasług członkiem honorowym, ponownie prezesował PMSz w 1915/1916 i 1916/1917 r. W roku 1909/1910 funkcję wiceprezesa pełnił L. Szwykowski, w roku 1913/1914 oraz 1916/1917 Wł. Minkiewicz, w roku zaś 1915/1916 znany adwokat Konrad Niedźwiedzki (1855–1944). W roku 1909/1910 w skład zarządu wchodzili ponadto: Wacław Mińkiewicz – sekretarz, J. St. Barchwitz, S. Kulikowski, J. Moszyńska i adwokat Witold Połoński. W roku 1913/1914 byli to: J. St. Barchwitz, pedagog Michał Chruszczyński, Bronisław Czyż, Jerzy Łempicki (1887–1955) i W. Mińkiewicz, w 1914/1915 r. zaś: J. Nowakowski – sekretarz, J. Gieysztor, J. Hattowski, H. Kolberg, J. Olszamowska, A. Roszkowski, A. Święcicki oraz J. Żukowska. Z kolei w 1915/1916 r. wiceprezesem był ponownie Wł. Minkiewicz, a sekretarzem według jednego ze źródeł W. Minkiewicz-Preobrażeńska, według drugiego W. Mińkiewicz, J. Łempicki pełnił wówczas funkcję skarbnika, a w skład zarządu wchodzili B. Czyż, B. Tomaszewicz i M. Chruszczyński. Skład zarządu w roku 1916/1917 to Wł. Minkiewicz jako wiceprezes, J. Łempicki – skarbnik, W. Minkiewicz – sekretarz oraz T. Korabiewicz, J. Wierzbicki i T. Baniewicz. W miarę rozwoju organizacji rosła częstotliwość posiedzeń tego gremium, które przykładowo w roku 1914/1915 zbierało się 29 razy, a rok później już 62 razy. Organem kontrolnym była Rada Nadzorcza, która przestawiała sprawozdania finansowe. Zbierała się ona średnio trzy razy w roku, z czego przynajmniej raz wspólnie z zarządem.

16/29 maja 1915 r. piotrogrodzka PMSz zorganizowała na wzór warszawski jednodniową kwestę pod hasłem: „Idziemy do narodu po wpis dla polskich dzieci – po złoty dla Ojczyzny siew!”. 10-kopiejkowe karty-kwity zakupić można było w większości polskich stołecznych organizacji i instytucji, w kościołach oraz w domach działaczy. W sierpniu tegoż roku organizacji udzielono zezwolenia na prowadzenie szkół elementarnych (było ich wówczas 12) i średnich z polskim językiem nauczania. Ze względu na rosnące wraz z falą uchodźców potrzeby ogłoszono wówczas akcję „Grosz na polską szkołę”. 18 grudnia 1916/3 stycznia 1917 r. odbyło się kolejne walne zgromadzenie MPSz. Ilość obowiązków spowodowała konieczność zmian w statucie oraz zwiększenie liczby członków zarządu. Na styczeń 1917 r. zaplanowano zwołanie w tej sprawie nadzwyczajnego walnego zgromadzenia, które zatwierdzić miało projekt zmian statutowych. Dane na temat działalności organizacji w burzliwych latach 1917–1918 są trudniej dostępne, wiadomo jednak, że w sierpniu 1917 r. funkcjonowały pod jej egidą nadal 24 szkoły elementarne w samym mieście i miejscowościach wokół Piotrogrodu.

W celu pozyskania dodatkowych środków na ich rzecz 14 stycznia 1917 r. zorganizowano w sali Szkoły Handlowej przy nab. Fontanki [Фонтанки р. наб.] 62 koncert z udziałem artystów stołecznych scen i warszawskiej śpiewaczki Marii Krzyżanowskiej. W kwietniu 1917 r. zorganizowano dwa spotkania dla nauczycieli dotyczące polskiego szkolnictwa w Piotrogrodzie. Jedną z ostatnich inicjatyw mających wesprzeć PMSz była zorganizowana w dniach od 25 kwietnia/7 maja do 15 czerwca/28 czerwca 1918 r. w siedmiu salach pałacu Aniczkowskiego [Аничков дворец] przy prosp. Newskim 39 charytatywna Wystawa Dzieł Sztuki Artystów Polskich, z której dochód przeznaczony był na rzecz znajdujących się pod jej opieką stołecznych szkół. Sama organizacja została zlikwidowana 1 października 1918 r. na mocy wydanego w lipcu 1918 r. rozporządzenia Ludowego Komisariatu ds. Narodowości „O likwidacji polskich stowarzyszeń nacjonalistyczno-burżuazyjnych”. W tym też roku większość personelu nauczycielskiego PMSz i spore grono jej członków zdecydowało się na wyjazd do odrodzonej ojczyzny.

Biuro PMSz, w którym odbywały się posiedzenia zarządu, mieściło się najpierw przy ul. Radiszczewa [Радищева ул.] (dawniej ul. Prieobrażenskiej [Преображенская ул.]) 21 (1912), następnie w lokalu „Ogniska Polskiego” w domu A. I. Pawłowej przy ul. Troickiej (obecnie ul. Rubinsteina) 13 (1914), w końcu w 1915 r. przeniesiono je do lokalu w zaułku Demidowym [Демидов пер.] (obecnie zaułek Griwcowa [Гривцова пер.]) 14. Siedzibą zarządu w 1916 r. było mieszkanie pod nr. 5 przy prosp. Litiejnym 16. Walne zgromadzenia odbywały się m.in. w sali Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (1911) i lokalu „Ogniska Polskiego” (1916). Od października 1915 r. obok szkoły na terenie wioski Cesarskiego Zakładu Porcelany przy prosp. Szlisselburskim 75 działał także Dom Macierzy Polskiej.


Bibliografia:
L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 402–403 i wyd. ros. St. Petersburg 2003; Ks. B. Czaplicki, Katolicka działalność oświatowo-wychowawcza w Petersburgu w drugiej połowie XIX i na początku XX w. (do 1914 r.). Zarys problematyki, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 2007, t. 40, z. 2, s. 433–434; Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало ХХ века, Санкт-Петербург 2013, s. 118–125; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 240–243; K. Twardowski, Myśl, mowa i czyn. Część II, red. A. Brożek, J. Jadacki, Warszawa 1914, s. (tu B. Wiadomości różne: 2.22.* Polska Macierz Szkolna w Petersburgu); Polska Macierz Szkolna, w: Polski Kalendarz Piotrogrodzki na rok przestępny 1916. Rocznik ilustrowany…. oraz Księga Adresowa, red. S. Lisowski, [Piotrogród 1915] s. 154–157; „Polska Macierz Szkolna” w Piotrogrodzie. VII., 1913/14, [Piotrogród] 1914, s. 1–25 (sprawozdanie z działalności nr 7 za rok 1913/1914); „Dziennik Petersburski” 1911, nr 265, s. 4 (Doroczny wieczór „Macierzy Polskiej”), nr 389, s. 2 (Polska Macierz Szkolna w Petersburgu), nr 483, s. 2–3 (Polska Macierz Szkolna w Petersburgu – sprawozdanie zarządu za rok 1910/1911 oraz Sprawozdanie Rady Nadzorczej Polskiej Macierzy Szkolnej w Petersburgu za rok 1910/11), nr 485, s. 2–3 (Sprawozdanie z walnego zgromadzenia „Polskiej Macierzy Szkolnej”), nr 507, s. 4 (Z życia kolonji: Bal Macierzy), 1912, nr 644, 13/26 maja, s. 1–2 (Polska Macierz Szkolna w Petersburgu); „Dziennik Petrogradzki” 1915, nr 485, 16/29 maja, s. 1 (Na „Macierz Polską” oraz Kwesta na „Macierz”), nr 814, s. 3 („Macierz Polska” w Petrogradzie), nr 1481, s. 6 („Macierz Polska” w Petrogradzie), nr 1484, s. 3 (Na „Macierz Polską” w Petrogradzie), 1916, nr 1670, s. 7 (adresy szkół PMSz); „Głos Polski” 1915, nr 6, 8/21 lutego 1915, s. 20 (Kursy języka polskiego); „Kurjer Nowy” 1916/1917, nr 155, 21 grudnia/3 stycznia, s. 2 (Odezwa „Polskiej Macierzy Szkolnej”), nr 158, 24 grudnia/6 stycznia s. 3 (Walne Zgromadzenie „Polskiej Macierzy Szkolnej” w Petrogrodzie), nr 162, 30 grudnia/12 stycznia, s. 4 (Walne Zgromadzenie „Polskiej Macierzy Szkolnej” w Petrogrodzie); „Nasz Kraj” 2003, nr 9 [styczeń], s. 21–22 (Polska Macierz Szkolna w Petersburgu).